بخشی از مقاله
ارزیابی نگرش حاکم در ارتباط با کنترل آلودگی هواي ناشی از حمل ونقل شهري وترافیک حاصله در نخست شهر ایران
چکیده
هواي کلانشهر تهران نیز بیش از پیش آلوده می باشد،که این آلودگی زمینه ساز خسارات سنگین جانی ومالی شده است.بنابراین مدیریت شهري در جهت رفع این دغدغه مهم تاکنون راهکارها واقدامات متعددي را به مرحله انجام گذاشته است،نگرش اساس راهبرد وراهبرد بسترساز راهکار است، اما مسئله این است که راهبردها،راهکارها واقدامات انجام یافته در شهر تهران مبتنی بر نگرش کارآنبوده است.شاهد آنکه آلودگی هواي تهران بیش از پیش افزوده شده است.لذا این پژوهش به سبب اهمیت موضوع با روشی تحلیلی-کاربردي مبتنی بر مطالعات کتابخانه اي واسنادي با استفاده از نگرش موجود نزد طرح جامع کاهش آلودگی هوا،سازمان حفاظت محیط زیست،برنامه چهارم توسعه،شرکت کنترل کیفیت هوا،طرح جامع حمل ونقل وترافیک تهران وسازمانهاي مرتبط با حمل ونقل وترافیک شهر تهران به هدف ارزیابی نگرش حاکم در ارتباط با کنترل آلودگی هواي ناشی از حمل ونقل وترافیک در کلانشهر تهران در قالب چهار نگرش عمده نگرش استاندارد نشر،نگرش استاندارد کیفیت هوا،نگرش مالیات نشر ونگرش استاندارد هزینه-سود به تحقیق پرداخت.بر اساس نتایج تحقیق،نگرش استاندارد نشر،نگرش غالب نزد سازمانها ونهادهاي متولی آلودگی هوا می باشد.این درحالی است که سازمانها ونهادهاي متولی حمل ونقل وترافیک شهر تهران،آلودگی هواي ناشی از حمل ونقل شهري وترافیک را امري تبعی تلقی نموده ودر این زمینه فاقد یک نگرش روشن در زمینه کنترل آلودگی هواي ناشی از حمل ونقل وترافیک شهر تهران می باشند.در انتها نیز بر اساس یافته هاي تحقیق راهکارهایی نیز ارائه گردید.
واژگان کلیدي:آلودگی هوا،ترافیک،تهران،حمل ونقل شهري،کلانشهر
مقدمه
شهرنشینی با تغییرات الگوي کاربري زمین باعث تغییرات گسترده در چهره وکارکرد طبیعی محیط شده وبا افزایش نیازهاي انسانی،تاثیرات این تغییرات مخرب در کنار پدیده هایی چون فقر وغیره،در آلودگیهاي گسترده زیست محیطی نمود یافته است،به گونه اي که هر دوشخصیت شهري مبتنی بر شهر وشهروندان را به شدت آزرده است (Lees et)(Marshal,2004,22)(Bella,Irwin,2002,220)(Pauchard et ..al,2006,274) (Stephens,Stterthwaire,2008,300)بنابراین واقعیت آن است که آلودگیهاي زیست محیطی از چالش هاي اصلی جهان است(فطرس وهمکاران،1389و.(61ودر این راستا توجه به محیط زیست ودر این ارتباط توسعه پایدارشهري در دوران کنونی تبدیل به معیار شده است(.(Peck,1999,70مناطق کلان شهري یکی از مهمترین پدیده هاي نوظهور قرن بیستم است که الگوهاي متفاوتی از شهرنشینی،نظام اسکان،اندازه شهر،ساختار وسازمان فضایی را عرضه کرده است.این پدیده از نیمه دوم قرن بیستم به الگوي غالب شهرنشینی بدل شده وبه ویژه در حوزه کشورهاي در حال توسعه به سبب تمرکز بیش از حد جمعیت وفعالیت نمود بیشتري داشته است(حاجی پور،1387،)(37امیدوار وهمکاران،110،.(1388ظهور کلان شهرها عواقب وپیامدهاي متفاوتی را به دنبال داشته وبا آسیب هاي شهري متعدد در درون شهر وآسیب ها ونگرانی هایی در استفاده از منابع،نابودي زیستگاههاي حیات وحش،انقراض گونه هاي گیاهی وجانوري وانواع آلودگی ها که ارتباطی درونی با یکدیگر دارند در سطح منطقه همراه بوده است(شیخ الاسلامی وهمکاران،32،)(1388رهنمایی وهمکاران،158،.(1389پدیده آلودگی هوا از جمله مهمترین این معضلات در شهرها،یکی از پیامدهاي انقلاب صنعتی است که از سیصد سال قبل آغاز شده وبا توسعه صنعتی،افزایش تعداد شهرها وافزایش حمل ونقل وترافیک روز به روز بر میزان وشدت آن افزوده شده است(نظریان وهمکاران،17،.(1386امروزه آلودگی هوا به عنوان یکی از معضلات مهم شهرنشینی وزندگی صنعتی به ویژه در کلان شهرهاي کشورهاي در حال توسعه مطرح بوده وزندگی نمامی افراد جامعه وشهروندان را تحت تاثیر قرار می دهد(.(Klasner et al,1998,7
اهمیت وضرورت انجام تحقیق
پژوهش هاي متعدد نشان از تاثیر آلودگی هوا بر سلامت انسان وسایر موجودات داشته واثـرات سـوء ایـن پدیده مخرب علاوه بر اثرات حاد،اثرات درازمدت ومزمن نظیـر آسـم،بیماري هـاي تنفسـی وقلبی،بیمـاري هاي ژنتیکی وغیره در کشورهاي متعددي از جمله ایران به اثبات رسیده ونتایج تحقیقات افـزایش مراجعـه بـــه اورژانـــس هـــا را همـــراه بـــا افـــزایش آلـــودگی هـــوا وافـــزایش مـــرگ ومیـــر نشـــان مـــی دهـــــــــــــد (Schwartz ,1991)(Ostro,1993)(Bascom,1991)(Jakkala et .al,2001)(Dockery,Pope,1994)علاوه بر این رابطه آلودگی هوا ورشد اقتصادي مقوله اي نیسـت کـه از چشم پژوهشگران دور مانده باشد و دراین زمینه تحقیقات متعـدد نشـان از رابطـه آلـودگی هـوا ورشـد اقتصادي دارند(.(Galeotti,2007,5در مجموع آلودگی هوا با تاثیر مخرب بر کلیه شاخص هـاي کیفیـت زندگی شامل،میزان جذابیت،سلامت،رفاه عمومی،بهزیسـتی اجتماعی،شادکامی،رضـایتمندي وغیـره در هـر دوقالب رویکرد ذهنی به کیفیت زندگی شامل برداشت ذهنی،ادراکی وزیبا شـناختی وکیفیـت عینـی شـامل شــــرایط بیرونــــی زنــــدگی،قابلیت زیســــت پــــذیري در شــــهر رابــــه شــــدت کــــاهش مــــی دهد(.(Epley,Menon,2007,281)(Lee,2008,1206)(Das,2008,298)(Foo,200,34در ایـن میان در ایران با افزایش جمعیت در شهرها وبـه خصـوص شـهرهاي بـزرگ،حجم تقاضـا بـراي خـدمات عمومی افزایش ومتناسب با آن سرانه هاي مختلف شهري نیز کاهش یافت.این کاهش به طـور مسـتقیم در استانداردهاي مختلف شهري تاثیر گذاشت وبرآیند آن به شکل مشکلات مختلف زیست محیطی،اجتمـاعی واقتصادي از جمله آلودگی هوا نمایان شد(قرخلو وعزیز آسیایی،1384و.(137
کلانشهر تهران نیز یکی از آلوده ترین شهر هاي جهان می باشد(صفوي وعلیجانی،99،.(1385بر این مبنا هواي کلانشهر تهران بیش از پیش آلوده می باشد،شاهد آنکه در سال 1387، 60 روز از سال هواي شهر تهران در شرایط ناسالم قرار داشته است که در حدود 4 برابر مدت مشابه در سال 1386 می باشد.این در حالی است که در سال 1389 ،104 روزدر شرایط ناسالم، به سر برده است. که عواقب آن در درجه اول به صورت انواع امراض نصیب ساکنان شهر تهران شده و از طرف دیگر باعث افزایش بی رویه هزینه هاي جاري به منظور حذف این آلودگیها می شود. طبق مطالعات اداره کل حفاظت محیط زیست استان تهران، 70 درصد مرگ و میرها در تهران ناشی از مشکلات تنفسی و قلبی است که این مشکلات ارتباط مستقیم
یا غیرمستقیم با آلودگی هواي تهران دارد.در این ارتباط،در پی آلودگی هوا در سال 1389، بنا به اعلام وزارت بهداشت ودرمان ،بیماري هاي تنفسی به دلیل آلودگی هوا، 30درصدافزایش یافت . بر اساس آمار ارائه شده از سوي بانک جهانی در مورد خسارات ناشی از آلودگی هوا در ایران، در سال 2004 میلادي خسارت ناشی از آلودگی هوا،حدود 7 میلیارد دلار،این میزان در 2006 میلادي به 8 میلیارد دلار و در 2010 میلادي به 10 میلیارد دلار در سال رسیده است که در 2010 حدود یک سوم از خسارت ذکر شده متعلق به شهر تهران بوده است. طبق برآوردهاي این بانک، خسارت سالانه آلودگی هوا در سال 2016 در ایران به 16 میلیارد دلار خواهد رسید.
بیان مسئله تحقیق
با توجه به مطالب طرح گردیده در بخش هاي قبل، طبیعی است که آلودگی هوا از مهمترین دغدغه هاي شهروندان،مدیران شهري وپژوهشگران بوده ودر این زمینه نیزاقداماتی وراهکارهایی از طریق مدیریت شهري در زمینه کنترل آلودگی هوا صورت گرفته است.نگرش اساس راهبرد وراهبرد بستر ساز راهکار است.اما مسئله این است که اقدامات وراهکارهاي انجام یافته مبتنی بر نگرشی کارآ ومبتنی بر شرایط منطقه مورد مطالع نبوده است،وبه همین سبب تاکنون اقدامات وراهکارهاي صورت گرفته با توجه به تشدید آلودگی هواي شهر تهران موفق نبوده اند.
اهداف تحقیق
با توجه به مطالب ارئه شده در مسئله تحقیق ،اهداف انجام این تحقیق عبارتند از:
ارزیابی نگرش حاکم در ارتباط با آلودگی هواي کلانشهر تهران مبتنی بر حمل ونقل شهري وترافیک حاصله به عنوان مهمترین عوامل آلودگی هواي شهر تهران
پیشنهاد راهکارهایی در این زمینه به تحقیق پرداخت.
فرضیه تحقیق
به نظر می رسد نگرش غالب در ارتباط با کنترل آلودگی هواي منتج از حمل ونقل شهري وترافیک در کلانشهر تهران نزد سازمانها ونهادهاي متولی آلودگی هوا نگرش استاندارد نشر می باشد.
به نظر می رسد که نگرشی روشن در ارتباط با کنترل آلودگی هواي منتج از حمل ونقل شهري وترافیک در کلانشهر تهران نزد سازمانها ونهادهاي متولی حمل ونقل شهري وترافیک دیده نشود.
مبانی نظري تحقیق
آرزوي کلیه افراد درگیر در زمینه آلودگی هوا و به ویـژه مـدیریت شـهري ایـن اسـت کـه بـدون تحمیـل هزینهاي به افراد، محیطی کاملاً تمیز داشته باشند. این امر غیر ممکن بـه نظـر مـی رسـد و بنـابراین هـدف منطقی، داشتن محیطی تمیز و مناسبی است که با یک هزینه معقول به دسـت آیـد و ایـن هزینـه بـه طـور مناسب میان صنعت، مالکین اتومبیل، مالکین منازل و دیگر منابع آلودگی توزیع شود. نگرش کنترل آلودگی هوا شامل یکسري باورهاي بنیادي درباره چگونگی تعیین اجزاي مناسب تشکیل دهنده محیط تمیز، هزینـه مناسب و چگونگی توزیع این هزینـه مـی باشـد،که اغلـب در قالـب چهـار نگـرش عمـده شـامل نگـرش استانداردهاي نشر، نگرش استانداردهاي کیفیت هوا، نگرش مالیاتهاي نشرو نگرش اسـتانداردهاي هزینـه-سود مطرح می شوند (دنورز، 1380، .(56-78
ایده اصلی فلسفه استاندارد نشر این است که همواره یک میزان حداکثر ممکـن (یـا عملـی) بـراي کنترل نشر وجود دارد. این میزان براي ردههاي مختلف منتشر کنندگان آلـودگی متفـاوت و بـراي ردههـاي مختلف منتشر کنندگان آلودگی مختلف است. ولی براي هر گروه بالقوه قابل تعیین میباشد. در صورتی که این میزان براي هر گروه تعیین شود و هر یک از اعضاء گروه میزبان نشر، خود را به بیشترین حـد ممکـن کاهش دهد، آلاینده هاي منتشره به کمترین میزان ممکن میرسد. از آنجا که میـزان نشـر و تمیـزي هـوا بـا یکدیگر نسبت عکس دارند. می توان نتیجه گرفت که اگر این فلسفله به طور جدي مورد توجه قـرار گیـرد تمیز ترین هواي ممکن ایجاد خواهد شد. جدول شـماره 1 ویژگیهـاي نگـرش اسـتانداردهاي نشـر را بـه صورت خلاصه نشان داده است.
جدول شماره - 1 ویژگیهاي نگرش استاندارد نشر به طور خلاصه
اگر فلسفه استاندارد نشر منطقاً »تمیز بین هواي ممکن می باشد، فلسفه استاندارد کیفیـت هـوا نگـرش »خسارت صفر« (عدم ضرر) می باشد. فلسفه استاندارد کیفیت هوا بر این عرض استوار است کـه موقعیـت واقعی آلاینده هاي اصلی هوا، مقادیر آستانه اي است. اگر این فرض درسـت باشـد و در صـورتیکه بتـوان غلظت متناظر به این حد آستانه را (شامل زمان در معرض قرارگیري ) تعیین کرد و زمـان، مکـان و میـزان نشر آلاینده را در حدي کنترل کرد که از این میزان تجـاوز نکنـد. آنگـاه مـی تـوان از خسـارات ناشـی از آلودگی هوا در هر زمان و در هر مکان در امان بود. مسئولین آلودگی هواي ایالات متحده سعی در دستیابی به این اهداف براساس فلسفه اساس استاندارد کیفیت هواي قانونی هـواي تمیـز را دارنـد. بـر ایـن اسـاس جدول شماره2 ویژگیهاي نگرش استانداردکیفیت هوا را نشان می دهد.
جدول شماره -2 ویژگیهاي نگرش استاندارد کیفیت هوا به طور خلاصه
در نگرش مبتنی بر مالیات نشر از هر یک از انتشار دهندگان آلاینده هاي اساسی به ازاي میزان نشرمالیات دریافت میشود یعنی به ازاي یک میزان مشخص از آلایندگی مبلغی معین دریافت می گردد. این نرخ مالیات باید به گونهاي باشد که آلوده کنندگان، نصب تجهیزات کنترل آلودگی را اقتصادي تراز پرداخت مالیات بدانند. به این ترتیب قوانین نامبرده هیچگونه حربه قانونی یا اخلاقی بر علیه آلوده کنندگان که پرداخت مالیات را نسبت به کنترل نشر ترجیح میدهند، به کار نمی برد. به این ترتیب فلسفه استاندارد نشر با استاندارد کیفیت هوا کاملاً متفاوت می باشد. پیشنهاد استفاده از مالیات نشر به همراه فلسفه استاندارد کیفیت هوا مطرح شده است. در این ترکیب میتوان از مالیاتهاي مربوطه به آلایندههاي منتشر شده به عنوان انگیزهاي جهت دستیابی به مقادیري کمتر از آنچه در استانداردهاي کیفیت هوا عنوان شده است، استفاده نمود. بدین منظور دو فلسفه به موازات هم عمل میکنند. شیوه دیگر به کارگیري این گزینه افزایش یکنواخت میزان مالیات با گذشت زمان تا دستیابی به حدي از کیفیت هواي آزاد می باشد. در این روایت مالیاتهاي نشر یک فلسفه مستقل نیست و به عنوان تاکتیکی جهت اجراي فلسفه کیفیت هوا که براي دستیابی به اهداف کیفیت هواي آزاد به کار برده می شود، میباشند. مالیاتهاي نشر را میتوان به عنوان عضوي از مجموعه بزرگ فلسفههاي به نام مشوقهاي اقتصادي به حساب آورد. اعضاي دیگر این مجموعه شامل تخفیف مالیات، پرداخت وامهاي با بهره پایین از طرف دولت به منظور نصب تجهیزات کنترل آلودگی هوا و یارانه مستقیم عمومی به منظور کنترل آلودگی می باشند. این وامها، تخفیفها و یارانه ها به عنوان فلسفه اي مجزا و کامل پیشنهاد نمیشوند بلکه به عنوان روشهایی جهت توزیع هزینههاي اجرایی استاندارد کیفیت هوا یا فلسفههاي استاندارد نشر مورد استفاده قرار می گیرند. در فلسفه مالیات نشر فرض بر این است که محیط زیست به طور طبیعی داراي مکانیسمهاي زدایش آلایندهها بوده و هر میزان مشخصی از آلاینده داراي توانایی جذب یا پراکندگی تجدید پذیر محدودي می باشد. اگر چنین باشد و اگر این توانایی به عنوان یک ملک عمومی تلقی شود، منطقی به نظر میرسد که به آن عده از مصرف کنندگان خصوصی اجازه داده شود که حداکثر بازده را به خزانه داري عمومی باز گردانند و همچنین باید برنامه ریزي شود که بارگذاري بیش از حد بر روي این سرمایه عمومی صورت نگیرد. در این راستا جدول شماره 3ویژگیهاي نگرش مالیات نشر را به صورت خلاصه نشان می دهد.
جدول شماره - 3 ویژگیهاي نگرش مالیات نشر به طور خلاصه
در رویکرد هزینه- سود فرض بر این است که صرفنظر از وجود یا عدم وجود آستانه به علت کوچک بودن این مقادیر دستیابی به هوایی چنین تمیز ممکن نمیباشد. بنابراین مجبور به پذیرش مقداري از خسارت ناشی از آلودگی هوا به افراد در بعضی از نقاط و مواقع می باشیم. در این فلسفه پیشنهاد شده که به روشی معقول و منطقی و براساس آخرین اطلاعات موجود تلاش شود تا حدي از آسیب قابل قبول تلقی شده و میزان متناظر هزینه لازم جهت کاهش خسارات تا آن حد مورد نظر تعیین شود. این ایده در شکل شماره 1 نشان داده شده است. در سمت راست، غلظت بالاي آلاینده در هواي آزاد متناظر با هزینه کنترل آلودگی صفر میباشد. با کم و کمتر شدن غلظت هواي آزاد، هزینه کنترل آلودگی هوا به طور فزاینده اي افزایش می یابد. در غلظت صفر هزینه خسارت نیز صفر میباشد. هزینه خسارت در ابتدا به
آرامی و سپس در غلظتهاي بالاتر سریعاً افزایش مییابد. جمع کل مبالغ دو هزینه داراي یک مقدار حداقل در غلظتهاي خاصی میشود. این مقدار حداقل متناظر با هزینه بهینه کنترل آلودگی میباشد. هزینههاي بالا یا پایین تر از آن اقتصادي نمیباشد.
شکل شماره 1 -شماي ارتباط بین خسارت،کنترل و کل هزینه براي یک آلاینده در یک محل (دنورز،1380،(76
با مقایسه فلسفه هزینه-سود و فهرست ویژگی هاي آن که در جدول شماره 4 نشان داده شده است.
جدول شماره - 4 ویژگیهاي نگرش هزینه-سود به طور خلاصه
ویژگیهاي جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
شهر تهران در 35 درجه و 35 دقیقه تا 35 درجه و 48 دقیقه عرض شمالی و 51 درجه و 17 دقیقـه تـا 51 درجه و 33 دقیقه طول شرقی در کوهپایه هاي جنوبی رشته کوههاي البرز با مساحتی حدود 800 کیلـومتر مربع وبا 22 منطقـه شـهرداري وجمعیتـی بـالغ بـر 7711230 نفـر(براسـاس سرشـماري عمـومی نفـوس ومسکن(1385 واقع شده است . این بستر از سمت جنوب به حاشیه شمال غربی کویر مرکزي، از سـمت شمال به دامنه هاي جنوبی البرز مرکزي، از شرق به دره هاي جاجرود، و از سمت غرب به دره هاي کـرج محدود شده که مناطق 22 گانه شهرداري تهران در داخل این محـدوده قـرار گرفتـه انـد (رحیمـی، 1389، .(2بر این اساس شکل شماره 1،موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه را نشان می دهد:
شکل شماره-1
مواد وروش تحقیق
این پژوهش به هدف ارزیابی نگرش حاکم در ارتباط با کنترل آلودگی هواي ناشی از حمل ونقل شهري وترافیک حاصله در کلانشهر تهران در قالب چهار نگرش قالب استانداردهاي نشر،نگرش استانداردهاي کیفیت هوا،نگرش مالیات نشر ونگرش استانداردهاي هزینه-سود به منظور ارائه راهکارهاي عملی با روشی تحلیلی-کاربردي میتنی بر مطالعات کتابخانه اي واسنادي به تحقیق پرداخت.در این راستا بعد از پرداختن به مختصري از مبانی نظري چهار نگرش یادشده،مجموع نگرش هاي موجود نزد طرح جامع کاهش آلودگی هوا،سازمان حفاظت محیط زیست،برنامه چهارم توسعه،شرکت کنترل کیفیت هواي شهر تهران،طرح جامع حمل ونقل وترافیک تهران،معاونت وسازمانهاي مرتبط با حمل ونقل وترافیک شهر تهران مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفت تا بر مبناي نتایج،نگرش حاکم در ارتباط با کنترل آلودگی هواي ناشی از حمل ونقل شهري وترافیک کلانشهر تهران استخراج وبر مبناي کاستی ها ومشکلات موجود،
راهکارهایی عملی ارائه گردد.
