بخشی از مقاله
چکیده
هدف این تحقیق، تحلیل راهبردهای توسعه مرکز شهر مشهد، دومین شهر کشور با جمعیت 2766258 نفر در سال 1390 و عمدهترین کلانشهر مذهبی ایران در طول چهار دهه بعد از انقلاب اسلامی -1394 - - 1357 است؛ لذا تحقیق حاضر از لحاظ هدف، بنیادی و از نظر ماهیت، توصیفی است و جهت گردآوری اطلاعات از روش کتابخانهای و اسنادی، مشاهده میدانی و تهیه عکس استفاده شده است. محدوده مرکز شهر مشهد، محدوده بافت قدیم شهر را با وسعت حدود 2200 هکتار در بر میگیرد که به لحاظ سطوح مداخله در برگیرنده سه محدوده حرم مطهر امام رضا - ع - با 69 هکتار، مداخله مستقیم با 320 هکتار و مداخله غیرمستقیم با 1800 هکتار میباشد.
نتایج حاصل از بررسی شیوههای مداخله در بافت مرکزی شهر مشهد بیانگر تغییر شیوه مداخله از نوسازی به بهسازی و بهکارگیری 10 روش تأمین مالی پروژههای سرمایهگذاری و توسعه در محدوده مداخله مستقیم و نوسازی خودجوش سرمایهگذاران بخش خصوصی در محدوده مداخله غیرمستقیم است، بطوریکه حدود 70 درصد سرمایهگذاران از خارج شهر مشهد و با سرمایه شخصی اقدام به سرمایهگذاری در این محدوده نمودهاند.
همچنین بررسیها حاکی از تفاوت نتایج نوسازی در دو سطح مداخله مستقیم و مداخله غیرمستقیم بافت فرسوده مرکز شهر است. به گونهای که در محدوده مداخله غیرمستقیم، عدم دخالت دولت و شهرداری در نوسازی و محدود شدن عملکرد شهرداری به دریافت عوارض ضابطه، سبب نوسازی خودجوش از سوی سرمایهگذاران بخش خصوصی شده است و در نتیجه نوسازی با سرعت بیشتر و با نارضایتی کمتری در مقایسه با محدوده مداخله مستقیم صورت میگیرد. در نهایت اینکه علی رغم حمایتهای عالیترین مقامات سیاسی و حکومتی از طرح، ولی میزان موفقیت طرح ناچیز بوده است.
-1 مقدمه
تهیه طرحهای توسعه شهری مبتنی بر استفاده از ماشین پس از دهه 1940 منجر به گسترش شهری کم تراکم در کشورهای پیشرفته شده است - V.Gollner, 1996 - و نتیجه آن جدایی محل کار از زندگی و تفکیک کاربریهای شهری از یکدیگر و استفاده گسترده از ماشین در رفت و آمد های روزانه بین محل کار و زندگی شده است. همچنین این امر منجر به افزایش سوخت، آلودگی هوا، افزایش طول سفرهای شهری و تخریب محیط زیست شده است . - Ross Benvse William, 1999 - در کنار آن، رشد روزافزون جمعیت شهرها و به تبع آن نیاز جوامع به عناصر جدید شهری و متناسب با جامعه مدرن، فضای شهری را دستخوش تغییراتی نموده است.
این تغییرات در بافت جدید شهری در قالب مدرنیسم و در بافت قدیمی در قالب فرسودگی نمود یافته است - کرمی پور، . - 1 :1388 در واقع، شالوده مدنی و تشکیلاتی بافت قدیمی و مرکزی شهرها با شروع شهرسازی معاصر متحول شده و تغییر شکل در نقش ظاهری و درونی آنها به شدت الزامی شد - مشهدی زاده دهاقانی، - 55 :1385 به طوری که بسیاری از بافتهای سنتی که زمانی مایه افتخار و مباهات شهرها بودهاند، در حال حاضر در معرض فرسایش و تخریب قرار گرفتهاند - حبیبی و دیگران، . - 66 :1386 ایران نیز از مظاهر مدرنیته مصون نبود و این اصول بدون جهتگیریهای مشخص از ابتدای قرن 14ه.ش به فضاهای بومی شهرها تحمیل شد و با گذشت زمان در چارچوب دستورالعملها، استانداردها و ضوابط و معیارهای برون زا، مورد توجه قرار گرفت.
ابزار مهم تحقق اهداف شهرسازی مدرن، توسعه فضاهای ارتباطی سواره، اعمال سرانهها، تراکمها و منطقه بندی در گستره شهری بود که در اثر آن، بافت سنتی و مرکزی شهرها دچار استحاله شدید شد - محمدزاده، . - 91 :1388 در حال حاضر در کشور ایران بیش از 67 هزار هکتار بافت فرسوده و ناکارآمد با جمعیت بیش از هشت و نیم میلیون نفر در بخشهای مرکزی و میانی 383 شهر شناسایی شده است - صداقت رستمی و دیگران، . - 103 :1389
با توجه به مشکلات متعدد برای بافتهای فرسوده، این مسئله تبدیل به »تهدیدی« انسانی، اجتماعی و اقتصادی برای شهرها و کلانشهرها گردیده است. کالبدشناسی ساختاری و عملکردی این بافتها نشاندهنده تجلی مشکلاتی مانند تراکم و تمرکز جمعیت و فعالیتها، افول اقتصادی، افول کیفیت کالبدی، کاهش ارزشهای محلهای و مسکونی، افول کیفیتهای اجتماعی، شرایط نامطلوب زیستمحیطی، دشواریهای دسترسی و مشکلات ترافیکی و انحطاط کیفیتهای فرهنگی و بصری است که به عنوان یک تهدید جدی برای آینده شهر محسوب میشود - داوودپور و نیکنیا، . - 32 :1390 علیرغم تمامی این مسائل و مشکلات، بافتهای مرکزی مهمترین پتانسیل شهرها برای استفاده از زمین برای اسکان جمعیت، تأمین فضاهای باز خدماتی و نیز بهبود محیط زیست میباشند.
متأسفانه اتخاذ سیاستها - و راهکارهای - ناکارآمد در عرصه برنامهریزی و مدیریت شهری در زمینه احیاء و بهسازی بافتهای فرسوده مرکز شهرها نه تنها امکان استفاده مجدد و حداکثری از این موقعیت را به مخاطره افکنده، بلکه، به تدریج موجب فرسودگی و ناکارآمدی بخش قابل توجهی از بافتهای هسته مرکزی و میانی شهرها و ایجاد تضاد شدید بین بافتهای شهری به ویژه بافتهای جدید که با تغییرات در عملکرد خدماتی شهرها ایجاد شدهاند، با بافتهای فرسوده که توان تطابق با تغییرات را نداشتهاند، گردیده است - سجادی و محمدی، . - 56 :1390
همچنین، این بافتها به دلیل قدمت و در اکثر موارد فرسودگی و فقدان تأسیسات و خدمات اولیه و ضروری برای زندگی شهری امروز، در پاسخگویی به نیازهای شهروندان خود دچار نارساییهای اساسی میباشند. همین امر خود باعث تخلیه این بافتها توسط ساکنان بومی و قدیمی و حرکت سکونتی آنان به سمت فضاهای جدید یا پیرامونی شهر گشته و به تبع آن، مهاجرت قشرهای کمدرآمد روستایی به این بافتها رو به فزونی میگذارد - حبیبی و دیگران، . - 67-66 :1386 در بین شهرهای ایران، کلانشهر مشهد از این قاعده مستثنی نیست. بافت مرکزی شهر مشهد با مرکزیت حرم مطهر حضرت رضا - ع - به دلیل قدمت تاریخی 1200 ساله، بافتی قدیمی دارای وسعتی حدود 2245/47 هکتار است که یک سیزدهم مساحت شهر را شامل میشود - شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران، . - 1390 این بافت به سه بخش مجزا تقسیم میشود:
- 1 محدوده حرم مطهر با وسعت تقریبی 69هکتار که مستقیماً توسط آستان قدس رضوی مدیریت میشود.
-2 محدودهای به وسعت 268 هکتار فراسوی مجموعه حرم مطهر در قالب طرح »نوسازی و بازسازی مرکز شهر مشهد« با مشارکت »سازمان عمران و بهسازی شهری، شهرداری مشهد و آستان قدس رضوی با تشکیل شرکت مسکن سازان از سال 1371 اداره میشدکه مجدداً در سال 1378 با تشکیل شهرداری ثامن تلفیقی بین وظایف شهرداری و وزارت مسکن شهرسازی به وجود آمد و 50 درصد وسعت این محدوده 268 هکتاری - بدون محدوده آستان قدس - به صورت مشترک با سازمان عمران و بهسازی و بقیهمستقیماً توسط شهرداری اداره میشود.
-3 فراسوی منطقه طرح نوسازی و بازسازی مرکز شهر مشهد و مجموعه حرم مطهر که در واقع باقیمانده محدوده بافت قدیمی شهر مشهد است و دارای وسعتی حدود 870 هکتار میباشد، تحت نظر شهرداری است که به صورت مستقیم و غیرمستقیم مداخله مینماید. وجود نهادهای مختلف با اهداف متضاد اعم از فرهنگی، اقتصادی- کالبدی و ابزارهای گوناگون، شرایط متفاوتی را بر فرایند احیاء مرکز شهر در محدوده مداخله مستقیم و محدوده تحت نظر شهرداری به وجود آورده است و باعث اجرای فرایند نوسازی به صورت نامنسجم، جزیرهای، پراکنده و بدون تأخر و تقدم زمانی و مکانی شده است.
