بخشی از مقاله
چکیده
هدف از پرداخت یارانهها برقراری عدالت اجتماعی، رفاه عمومی و توزیع عادلانه درآمدها است. یارانهها میتوانند به گونه مستقیم و یا غیرمستقیم به گروههای مورد نظر هدف پرداخت شوند. ناکارآمدی در پرداخت یارانهها جدای از اینکه بار هزینهای سنگین بردوش دولتها میگذارد، عامل بیعدالتی نیز محسوب میشود. لذا ضرورت پرداخت یارانهها و حمایت از گروههای آسیبپذیر امری بدیهی است اما مسألهای که باید مورد توجه قرار گیرد، چگونگی پرداخت یارانهها جهت شکلگیری حماسه اقتصادی میباشد. پژوهش کاربردی حاضر با استفاده از روش تحقیق پیمایشی که برای جمعآوری اطلاعات و دادهها نیز از روش کتابخانهای و مصاحبه با خبرگان استفاده کرده است، به بررسی و آسیبشناسی هدفمندسازی یارانهها و ارائه فرصتها و چالشها پیش روی این طرح میپردازد.
واژگان کلیدی: یارانهها، هدفمندسازی، پرداخت نقدی، ناکارآمدی ، عدالت اجتماعی.
مقدمه
یارانه یکی از ابزاهای مهم اقتصادی و سیاستهای حمایتی دولت برای حمایت از اقشار آسیبپذیر و بخشهای خاص تولیدی است. در تمام نظامهای اقتصادی موضوع رفاه و تامین اجتماعی بسیار حایز اهمیت بوده و بخشی از هزینههای جاری دولت به پرداختهای انتقالی برای حمایت از اقشار آسیبپذیر اختصاص مییابد. چنانچه پرداختها به گروههای هدف اصابت کند، هدف دولت به خوبی تامین شده و رفاه و امنیت اجتماعی نیز تقویت میشود، اما پرداختهای غیرهدفمند و همگانی نه تنها در ارتقای درآمد و رفاه اقشار آسیبپذیر تاثیری ندارد، بلکه سبب بهرهمندی بیشتر افرادی میشود که استفاده بیشتری از یارانهها دارند.
لذا ضرورت پرداخت یارانه و حمایت از گروههای آسیبپذیر امری بدیهی است اما مسألهای که باید مورد توجه قرار گیرد، چگونگی پرداخت یارانهها جهت شکلگیری حماسه اقتصادی میباشد. یارانهها را میتوان به صورت نقدی یا غیرنقدی پرداخت نمود که کارآمد بودن هر یک از این روشها مستلزم هدفمند بودن آنها میباشد. استفاده هر یک از روشهای فوق مزایا و معایبی را در بردارد که به تناسب شرایط حاکم در اقتصاد و مقایسه منافع و معایب هر یک از روشها، سیاستگذاران باید نسبت به انتخاب روش مناسب اقدام کنند. پرداخت غیر هدفمند یارانه ها با تاثیر بر نظام قیمتها بر ترجیحات مصرف کننده اثر میگذارد و از آن جایی که مصرف کننده قیمت واقعی کالای یارانهای را پرداخت نمیکند، مصرف بهینه آن را نیز رعایت نخواهد کرد. روی هم رفته، یارانهها میتوانند به گونه مستقیم و یا غیرمستقیم به گروههای مورد نظر هدف پرداخت شوند.
از این رو، حذف کامل یارانهها در اقتصاد توصیه نمیشود، زیرا جزو وظیفه دولتهاست که برای کمک به اقشار کم درآمد و اصلاح توزیع درآمد، یارانه پرداخت کنند اما مسئله اصلی این است که چگونه باید یارانهها را پرداخت کنیم تا به هدف برسیم؟ - کریمی و زاهدی، . - 1389با این حال، باید توجه داشت صرف بهرهگیری از مناسبترین روش پرداخت یارانه متضمن دستیابی به نتایج بهینه در اقتصاد نمیباشد. از این رو مقاله حاضر در پنج بخش تنظیم شده است. در بخش دوم به مفهوم یارانه، هدفهای پرداخت، انواع و روشهای پرداخت آن اختصاص دارد. در بخش سوم، منافع و معایب روشهای مختلف اجرای یارانه بیان شده و در نهایت در بخش چهارم، مقاله با ارائه نتیجهگیری به پایان میرسد.
تعریف یارانه و هدفها و روشهای پرداخت یارانه
»یارانه عبارت است از پرداخت مستقیم یا غیرمستقیم دولتی، امتیاز اقتصادی یا اعطای مزایای خاصی که به مؤسسههای خصوصی، خانوارها و دیگر واحدهای دولتی جهت رسیدن به هدفهای مورد نظر دولت صورت میپذیرد« - وزارت بازرگانی، . - 1380
هدف از پرداخت یارانه برقراری عدالت اجتماعی، رفاه عمومی و توزیع عادلانه درآمدها است و این پرداختها به یکی از روشهای ذیل صورت میگیرد:
1.انتقال درآمد از مالیاتدهندگان به تولیدکنندگان یا مصرفکنندگان؛
2.تثبیت یا کاهش قیمت برخی از کالاها و خدمات؛
3.اثرگذاری بر رفتار عرضهکنندگان یا تقاضاکنندگان کالاها و خدمات معیّن؛
4.تولید و ارائه کالاهای عمومی به تمام افراد جامعه - رییس دانا و همکاران، 1380 و رحیمی، . - 1375
تجربه کشورهای گوناگون نشان میدهد که عمدهترین روشهای پرداخت یارانه در بخش مصرف "نظام نقدی"، "نظام کالایی"، " نظام همگانی قیمتی" و "نظام کالا برگی" است که در ادامه به صورت مختصر بررسی میشوند - مصباحی مقدم و همکاران، . - 1388نظام نقدی: تحت این نظام، یارانه به دو صورت مستقیم و مشروط پرداخته میشود. یارانه نقدی مستقیم: این نوع یارانه در قالب پول نقد به فقیرانی پرداخت میشود که در صورت فقدان پرداختها دچار فقر و تنگدستی خواهند شد. یارانه به صورت مشروط: دراین نوع، فقیران موظف هستند مبلغ یارانه را صرف سرمایه گذاری در زمینههایی چون سرمایه انسانی مانند حضور فرزندان در مدارس یا استفاده از خدمات بهداشتی کنند.
نظام کالایی: هدف این نظام اطمینان از دسترسی خانوارها به حداقل نیاز مصرفی است. طرفداران این شیوه باور دارند از آنجایی که میل نهایی به مصرف این نوع یارانه بیش از یارانههای نقدی است، اثرهای مثبت بیشتری داشته و احتمال اصابت آن به هدف خاص بیشتر است.
نظام همگانی قیمتی: در این نظام، بخش عمده یارانه به کالاهایی که سهم بیشتری در سبد مصرفی خانوارهای نیازمند دارند، تخصیص مییابد و به شکلهای ذیل امکانپذیر است:
الف: در صورت عدم تولید کالاهای یارانهای در داخل کشور، دولت از راه واردات، اقلام مد نظر را به قیمت معین خریداری کرده و از راه شبکههای توزیع به قیمت کمتر در اختیار مصرف کنندگان فقیر قرار میدهد.
ب: در صورت تولید کالا در داخل، دولت به وسیله قیمتگذاری، بخشی از هزینههای تولید داخلی را به صورت مالیات بر تولید کننده تحمیل میکند.
ج: در مناطق جغرافیایی خاص میتوان محصولات داخلی را به قیمت تضمینی خریداری کرده و به قیمت کمتر در اختیار مصرف کنندگان قرار داد.
نظام کالا برگی: در بیشتر موارد کالا برگ ارزش پولی مشخص داشته و با استفاده از آن میتوان کالاهای مشخصی را خریداری کرد.
معایب نظام یارانهای سابق در ایران - نظام کالا برگی و همگانی قیمت -
سیاستهای حمایتی در اقتصاد ایران طی نیم قرن گذشته همواره روند صعودی داشته و بخش مهمی از منابع مالی دولت را به خود اختصاص داده است. در نظام سابق پرداخت یارانه، مبالغ بالایی بهصورت مستقیم و غیرمستقیم در اختیار مصرفکنندگان یا تولیدکنندگان قرار میگرفت. تجربه نشان میدهد در بیشتر موارد پرداخت غیرهدفمند، در ارتقای درآمد و رفاه اقشار آسیبپذیر تأثیر ندارد و منافع آن، نصیب گروههای با درآمد بالا میشود. به طور کلی میتوان مشکلات نظام سابق پرداخت یارانه را به شرح ذیل دانست:
