مقاله جهانی شدن و تأثیر آن بر یارانه های آموزش و پرورش در ایران

بخشی از مقاله

چکیده

پژوهش حاضر تحت عنوان »رابطه میان جهانی شدن و هدفمند کردن یارانهها و حمایتهای مالی تکمیلی دولت از بخش آموزش و پرورش« تدوین شده است. در ابتدا به تبیین مفهوم جهانی شدن و ابعاد و آثار آن پرداخته شده است، سپس به رابطه بین جهانی شدن آموزش به طور عام و وضعیت یارانهها و حمایت های مالی تکمیلی دولت از بعد جهانی شدن، به طور خاص اشاره شده است و اینکه آیا جهانی شدن سبب کاهش مزایا و خدمات رفاهی آموزشی برای ذی نفعان و افزایش یا کاهش مسئولیت رفاهی دولت خواهد شد یا خیر؟ در مقاله حاضر سعی شده است به سئوالات فوق پاسخ داده شود. برای نگارش مقاله حاضر از روش اسنادی استفاده شده است.

واژگان کلیدی:
جهانی شدن، آموزش و پرورش، دولت، یارانهها و حمایت های مالی هدفمند کردن.

-1مقدمه
دنیای کنونی روز به روز در حال گسترش و توسعه است و این گسترش و توسعهیافتگی مرهون جهانی شدن و از بین رفتن مرزهای اقتصادی از یکسو، و گسترش و اشاعه دانش و فناوری از سوی دیگر است. در واقع همین اشاعه دانش و گسترش آگاهی، خود یکی از نتایج جهانی شدن است که به نوبه خود این روند را تشدید میکند. بنابراین دانش از یک سو نتیجه فرآیند جهانی شدن است و از سوی دیگر وسیلهای برای گسترش این روند. مساله حائز اهمیت در جهان کنونی این است که جهانی شدن در تمام ابعاد زندگی بشر نمایان میشود، از جمله اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و … و آنچه در این میان مهم به نظر میرسد تاثیر چندجانبه این ابعاد بر یگدیگر میباشد، که حوزه آموزش به طور کلی و آموزش و پرورش به طور خاص، از این قاعده مستثنی نیست.

فرآیند جهانی شدن همگام با تاثیر بر سایر حوزهها و ابعاد زندگی بشر بر آموزش و پرورش نیز اثرگذار بوده و آنرا با چالش های جدیدی روبرو ساخته که عمدهترین چالش موردنظر آن اقتصادی و فرهنگی است. چالش اقتصادی جهانی شدن آموزش و پرورش از منظر مالی است چرا که تامین آموزش متحمل هزینهها ی مالی است که متولی این هزینهها در ایران طبق اصل 30 قانون اساسی دولت جمهوری اسلامی ایران است. البته دولت علاوه بر وظیفه اصلیاش در حوزه آموزش و پرورش که تامین آموزش رایگان برای عموم افراد تا پایان دوره متوسطه است،

برخی سیاست های حمایتی و یارانهای را در قالب »یارانه دفترچه تحریر دانشآموزان مناطق محروم«، »یارانه کتب درسی« و »یارانه تغذیه رایگان و امور رفاهی دانشآموزان مناطق محروم و کمک تغذیه دانشجویان مراکز آموزشی« از دانشآموزان به عمل میآورد، که با فرآیند جهانی شدن آموزش، دولت به عنوان تامین کننده مالی با چالش مسئولیت های قبلی و هزینههای تامین خدمات آموزشی رفاهی مواجه خواهد شد. چالش فرهنگی جهانی شدن نیز به لحاظ افزایش آگاهی افراد جامعه از کیفیت و کمیت خدمات رفاهی آموزشی مهیا شده در سرتاسرجهان و به تبع آن افزایش انتظارات از متولیان آموزش در جامعه چه بخش دولتی و چه بخش خصوصی خواهد بود، که برآورده شدن انتظارات این بعد از جهانی شدن در راستای چالش اقتصادی جهانی شدن و پاسخ به مسائل آن خواهد بود.

بنابراین سئوال اصلی این پژوهش این است که در صورت گسترش جهانی شدن چه تغییراتی در راستای یارانهها و حمایت های آموزشی در ایران ایجاد خواهد شد؟ آیا میزان و حجم این پرداخت ها کاهش خواهد یافت یا خیر؟ آیا دولت همچنان متولی و تأمین کننده مالی آموزش و پرورش کشور خواهد بود یا کارگزار یا کارگزاران دیگری بجز دولت این امر را برنامهریزی و هدایت خواهند کرد؟ آیا بازاری و رقابتی شدن امر آموزش بر کیفیت و تعدد و تنوع این نوع خدمات و سیاست های آموزشی خواهد افزود یا خیر؟ در مقاله حاضر سعی شده است به سئوالات فوق پاسخ داده شود.

-2جهانی شدن

-1-2 تاریخچه جهانی شدن و تشکیل حکومت جهانی از دیرباز به عنوان یکی از آرمان های بشریتمطرح بوده است. اساساً سه فرآیند در شکل گیری و یا گسترش این پدیده نقش محوری داشتهاند.

-1گسترش نظام های دولت ملی که نقطه آغازین آن به قرن شانزدهم میلادی برمیگردد.

-2رشد اقتصاد و سرمایهداری جهانی و انقلاب صنعتی در اروپا و غرب.

-3گسترش و توسعه وسایل ارتباط جهانی و فنآوری اطلاعات. خیزش امواج جهانی شدن به سال های 1980 و 1990 میلادی و به ویژه پس از پایان جنگ سرد برمیگردد و وقوع پارهای از تحولات پس از جنگ جهانی دوم در تشدید و سرعت گرفتن فرآیند جهانی شدن سهم به سزایی داشتهاند از قبیل؛ تشکیل سازمان ملل متحد و سازمان های بینالمللی، فروپاشی نظام کمونیستی در شوروی سابق،
  رشد فعالیت شرکت های چند ملیتی، اطلاعات و حمل و نقل، به طوری که عمده رسانههای بینالملی حرکت خود را در جهت آماده سازی کشورهای جهان سوم برای پذیرش فرآیند جهانی سازی متمرکز کردهاند - سودرستن، . - 9-11 :1384 در حال حاضر مراجع بینالمللی درجهت نیل به جهانی شدن و جهانی سازی صورت میگیرد. اندیشه گفتگوی تمدن ها، برگزاری همایش های بینالمللی، اقدامات سازمان تجارت جهانی و … از نمونههای گسترش پدیده جهانی شدن میباشد.

-2-2 تعاریف
از جهانی شدن به عنوان یکی از مهمترین پدیدههای زمان حاضر تعاریف و تعابیر مختلفی ارائه شده است و اندیشمندان مختلف از جنبههای گوناگون به آن پرداختهاند. رونالد رابرتسون، جهانی شدن را به معنای درهم فشردن جهان و تبدیل شدن آن به مکان واحد قلمداد میکند - رابرتسون، :1385 . - 12 آنتونی گیدنز، در ساده ترین تعریف جهانی شدن را به هم وابستگی می داند. یعنی زندگی کردن در دنیای جهانیتر، یعنی زندگی در دنیایی که به هم وابستهتر می شویم و در آن رخدادهای یک سوی جهان مستقماًی بر وقایع سوی دیگر آن تاثیر میگذارد - گیدنز، . - 58 :1384 شولت، نیز در نهایت در یک جمعبندی جهانی شدن را به معنی بینالمللی شدن، آزاد سازی تجاری، همگانی شدن و همسانی، غربی شدن یا مدرنیزه شدن و قلمروزدایی یا توسعه ادغام قلمروها درهم و تبدیل آن به قلمرو واحدی تعریف میکند - شهیدی، . - 1385 جهانی شدن همان گونه که در تعاریف آمده است، تقرباًی در تمامی عرصهها و ابعاد زندگی بشر از جمله اقتصاد ی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و … نمود یافته است که در ادامه به برخی از عرصههای مهم آن اشاره میشود.

-2-3 ابعاد و عرصههای جهانی شدن
عرصه اقتصادی: که شامل نظامهای اجتماعی خاص تولید، مبادله، توزیع و مصرف کالا و خدمات ملموس - مادی - است.

عرصه فرهنگی: که شامل نظامهای اجتماعی خاص تولید، مبادله و نمادهایی که گویای واقعیتها، احساسات، مفاهیم، اعتقادات، اولویتها، ذوق و سلیقه و ارزش ها است . جریان شدن جامعه انسانی مشروط به حدی است که در آن نظام فرهنگی بطور نسبی به نظامهای اقتصادی و سیاسی تاثیرگذار باشد. میتوان انتظار داشت که اقتصاد و سیاست تا آنجا جهانی شوند که با فرهنگ در آمیزند. همچنین میتوان انتظار داشت که میزان جهانی شدن در عرصه فرهنگ گستردهتر از عرصه اقتصاد و سیاست باشد.

سیاست و حکومت: که نظامهای اجتماعی مخصوص تمرکز و اعمال قدرت، بویژه در مبادله سازمان یافته مبتنی بر اعمال فشار و نظارت و نهادینه شدن این اقدامات در قالب اقتدار سیاسی و دیپلماسی که به تثبیت کنترل بر جمعیت و سرزمین منجر شود، را در بر میگیرد. - نادمی، :1382 سایت باشگاه اندیشه - .

-2-4 آثار جهانی شدن
جهانی شدن نیز مانند دیگر پدیدهها دارای آثار مختلفی است. در مقاله حاضر سعی شده است که آثار این پدیده به صورت کلی و در سطح کشورهای درحال توسعه مرور شود. -2-4-1 آثار کلی جهانی شدن برخی از آثار جهانی شدن در بعد سیاسی شامل؛ فرسایش حاکمیت دولت های ملی، حاکمیت نهادها و رژیمهای بینالمللی و غیردولتی به جای رژیمهای محلی، ملی و منطقهای، سیال و چندمرکزی شدن نظام بینالملل و … است. آثار مهم جهانی شدن در بعد اقتصادی شامل، جهانی شدن کالا، نیروی کار، فناوری و سرمایه و احتمالاً کاهش دستمزد و افزایش بیکاری، افزایش بهرهوری، کاهش ارزش کالاها، مواد اولیه و نیروی انسانی و همچنین گسترش فقر جهانی میباشد. در بعد فرهنگی نیز به برخی از آثار مهم آن از جمله انفجار اطلاعات و گسترش وسایل ارتباطات جمعی و جهانی شدن اطلاع رسانی، ارائه فرهنگی جهانی، تکثیر حقایق و تردید در حیطههای علمی و فرهنگی و … اشاره کرد - تاجریان، :1387 سایت آفتاب - . تفکیک قائل شدن میان حوزههای اثرگذاری جهانی شدن به منزله عدم ارتباط این حوزهها نمیباشد، چراکه برخی از آثار کلی جهانی شدن از جمله؛ برداشته شدن مرزها در اقتصاد بینالملل و کمرنگ شدن اصول اقتصاد ملی و فرهنگ مصرف و رفاه مادی به ترتی ب شامل آثار توأمان سیاسی- اقتصادی و اقتصادی- فرهنگی است.

-2- 4-2 آثار جهانی شدن بر کشورهای جهان سوم آثار جهانی شدن بر کشورهای جهان سوم و در حال توسعه شامل

موارد ذیل است: عمیق شدن شکاف در توزیع ثروت می ان آحاد جامعه، زیاد شدن فاصله کشورهای شمال و جنوب - غنی و فقیر - ، نابسامانی وضع معیشت و کاهش میزان خدمات اجتماعی حکومتهای جهان سوم، بازگذاردن ساز و کار بازاد آزاد و دوری گزیدن حکومت از مداخله در فعالیت های اقتصاد ی و رفاهی، تحمیل الگوی اقتصاد کشورهای بزرگ به کشورهای در حال توسعه، دلاری شدن قیمت های داخلی - آزاد سازی قیمت ها - و تحمیل فرهنگ و دموکراسی غربی به دیگر کشورها و به چالش کشیدن ایدئولوژی و فرهنگ کشورهای در حال توسعه و… پدیده جهانی شدن یکی از مفاهیم اصلی مقاله حاضر است که به تشریح آن پرداخته شد. در ادامه به معرفی سیاست های آموزشی در جهان و همچنین انواع حمایت ها و یارانههای آموزشی در ایران اشاره میشود و در نهایت رابطه بین جهانی شدن و میزان تأثیرپذیری یارانهها و حمایت های مالی تکمیلی دولت از روند جهانی شدن مورد بررسی قرار میگیرد.

-3سیاست های حمایتی از آموزش و پرورش

-3-1سیاست های آموزشی در جهان

آموزش به جهت اثرگذاری آن در سراسر زندگی بشر نیازمند سیاستها و برنامههای مالی و حمایتی است که تمامی کشورهای جهان به انحاء مختلف در این سیاستها درگیر هستند و اتخاذ این سیاستها و برنامههای حمایتی به طور مستقیم توسط دولت انجام میشود، ولی در اجرای آنها علاوه بر دولت بخشهای دیگر جامعه، از جمله بخش خصوصی و شهرداریها نیز مشارکت میکنند. روشها و شیوههای حمایت از بخش آموزش در کشورهای مختلف کاملاً یکسان نیست، ولی با این وجود سیاستهای تقریباً مشابهی در اغلب کشورها به اجرا درمیآید که اگرچه این سیاستها به شکل برنامهها و عناوین مختلفی طراحی و اجرا میشود، ولی میتوان همه آن سیاستها را تحت عنوان تور ایمنی مطرح کرد.

تعریف سازمان جهانی غذا و کشاورزی از تور ایمنی

تور ایمنی اجتماعی برنامههای پرداخت نقدی یا کالایی است که به منظور کاهش فقر از طریق توزیع مجدد ثروت و یا حمایت از خانوارها در مقابل شوکهای درآمدی طراحی شدهاند. این برنامهها به دنبال تضمین حداقل سطح رفاه ، حداقل سطح تغذیه و نیز کمک به خانوارها برای مدیریت ریسک میباشند. این تعریف، تعریف نسبتاً جامعی است و اساس پژوهش حاضر بر مبنای تعریف سازمان جهانی غذا است - سازمان جهانی غذا، فائو، . - 2003 تور ایمنی نقش عمدهای در سیاستهای توسعه در همه کشورها ایفا میکند. مفهوم تور ایمنی در واقع مبتنی بر کاهش شدت فقر از طریق بازتوزیع منابع در کشور میباشد، به این ترتیب که از طرفی به خانوارها کمک میکند که برای آینده خود سرمایهگذاری کنند و ریسکهای احتمالی را مدیریت نمایند و از طرف دیگر به دولتها در اتخاذ تصمیمهای مناسب در حوزه اقتصاد کلان، تجارت، کار و بسیاری از بخشهای دیگر کمک مینماید.

برنامه های تور ایمنی در بخش آموزش را در سه گروه عمده میتوان دستهبندی نمود:

.پرداختهای شبهنقدی پتههای - کوپن - آموزشی نمونهای از پرداختهای شبهنقدی است.

.پرداختهای کالایی در قالب - مواد غذایی و لوازمالتحریر و - … مصادیق آن شامل تغذیه رایگان ، تهیه لباس و کتاب و لوازمالتحریر رایگان - برای کودکان روستایی و بیبضاعت، توزیع کتب درسی رایگان و انتشار رایگان کتب درسی افراد نابینا - است.

.معافیتهای قیمتی، معافیتهای مالیاتی و بورسیه تحصیلی مصادیق آن شامل وامهای تحصیلی - بدونبهره و کمبهره بلندمت - ، اعطای بورسیه تحصیلی - بدونبازپرداخت و با- بازپرداخت - ، اعطای تخفیفها و کمکهای مالیاتی - برای تهیه ابزار کمک آموزشی به موسسات خصوصی، برای تشویق افراد بیسواد جهت سوادآموزی و اعطای کمکهای مالیاتی به دولتهای ایالتی در جهت تطبیق برنامههای آموزشی ایالتها با سیاستها و برنامههای کلی دولت مرکزی در کشورهایی با سیستم دولت فدرال - ، هزینه ایاب و ذهاب رایگان ، ارائه خدمات آموزشی و بهداشتی رایگان ، کمک هزینه تحصیلی رایگان ، کمک هزینه اقامت دانشآموزان است. تمام برنامههای تور ایمنی ذکر شده در بالا به طور کامل در همه کشورهای جهان مورد استفاده قرار نگرفته است، بلکه هر کشوری با توجه به میزان گستردگی نظام رفاهی خود - حداکثری یا حداقلی - به ارائه بخشی از این سیاستها میپردازد - نجفی، 1388، حسینپور، . - 1388

-3-2 سیاست های حمایتی آموزش و پرورش در ایران

همانطور که در بالا ذکر شد در کشورهای مختلف نهادها و سازمانهای مختلفی از جمله؛ دولت، شهرداریها، و سازمانهای غیردولتی و… متولی امر آموزش قبل از دانشگاه و تامین کننده هزینههای ناشی از این آموزش ها بودهاند. در ایران طبق اصل 30 قانون اساسی که به امر آموزش اختصاص دارد و بعد از انقلاب اسلامی تدوین شده است » دولت موظف است وسایل آموزش و پرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم سازد و وسایل تحصیلات عالی را تا سر حد خودکفایی کشور به طور رایگان گسترش دهد.« نظام آموزشی ایران در سطح آموزش و پرورش شامل ابتدایی، راهنمایی و متوسطه و پیشدانشگاهی است. نظام آموزش در دوره قبل از دانشگاه در ایران تقریباً با خیلی از کشورهای دیگر جهان متفاوت است. اغلب کشورهای جهان دارای سه سطح آموزشی - پیشدبستانی، ابتدایی و متوسطه - هستند و آموزش دوره پیشدبستانی از جمله موارد مهم در آموزش این کشورها تلقی میشود.

در صورتیکه در ایران این دوره اختیاری است و دولت مسئولیت قانونی در قبال آن ندارد، بلکه با مشارکت سازمانهای دولتی و غیردولتی و خانوادهها به این امر میپردازد. علاوه بر تفاوت مذکور، آموزش دوره راهنمایی و متوسطه در سایر کشورها با هم ادغام شده است، ولی در ایران هر مقطع به صورت جداگانه ارائه میشود. فراهم کردن هر یک از مقاطع برای دولت هزینه هایی را تحمیل میکند که این هزینهها در قانون بودجه کشور انعکاس مییابد. برخی از هزینهها جنبه حمایتی - چاپ و توزیع کتب درسی - و یا ارتقای سلامت و فرهنگسازی - توزیع شیر مدرسه - و حتی بطور شفافتر جنبه بهداشتی و تغذیهای - توزیع تغذیه رایگان - داشته و از حیطه وظایف دولت خارج است،

ولی تأمین مالی این نوع حمایتها، به دلیل اهمیت آن در توسعه کشور در درازمدت بر عهده دولت است. بطور مثال تهیه کتب درسی با قیمت جهانی و توزیع آن بین خانوارها به دلیل هزینههای بالای تولید و خرید کاغذ و مواد اولیه مورد نیاز آن و توزیع کتب درسی با همان قیمت تمام شده، نه تنها سبب افزایش نرخ ثبتنام نمیشود، بلکه به علت تحمیل بار سنگین مالی بر دوش خانوارها، دانشآموزان به تدریج از رفتن به مدرسه توسط والدین منع میشوند و یا میتوان در این زمینه به توزیع تغذیه رایگان در مدارس مناطق محروم کشور اشاره کرد. از آنجا که ارتقای آموزش و پیشرفت تحصیلی با سلامت جسمی و