بخشی از مقاله
چکیده
استان خوزستان یکی از قطبهای مهم اقتصادی کشور بوده و این اهمیت با توجه به مرزی بودن استان و خسارات ناشی از هشت سال جنگ تحمیلی و لزوم بازسازی وتوسعه همه جانبه این استان مضاعف میگردد. خوزستان با دارا بودن ٣٣ درصد از منابع آب سطحی کشور از جایگاه ویژهای دربرنامهریزیهای منابع آب و انرﮊی کشور برخوردار است و رودخانه کارون نقش شریان حیاتی این استان را ایفا می نماید. همگام با اجرای طرحهای توسعه کشاورزی وصنعت و افزایش جمعیت در استان خوزستان، از یکطرف رقابت برای مصرف منابع آبهای موجود بالا گرفته واز طرف دیگر اثرات پسآب مصرف کنندگان برکیفیت آب رودخانه کارون موجب تعارض بی سابقه ای بین بخشهای مختلف بهره برداران که در امر توسعه فعال می باشند گردیده است.
وقوع خشکسالی های چند سال اخیر نیز بر شدت این تعارض افزوده است. این مطالعات با اهداف بررسی مشکلات و چالشهای موجود و فراروی برنامه ریزی و مدیریت منابع آب استان خوزستان بطور عام و رودخانه کارون این بزرگترین آبراهه استان و کشور بطور خاص تهیه و ارائه گردیده است. استفاده از آمار و اطلاعات موجود کمی و کیفی بیش از پنج دهه شبکه اندازهگیری آبهای سطحی استان خوزستان و همچنین تجارب نزدیک به دو دهه نگارندگان مقاله در زمینه منابع، مصارف، کیفیت و آلودگی منابع آب، پایه و اساس تجزیه و تحلیل های موجود را شامل میشود. بررسی سوابق مطالعاتی انجام شده نظیر طرح ساماندهی آبراهه کارون توسط سازمان آب و برق خوزستان، طرح مطالعات جامع آب کشور توسط مهندسین مشاور جاماب و همچنین طرح جامع کاهش آلودگی رودخانه کارون از جمله دیگر منابع اطلاعاتی و مورد استفاده در این پژوهش بوده است.
با توجه به مطالعات بعمل آمده در دوره آماری ٨١-١٣٤٠ و بر اساس روشهای آماری و تحلیل های فراوانی انجام شده آورد رودخانه کارون به دشت خوزستان بطور متوسط ٢/٢١ میلیارد متر مکعب در سال اندازهگیری شده است که بین حداقل ٤٦/١٠ تا حداکثر ٩/٤١ میلیارد متر مکعب در سال متغیر بوده است. از طرفی نیاز آبی شبکه های آبیاری و سایر تعهدات موجود ٥/١٠ میلیارد متر مکعب و بر اساس تعهدات جاری و طرحهای در حال اجرا از جمله طرحهای توسعه نیشکر واحدهای شمال و جنوب اهواز بالغ بر ٣/١٧ میلیارد متر مکعب براساس راندمان طراحی برآورد می شود١٣. با توجه به راندمانهای آبیاری موجود و تعهدات آتی و نیاز آب جهت کنترل شوری حجم مصارف بیش از ٢٠ میلیارد متر مکعب در سال برآورد می شود.
واقعیتهای فوق زنگ خطر جدی است که حیات وتداوم توسعه پایدار منابع آب استان خوزستان را بطور عام و حوزه آبریز کارون را بطور خاص بشدت تهدید مینماید. نتیجه اینکه، آنچه مسلم است ادامه روند توسعه فعلی باعث تشدید معضلات و مشکلات موجود و رقابت بیشتر بین بهرهبرداران بخشهای مختلف از رودخانه درآینده خواهد شد. رویارویی و حل مشکلات روزافزون و رقابت در بین بخشهای مختلف توسعه و برون رفت از چالشهای موجود پیش روی مدیریت و برنامهریزی منابع آب استان، تنها با تکیه بر مجموعه ای از راهبردها می تواند به اجرا درآید. این راهبردها شامل حفظ کمیت و کیفیت منابع آب مدیریت تقاضا و کنترل آلودگی آب از طریق مدیریت ضایعات و ارزیابی های اثرات زیست محیطی - - EIA می باشد.
واﮊه های کلیدی: استان خوزستان، مدیریت منابع آب، رودخانه کارون، منابع، مصارف.
١- مقدمه
با توجه به افزایش روز افزون جمعیت و روند توسعه در سطح ملی واز جمله استان خوزستان که از پتانسیل بالقوه آب و خاک برخوردار می باشد، ارزیابی کمی و کیفی منابع آب استان و بررسی مهمترین چالشها و مشکلات موجود و پیش روی مدیریت منابع آب در جهت استفاده بهینه از این منابع و برنامه ریزی برای آینده از اهرم های اصلی توسعه پایدار کشور و استان خوزستان محسوب می گردد استان خوزستان با مساحت حدود ٩٠٠/٤٦٥/٦ هکتار در جنوب غربی کشور واقع گردیده است. همجواری با شش استان دیگر کشور و همچنین محدود بودن از سمت غرب به کشور عراق و از جنوب به خلیج فارس از ویژگیهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خاصی بهره مند است. طبق مطالعات انجام شده توسط وزارت کشاورزی نمایانگر آن است که کل اراضی قابل کشاورزی - آبی و دیم - استان حدود ٥/١میلیون هکتار می باشد.
با توجه به اهمیت موضوع منابع آب استان که در سالهای اخیر دستخوش تحولات کمی و کیفی گسترده گردیده است. مطالعات متنوع و متعدد در این زمینه صورت گرفت که از جمله میتوان به طرح ساماندهی آبراهه کارون که توسط سازمان آب و برق خوزستان انجام گردید اشاره نمود ١٦. در این رابطه لازم به توضیح است که کلیه عملیات صحرایی و آزمایشگاهی و بخش کیفیت طرح مذکور توسط نگارندگان مقاله و همکاران آنها انجام گردید. مطالعات مربوط به طرح جامع آب کشور که توسط مهندسین مشاور جاماب انجام شد ١٥ و همچنین طرح جامع کاهش آلودگی رودخانه کارون که توسط گروه مشاور آقای دکتر کارآموز و سرکار خانم دکتر زهرایی و همکاران گروه مربوطه بعمل آمد را میتوان از مهمترین سوابق مطالعاتی در این زمینه برشمرد ١.
مضافا اینکه وجود بیش از ده اثر و مقاله علمی که توسط نگارندگان این پژوهش و یا توسط نگارندگان و با همکاری هیئت علمی دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز - آقای دکتر کشکولی - انجام شد رامیتوان از دیگر سوابق مطالعاتی بعمل آمده دانست ٢و٣و٤و٥و٦و٧و٨ که خود دلالت بر رویارویی منابع آب استان با چالشهای مهمی همچون خشکسالی، هجوم آلاینده ها، اثرات جزر و مدی، افزایش مصارف و برداشتها، انتقال از سرشاخه ها، طرح های توسعه کشاورزی و نهایتا توجه عمیق به موضوع مهم و مورد بررسی مقاله یعنی مدیریت و برنامه ریزی منابع آب استان خوزستان را دارد.
٢- متدولوﮊی و روش تحقیق
متدولوﮊی و روش تحقیق برپایه وجود بیش از پنج دهه آمار و اطلاعات کمی و کیفی از منابع آب استان خوزستان و همچنین جمع آوری آمار و اطلاعات مربوط به مصارف و برداشتها و تجارب و فعالیت عملی نزدیک به دو دهه نگارندگان در مدیریت مطالعات پایه منابع آب که بطور مستقیم در اندازه گیری و کنترل و جمع آوری آمار و اطلاعات شبکه پایش کمی و کیفی استان فعالیت مینمایند متکی می باشد،بررسی سوابق مطالعاتی انجام شده نظیر طرح ساماندهی آبراهه کارون ومطالعات بیلان منابع و مصارف توسط سازمان آب وبرق خوزستان ١٦ و٩ ، طرح مطالعات جامع آب کشور توسط مهندسین مشاور جاماب - ١٣٧٨ - و همچنین طرح جامع کاهش آلودگی رودخانه کارون – - اداره کل حفاظت محیط زیست استان خوزستان – تهیه شده توسط گروه مشاورین آقای دکتر کارآموز و سرکار خانم دکتر زهرایی و دیگر همکاران ٨٢-١٣٨١ - ١ از جمله منابع اطلاعاتی مورد استفاده بوده است.
در بخش تحلیل آبدهی رودخانه های استان استفاده از روشهای آماری و انجام تحلیل های فراوانی بعنوان زیربنای تجزیه و تحلیل آمار آبدهی رودخانه ها از جمله ابزار مورد استفاده بوده است، جهت تعیین و بر آورد آبدهی در یک سطح احتمالاتی مشخص - ٨٠ درصد - توزیع لوگ پیرسون تیپ سه به عنوان توزیع مناسب انتخاب گردید ۹. همچنین در مطالعات طرح جامع کاهش آلودگی رودخانه کارون استفاده از روش برنامه ریزی چند معیاره در جهت تعیین سهم بخش های مختلف آلاینده شهری، صنعتی، کشاورزی و استفاده از مدل شبیه سازی QUAL2E وضعیت کیفی رودخانه در افق طرح از نظر همخوانی با استانداردهای زیست محیطی توسط مشاور طرح مورد بررسی و کنترلواقع شده است. همچنین انتشار بیش از ١٥ مقاله و اثر علمی توسط نگارنگان در این رابطه پشتوانه انجام تحقیقات موجود را شامل می شود. ٢و٣و٤و٥و٦و٧و٨
٣- نتایج و بحث
٤- منابع آب استان خوزستان - آبیاری، شرب و صنعت -
از دیدگاه برنامه ریزی کلان کشور و استان،اطلاع از پتانسیل منابع آب - از جمله منابع آب سطحی - بعنوان یکی ا ز بنیادی ترین عوامل تولید و تداوم حیات از اهمیت ویژه ای بر خوردار است. از کل حجم نزولات جوی در سطح حوضه های آبریز استان که تقریبا ٧٢ میلیارد متر مکعب در سال برآورد گردیده است حجم آبی که روانه دشت خوزستان میشود در حدود ٣٣ میلیارد متر مکعب بوده که از طریق پنج
