بخشی از مقاله
مدیریت بحران بعد از زلزله با استفاده از GIS (مطالعه موردی : منطقه سه اصفهان)
چکیده
مدیریت بحران علمی کاربردی است که به وسیله ی مشاهدات سیستماتیک بحران هـا و تجزیـه تحلیـل آنهـا در جسـتجوی یـافتن ابزاری است که به وسیله آن به توان از بروز بحران ها پیشگیری یا در صورت بـروز در راسـتای کـاهش اثـرات آن بـه امـداد رسـانی وسیع و بهبود اوضاع اقدام نمود. همه ساله در نقاط مختلف کره زمین افراد زیادی بر اثر وقوع سوانح طبیعی نظیـر زلزلـه - سـیل - طوفان جان و کاشانه خود را از دست می دهند. تامین مکان های مناسب برای استقرار مراکـز امـداد رسـانی پـس از وقـوع زلزلـه و اسکان آوارگان یکی از موارد مهم در برنامه ریزی و مدیریت بحران است. در این پژوهش منطقه سه شهرداری اصفهان که جمعیتـی بالغ بر 111896 نفر می باشد مورد بررسی قرار گرفته است که تا بتوانیم مکان یابی محل های استقرار موقت جمعیت آسیب دیـده ناشی از زلزله احتمالی انتخاب و مورد مطالعه قرار بدهیم و همچنین روش مورد استفاده در این پژوهش استفاده از نرم افـزار ARC GIS در تعیین مکان یابی و تحلیل شبکه می باشد . با توجه به لایه های مورد استفاده و بافت های متعدد تـاریخی در منطقـه سـه اصفهان ، بهترین مکان برای اسکان موقت بعد از زلزله ، پارک شهید رجایی در نظر گرفتـه شـده اسـت و راه هـای امـداد رسـانی و محدوده آن تعیین شده است .
واژگان کلیدی:مدیریت بحران- اسکان موقت- تحلیل شبکه- مکان یابی- سیستم اطلاعات جغرافیایی- منطقه 3 اصفهان
1
مقدمه
حوادث طبیعی پدیده هایی هستند که همیشه زندگی انسان را در همه قرون در معرض آسیب قرار داده اند. در مناطق شهری اثرات زیانبـار ی در اثـر وقوع سوانح طبیعی شامل تلفیقی از ویرانی های کالبدی و اخلال عملکرد عناصر شهری است. ویرانی سـازه هـا و سـاختمان هـای مسـکونی -شـبکه راه هـا-دسترسی مثل پل ها و جاده های ارتباطی -تاسیسات اساسـی مثـل مخـازن آبهـا -نیـرو گـاه هـا- خطـوط ارتبـاطی تلفـن-بـرق- آب وگـاز و... از آن جملـه هستند.(نیستانی (1389- حوادث انسانی به عنوان یکی دیگر از ابعاد بحران است که این تلفات به خصـوص در منـاطقی کـه جمعیـت زیـادی برخوردارانـد و دارای بافت فرشرده ای می باشند بیش تر می گردد. با توجه به ماهیت غیر مترقبه بودن قالب حوادث های طبیعی و لزوم اتخاذ سریع و صـحیح تصـمیم هـاو اجرای عملیات مبانی نظری و بنیادی , دانش تحت عنوان مدیریت بحران پدید آمده است. مجموع فرایند برنامـه ریـزی ,پـیش بینـی,تجهیـز و سـازماندهی موقت و سپس بازسازی حوادث حوادث شهری که به واسطه یکی از بلاهای طبیعی یا انسان سـاز چـون زلزلـه-سـیل- آتـش سـوزی مهیـب- طوفـان - بـرف سنگین-خشکسالی-انفجار های نا خواسته و خاص وقوع زلزله و مخاطرات ناشی از آن پیش می آید را میتوان وابسـته و نیازمنـد بـه بخـش مهمـی از سـازمان دهی آمایش سرزمینی اسکان موقت دانست. پژوهش پیش رو با توجه به تهدیدات زلزله چون تخریب سـاختمان هـای بلنـد- انفجـار و آتـش سـوزی ناشـی از تاسیسات گاز شهری -ویرانی های پل ها و .... انجام شده که حاصل مطالعات گسترده بوده است. شهر اصفهان با جمعیت انبوه و ساختار پیچیـده شـهری و در برخی از مناطق فرسوده آن مر کز کلیدی مراکز سیاسی-اداری- اقتصادی و اجتماعی کشور است. در این چنین شرایطی وقوع هر بحران طبیعی یـا مصـنوعی خسارات جبران نا پذیری به جا می گزارد و بر فعالیت های کل کشور اثر نا مطلوبی خواهد گذاشت. بدیهی است که تنها راه جلوگیری از بـروز چنـین حـوادثی و کاهش خسارات جانی و مالی مدیریت بحران است. در این بین منطقه 3 اصفهان با توجه به بافت تاریخی و پـر ازدحـام بـودن آن از اهمیـت فـوق العـاده ای برخوردار می باشد زیرا وقوع بحران های طبیعی و عدم برنامه ریزی های مناسب مدیریتی باعث خسارت مالی و جانی فراوانی در منطقه شده است.
سوابق تحقیق
پور محمدی و همکاران , (1385 ) در مقاله خود تحت عنوان نقش و کاربرد GIS در مدیریت و نجات سکونتگاه های شهری و روستایی مطالعه مـوردی تبریز از منظر کاربری نقش اساسی GIS در مدیریت بحران و فرایند امداد و نجات را در قبل و حین و بعد از بحران در شهر تبریز مورد مطالعه قـرار داده انـد. عسگری و همکاران((1385 ,در مقاله ای به بررسی راهکار های مقابله با بحران زلزله و کاهش خسارات آن در منطقه 17 شهرداری تهران پرداختند. ایشـان در این تحقیق کاربرد GISرا در زمینه مدیریت بحران امری بسیار مفید رای برنامه ریزی شهری معرفی می کنند. ادهمی و همکاران(, (1388 طی مقالـه ای بـه بررسی نقش سیستم اطلاعات جغرافیایی و کاربرد آن در پیشگیری و مدیریت بحران پرداخته است. به اعتقاد ایشان در صورت وجود داده GIS وآموزش بهینـه پرسنل GIS می تواند کارایی و بهره وری سیستم پاسخ گویی بحران یکپارچه را بالا ببرد. اشراقی و ایـرانمنش , (1385) در مقالـه ای بـه عنـوان مکـان یـابی امکان اسکان موقت جمعیت های آسیب دیده از زلزله با استفاده از سیستم اطلاعات مکانی نمونـه مـوردی منطقـه 2 شـهرداری تهـران بـا اسـتفاده از سـامانه اطلاعات جغرافیایی GIS با بهره گیری از معیار های متعدد از قبیل شرایط طبیعی و اجتماعی گسترده مورد مطالعه , لرزه خیزی منطقه , وضعیت جمعیتـی, شبکه گاز رسانی , ایستگاه آتش نشانی و مراکز بهداشتی درمانی امکان به مکان یابی مراکز اسکان موقت سانحه دیدگان در این منطقه شـهری کـرده انـد و در نهایت بهترین مکان ها برای اجرای عملیات اسکان موقت را فضاهای باز منطقه به ویژه برخی از پارک ها دانسـتند . سـویل تـودیس , (2010 ) جهـت مـدیریت صحیح بحران در شهر آدنا در ترکیه با استفاده از مدل AHP در محیط GISبه امکان سنجی مناطق خطر پذیر از لحـاظ مخـاطرات ژئومورفولـوژِکی پرداختـه ودر نهایت به کلاس بندی شهر از لحاظ مناطق مساعد اقدام نموده است.
طرح مسئله
زلزله یکی از سوانحی است به سبب شرایط خاص جغرافیایی کشور ما را مورد تهدید قرار می دهد بر پایه آمـار رسـمی در 25 سـال گذشـته 6 درصـد تلفات انسانی کشور ناشی از زلزله بوده و به طور میانگین هر سال یک زلزله 6 ریشتری و هر 10 سال یک زلزله به بزرگی 7 درجه در مقیاس ریشـتر در کشـور رخ می دهد. شهر اصفهان به دلیل تمرکز جمعیتی و سرمایه های اقتصادی و اهمیت این شهر در ابعاد گوناگون از یک سو و به سبب وجود 63 گسل فعـال در شعاع 100 کیلومتری و از سوی دیگر ضرورت و اهمیت مطالعه و برنامه ریزی دقیق برای کاهش آسیب های انسانی و اجتمـاعی ناشـی از زلزلـه را طلـب مـی
2
کند. یکی از مسائلی که همواره مورد توجه سازمان ها مسئول در مدیریت بحران قرار دارد انتخاب مکانی جهت استقرار اضطراری ویـا موقـت جمعیـت آسـیب دیده از سوانح است. در ایران معمولا مکان گزینی برای اسکان موقت شهروندان به صورت تجربی پس از بروز سانحه بدون در نظر گـرفتن اسـتاندارد هـای لازم توسط سازمان های امداد رسانی انجام می گیرد. بدیهی است عدم رعایت مکان گزینی صحیح ممکن است به نیاز های اولیه اجتماعی و فیزیکـی بـاز مانـدگان سانحه فاجعه دیگری حتی به مراتب وخیم تر از سانحه اولیه به دنبال داشته باشد.
اهمیت و ضرورت تحقیق
کوشش های بشر برای مقابله با زلزله به تحقیقات مدیریت بحران ناشی از زلزله که خود شـامل مراحـل متعـددی مـی شـود منجـر گردیـده اسـت .در حقیقت پس از وقوع زلزله برای محدوده ساختن دامنه بحران ناشی از آن از یک طرف و عادی سازی اوضاع از طرف دیگر نیاز به رفتاری سـازمان یافتـه اسـت که فقط در صورت آمادگی قبلی کارایی و اثر بخشی لازم را خواهد داشت. از مراحل مدیریت بحران اسکان موقت است.(مرکز مطالعات مقابله با سوانح طبیعـی ایران (1372 مهمترین عامل جهت آمادگی قبل جهت شناخت میزان آسیب پذیری در بحران اولویت بندی و مشخص کردن راه حل هایی جهت پیشـگیری و مهار خطر هایی که امکان بروز آن می رود است.(اهری (1369 در شهر ها مخصوصا در کلان شهر ها مسئله اسکان موقت اهمیت بیشتری پیدا مـی کنـد زیـرا در زمان اسکان موقت وسعت مناطق با سطح خرابی گسترده در مناطق شهری به مراتب بیشتر از مناطق روستایی است. مکان یابی جهت اسـکان موقـت فبـل از وقوع سانحه و در مرحله برنامه ریزی می تواند کمک شایانی کند تا مدیران پس از وقوع سانحه برنامه عملیاتی مدون داشته باشـند . انجـام ایـن پـژوهش بـه دلایل زیر ضروری به نظر می رسد.
- سانحه خیزی شهر اصفهان و رخداد زلزله های مکرر و ویرانگر در این شهر در چند سده اخیر.
- فقدان یک الگوی کار آمد برای برنامه ریزی و مکان گزینی اسکان موقت پس از سانحه در اصفهان.
- ناشناخته ماندن مکان های اسکان موقت پس از سانحه در اصفهان.
اهداف تحقیق
مهمترین هدف این تحقیق ارائه یک الگو برای مکانیابی فضا هایی جهت تامین اسکان موقت به منظور دستیابی زلزله است که بـلا فاصـله پـس از طـی مرحله اسکان اضطراری شروع می شود . این امر با توجه به معیارهای کاملا مشخص و نیز عوامل فیزیکی ,محیطی ,اجتمـاعی صـورت خواهـد پـذیرفت. یکـی دیگر از اهداف این تحقیق مشخص کردن مکان های مناسب جهت اسکان موقت و رتبه بندی آنها در منطقه 3 اصفهان است.
محدوده مورد مطالعه
شهر اصفهان با طول جغرافیاییف51فدرجه وف39فدقیقه وف40فثانیه شرقی و عرض جغرافیاییف32فدرجه وف38فدقیقه وف30فثانیه شمالی بعـد از تهـران و مشهد سومین شهر بزرگ ایران است لمنطقه 3 اصفهان مساحتی بالغ بر 1.100 هکتار درار می باشد ودارای جمعیتی بالغ بر111869 نفر است. بنا بر گفتـه شهردار منطقه 3 اصفهان بیشترین بافت تاریخی کشور در محدوده ی شهرداری منطقه 3 موجود می باشـد و عمـده فعالیـت و اقـدامات عمرانـی در بـین 14 منطقه شهرداری اصفهان متعلق به شهرداری این منطقه می باشد. جاذبه های گردشگری و بنا های تاریخی در این منطقه بسیار زیاد است که به عنـوان مثـال می توان میدان امام (ره) نام برد که می توان گفت یکی از نماد های شهر اصفهان می باشد.
مواد و روش ها
در این مطالعه با رویکرد اسنادی ، میدانی و نرم افزاری از مواد و داده های زیر برای تولید معیارهای مورد استفاده در پژوهش استفاده شده است :
1. استفاده از نرم افزار Arc GIS
3
2. نقشه های مورد مطالعه به همراه لایه های گوناگون با مقیاس 1:100000
لایه های مورد مطالعه واقع در منطقه 3 اصفهان شامل : کانال ، حوضچه های آب ، جوی های آب ، مجتمع های فرهنگی ، ساختمان های آموزشـی ، ساختمان های اداری ، ایستگاه های برق ، مراکز درمانی (بیمارستان) ، ساختمان های محل سکونت ، آثار تاریخی ، بازارچه ، باغ ها ، پـارک هـا کـه در نقشـه شماره 1 قابل مشاهده است .
نقشه شماره 1
به ترتیب از چپ به راست نقشه استان اصفهان ، نقشه شهرستان اصفهان و نقشه منطقه سه اصفهان
بعد از تولید نقشه های مورد نیاز ، کلیه نقشه های تولید شده در محیط Arc GIS گردآوری ، ذخیـره و بعـد از وزن دهـی روی هـم گذاشـته شـده و نقشه مکان های بهینه برای اسکان موقت آسیب دیدگان ناشی از زلزله در منطقه مورد مطالعه شناسایی شده و مورد تحلیل قرار گرفته است و همچنین بـرای آسیب دیدگان بهترین مسیرهای امداد تعیین شده است .
4
نقشه شماره 1 ، لایه های مورد مطالعه واقع در منطقه سه
مکان یابی مراکز امداد و اسکان
با توجه به اینکه مدیریت بحران فرایندی است که می تواند از بحران پیشگیری نماید یا در صورت وقوع آن در جهت کاهش آثار ، ایجاد آمـادگی لازم ، مقابله ، امداد رسانی سریع و بهبود اوضاع تا رسیدن به وضعیت عادی و بازسازی تلاش کنند (اشراقی (52:1389 آنچه که در زمان وقوع بحران اتفاق می افتـد ، علاوه بر خسارت جانی و مالی ، خسارت اجتماعی فراوانی نیز به دنبال دارد . با توجه به اهمیت بسیار بالای مقوله مسکن و سرپناه برای بشر ، پـیش بینـی و اجرای مکان هایی برای اسکان موقت اسیب دیدگان از حوادث (به ویژه زلزله ) امری اجتناب ناپذیر بلکه دارای تقدم و اولویت اساسـی اسـت . یکـی از وظـایف مهم برنامه ریزان بخش مدیریت بحران در هر سیستم برنامه ریزی و اجرایی ، پیش بینی های جدی برای اسـکان اظطـراری و موقـت اسـت . چـرا کـه انسـان آسیب دیده و داغ دیده بدون سرپناه متعارف در هستانه آسیب های جدی جسمی ، روحی و روانی می باشد .در صورت عدم پیش بینی صحیح و بـه موقـع در این زمینه جامعه آسیب دیده شاهد پسخوراندهای منفی و غیر قابل جبران برای نسل حادثه دیده فعلی و نسل های آتی خواهد بود (جلیلی(1390: 50
ساخت تابع فاصله 1
چون معیار وزن گذاری برای ایجاد و تعیین اسکان موقت ، فاصله می باشد ، باید از لایه های موجود تابعی بر اساس فاصله بسازیم کـه نـرم افـزار Arc GIS این تابع را در اختیار ما قرار می دهد .برای نمونه نقشه شماره2 نمونه ای از تابع فاصله برای لایه فضای سبز می باشد .
5
نقشه شماره2 ، تابع فاصله برای لایه فضای سبز
وزن دهی به لایه ها از طریق تکنیک مقایسه زوجی (AHP)
با توجه به لایه های موجود و کاربرد هر کدام در هنگام زلزله ، جدول شماره1 تهیه شده که در این جدول وزن دهی لایه ها موجود اسـت و همچنـین دلایل وزن دهی هم ذکر شده است. میزان اهمیت هر یک از پارامترها در قالب دادن وزنی مشخص به هر کدام به منظور تهیه نقشه نهایی انجام گیرد .بر این اساس در این مرحله از پژوهش برای تعیین اوزان معیارها از تکنیک مقایسه زوجی و نرم افزار Expertchoice بهره گرفته شده است .از آن جا که این مدل بر پایه دانش استوار است و براساس نظر متخصصین صورت می پذیرد
