مقاله چالش های مدیریت فرم شهر طبس بعد از زلزله سال 1357

بخشی از مقاله

چکیده                                    
با افزایش سهم مخاطرات طبیعی در ایجاد خسارتها  کالبد ، جانی، اقتصاد و ... آگاهی فزایندها در ارتباط با کاهش آسیبپذیر از طریق ایجاد فرم پایدار شهر  ایجاد شد. شناخت جنبهها q تاثیرپذیر و تاثیرگذار از فرمو نحوه استفاده هوشیارانه از آن توسط مدیریت شهر و مردم، بخش مهمی از فرآیند مدیریت بحران شهرها راتشکیل میدهد. هدف پژوهش حاضر "بررسی چالشها مدیریت فرم شهر طبس بعد از زلزله سال ۷۵۳۱" است. ازآنجا که پس از زلزله این شهر به کلی تخریب و شهر جدید با سیاست درجاسازدر همان محل قبلی احداث گردید، تغییرات فرم شهر قبل و بعد از زلزله با دخالت و هدایت مستقیم مدیریت شهرقابلمقایسه است.بدین ترتیب پس از بررسی ادبیات نظر در زمینه بررسی تاثیر جنبهها مختلف فرم شهر و کاهش آسیبپذیر لرزهادر مقیاسهامختلف از ساختمان، محله، نواحی شهر، شهر تا منطقه شهر سعی گردید معیارهایی از فرم که درکاهش آسیبپذیرموثرند انتخاب و نحوه تغییرات این معیارها در جریان زلزله شهر توسط مدیریت شهر ومردم دنبال گردد.

هفت معیار اصلی تحقیق شامل بستر طبیعی، کاربر زمین،شبکه ارتباطات، فضا باز،ویژگیها بافت و مسکن، منظر شهر و در نهایت ضوابط و مقررات. نتایج تحقیق نشاندهنده تغییرات آشکارفرم شهر باستانی طبس در جریان زلزله بود به طور که فرم شهر همساز با اقلیم و متراکم شکلگرفته بر اساس چهار عامل عمده اقلیم، حکومت، مذهب و تجارت پس از زلزله غالباﹰ با هدف ایستایی و احترام به بافت قبلی همراه با پراکندگی بیشتر بافت و ایجاد معابر عریض، به جا توجه خاص به اقلیم شکل گرفت . بخش عمدها از توجهات در مدیریت فرم شهر محدود به اجرا ضوابط و مقرراتی همچون رعایت حریمها و یا آییننامه ۰۰۸۲ ساختمانی گشته است. لذا از توجه به کلیت بافت و پهنهبند ضوابط بر اساس ویژگیها موثر در آسیبپذیر و تعریف فرم شهر بر اساس آن غافل مانده و در این زمینه ضعیف عمل شده است. 

کلید واﮊگان: فرم شهر، مخاطرات طبیعی - زلزله - ، مدیریت فرم شهر ، شهر طبس.

١-مقدمه

توجه به فرم شهر و ارزیابی آن در جهتی که بتواند زمینهساز دخالت اراد و آگاهانه در راستا کاهش آسیبپذیر باشد، اهمیت زیاد دارد. با شناخت و تیین مفاهیم مربوط به فرم شهر مقاوم در برابر بلایا میتوانیم تا حد زیاد اثرات و تبعات ناشی از حوادث طبیعی را کاهش دهیمP باید ایمنی شهر در برابر زلزله را به عنوان یک هدف اصلی در فرآیند شهرساز وارد ساخت. تنها در این صورت است که از طریق آن بتوان به شهرهایی مقاوم در برابر زلزله دست یافت. در این میان نقش مدیریت شهر به طور مستقیم و غیرمستقیم در جهتدهی به مدیریت فرم شهرها و ایجاد بسترها لازم جهت مقاومساز فرم شهرها و ایجاد مکانها امن برا ساکنین آن بسیار اهمیت دارد. این مقاله با هدف بررسی چالشها مدیریت فرم شهر طبس بعد از زلزله تهیه شده است. ساختار مقاله در پنج بخش شامل مرور بر ادبیات تحقیق، ارائه روش تحقیق، معرفی نمونه مورد ، بررسی فرم شهر در جریان زلزله سال ۷۵۳۱ و در نهایت جمعبند و ارائه راهکارها در این زمینه پرداخته شده است. در بخش ادبیات نظر با برقرار ارتباط بین فرم شهر از یک طرف و آسیبپذیر شهر در برابر زلزله از طرف دیگر، سعی در شناسایی شاخصها فرم شهر در این زمینه شده است.

۲- ادبیات تحقیق

آسیبها گوناگون ناشی از وقوع زلزله عمدتاﹰ ناشی از مکان استقرار و شیوه ساخت و ساز بوده است.qدر چهارچوب ویژگیها کالبد ، عوامل و عناصر متعدد در ایمنی زیستگاه ها در مقابل زلزله اهمیت مییابند. شناخت مشخصههاآسیبپذیر شهرها در برابر بلایا  طبیعی بویژه زلزله، مستلزم بررسیها همهجانبه از جمله مشخصات کالبد است.فرم شهر از کلیه عناصر و اجزا کالبد و قابل روئت شهر شکل میپذیرد و متشکل از عناصر طبیعی و مصنوع میباشد. فرم شهر ماهیتی ترکیبی و سه بعد دارد. کوچکترین اجزاﺀ و عناصر مصنوع این ترکیب، ساختمانها، شبکه راهها، فضاها باز و تاسیسات شهر میباشند. عناصر عمده محیط طبیعی، مثل ناهموار ها زمین، جریانها آبی وپوشش گیاهی، در چگونگی و فرم ترکیب عناصر کالبد دخالت دارند - حمید ، ١٣٧٢ - .

با افزایش آگاهی از نقش فرم شهر در کاهش آسیبپذیر در برابر زلزله دامنه وسیعی از تحقیقات و ادبیات مربوطه در رشتهها مختلف و در مقیاسها مختلف کالبد از کلان تا جزﺀ - فراشهر ، شهر، بخشی از شهر، واحد همسایگی و ساختمان - صورت گرفته است. تحقیقات صورت گرفته در این زمینه در ایران، صرفاﹰ در قالب توجه به ویژگیها کالبد کوچکترین واحد شهر در مورد روشها ساخت و ساز واحدها ساختمانی جهت افزایش مقاومت بنا در برابر زلزله، وضع قوانین و ضوابط مربوط به ساختمانساز مقاوم و نظارت بر نحوه اجرا آنها محدود شده بود. از جمله کاربرد ترین تحقیقات که در قالب قوانین و مقررات ساختمانی درآمده، میتوان به آئیننامه طرح ساختمانها در برابر زلزله - استاندارد ٢٨٠٠ایران - مصوب بهمن ماه ١٣٧١ به عنوان استاندارد ایران اشاره کرد.

این آئیننامه به بررسی تک تک واحدها معمار به عنوان عناصر تشکیلدهنده بافت شهر میپردازد که در آن ضوابط و مقررات عواملی همچون پایدار ساختمان،محدودیت ارتفاع و طبقات آن، پلانها، بازشوها، جزئیات، مصالح، سقف، نماساز و تزئینات و ... ارائه شده است. لیکن از جمله کمبودها در این زمینه این است که به بافت شکل گرفته از مجموع این اجزاﺀ، به صورت یک کل، و ویژگیها آن توجه نشده است. تحقیقات بسیار در پائینترین مقیاس کالبد شهر - یعنی ساختمانها - صورت گرفته است. از جمله تحقیق روشنی و همکاران که در آن عناصر موثر در کاهش آسیبپذیر شامل نوع مصالح، قدمت بنا، کیفیت بنا، تعدادطبقات، سطح اشغال بنا، نوع کاربر ، مساحت قطعات تفکیکی، وضعیت قرارگیر قطعه در بلوک، تعداد همسایگیها ومصالح نما به کار رفته است.

همچنین تحقیق زنگی آباد و دیگران در سال ۵۸۳۱ با تاکید بر مقاومت مصالح وآسیبپذیر سازها مناطق شهر تهران را بر اساس میزان مقاومت و آسیبپذیر در برابر خطر احتمالی دستهبندشدهاند و در نهایت راهکارهایی جهت پیشگیر، برنامهریزمناسب و چگونگی مدیریت بحران به صورت کلی ارائه گردیده است. در تحقیق ارزیابی آسیبپذیر مساکن شهردر برابر زلزله که در منطقه ٩ شهردار تهران صورت گرفته، عناصر آسیبپذیر کالبدواحدها مسکونی شامل نوع خاک، مصالح ساختمانی، قدمت ساختمان، تعدادطبقات، کیفیت ابنیه، تراکم، جمعیت، سازگار کاربر ها و وضعیت قرارگیر ساختمانها در بلوک در نظر گرفته شده است - فرجزاده اصل، ۰۹۳۱ - . تحقیق مدلساز آسیبپذیر ساختمانی شهرها در برابر زلزله با شاخصها نوع مصالح، قدمت بنا، کیفیت بنا، تعداد طبقات، سطح اشغال بنا، نوع کاربر ، مساحت قطعات تفکیکی، وضعیت قرارگیرقطعه در بلوک، تعداد همسایگیها و مصالح نما به تحلیل آسیبپذیرو پس از آن تحلیل تلفات انسانی در مناطق شهرزنجان، تخمین و ارزیابی خسارت اقتصاد    به ساختمانها با استفاده از روشها کمی مناسب پرداخته شده است - احدنژاد روشتی و دیگران، ١٣٨٩ - .

در اغلب این تحقیقات هدف، بررسی میزان آسیبپذیر کالبداجزاﺀ همجوار سازنده شهر به صورت نقشهها دو بعد    از طریق تعریف شاخصها کالبد آسیبپذیر در این زمینه میباشد بدین ترتیب میزان پایدار کالبد شهر به ویژه در موارد قبل از رخداد زلزله مشخص شده و برا ارائه استراتژ  ها و برنامهها کاهش و آمادگی در برابر زلزله به کار میرود. لیکن اغلب موارد فراموش میشود که مطابق قانون گشتالت کل از جمع اجزاﺀ متفاوت است و باید به ویژگیها کلیت یک سیستم - در اینجا سیستم کالبد شهر - نیز توجه کرد.مشخصات فرم عناصر و سلولها شهر از نظر آسیبپذیر و عکسالعمل در مراحل مختلف وقوع سانحه، ممکن است اگر به صورت مجزا و منفرد سنجیده شود متفاوت با شرایطی باشد، که ارزیابی در چارچوب همجوار این عناصر مصنوع صورت میگیرد. لذا درجه آسیبپذیر یا قابلیت فرم عناصر شهر میتواند در اثر مشخصات همجوار آن کاهش یا افزایش یابد. ارزیابی باید نتیجه هر دو این ویژگی باشد - حمید ، ١٣٧٢ - .

با مرور زمان این تحقیقات کاملتر شده و به عنوان اقدامات مکمل فیزیکی برا مقاومساز ساختمانها و ساختارها به سمت مقیاسها مختلف کالبد شهر و در برخی موارد در تسلسل زمانی وقایع صورت گرفته است. از تحقیقاتی که علاوه بر فرم شهر در مقیاس ساختمانها سعی شده به بافت و ساختار کالبد شهر نیز توجه شود، میتوان به طرح پژوهشی با عنوان نقش فرم، الگو و اندازه شهر در کاهش آسیبپذیر از زلزله اشاره کرد. در این تحقیق از تجربیات شهرهای آسیبدیده از زلزله منجیل در خرداد ماه ١٣٦٩، رودبار، منجیل و لوشان جهت سنجش آسیب فیزیکی ناشی از مشخصات کالبد - محیط طبیعی و محیط مصنوع - توسط چهار معیار آسیب فیزیکی ناشی از ساختمانها، آسیب فیزیکی ناشی از مشخصات بافت، آسیب ناشی ازمشخصات بستر طبیعی، و آسیب جانی ناشی از الگو    استفاده - جدول شماره ١ - و در مقیاسها مختلف کالبد ازساختمان، محله، نواحی شهر ، شهر تا منطقه شهر همراه با در نظر گرفتن در توالیها زمانی وقایع - مرحله وقوع،گریز و پناه، امداد، اسکان موقت و پاکساز و بازساز استفاده شده است. از مهمترین دستاوردها این طرح، ارایه ضوابط، قانونمند ها و دستوالعملها کاهش خطر زلزله در منظر طراحی و برنامهریز شهر است.