بخشی از مقاله
چکیده
هدف این مقاله تحلیل و بررسی چالش های هیدروپلیتیک ایران و افغانستان و تاثیر آن بر پایداری منابع آب منطقه سیستان می باشد. برای انجام پژوهش از روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده و داده ها از طریق اسناد کتابخانه ای جمع آوری و به صورت کیفی و کمی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. بر اساس آخرین توافق - معاهده 1351ه ش - حقابه ایران از رودخانه هیرمند سالیانه 820 میلیون متر مکعب تعیین گردیده است. با بررسی منابع آبی منطقه سیستان در دو بخش سطحی و زیرزمینی مشخص گردید که 70 درصد منابع آبی منطقه سیستان توسط رودخانه هیرمند تامین می شود. همچنین نقش رودخانه های فراه، خاشرود و هاروت نیز در تامین نیاز زیست محیطی تالاب هامون در دشت سیستان بسیار حائز اهمیت است.
نتایج حاصله حاکیست علاوه بر چالشهای هیدروپلیتیکی ایران و افغانستان عوامل محیطی و انسانی دیگری نیز بر پایداری منابع آب سیستان موثر بوده که در بین عوامل طبیعی، عامل تبخیر متوسط سالانه 4700 میلیمتر و در بین عوامل انسانی، سنتی بودن سیستم آبیاری - هرز آب - مورد بررسی قرار گرفت و مشخص شد که سالانه 2/3 میلیارد متر مکعب آب بدلیل بالابودن میزان تبخیر و سنتی بودن سیستم آبیاری تلف میگردد. نیاز آبی فعلی سالانه منطقه نزدیک به 3/5 میلیارد متر مکعب بدون درنظر گرفتن نیاز زیست محیطی تالاب های بین المللی و مشترک هامون می باشد که در صورت اصلاح سیستمهای کشاورزی نیاز واقعی - تنها مصارف شرب و کشاورزی - 950 میلیون متر مکعب برآورد شده است. لذا، مشکل اصلی در منطقه سیستان اتلاف منابع آب در بخش شرب و کشاورزی است و منطقه سیستان بیش از همه به مدیریت منابع آبی نیازمند است. در عین حال درخصوص تامین نیازهای زیست محیطی تالاب بین المللی و مشترک هامون می بایست همکاری مشترک بین دو کشور صورت گیرد.
واژههای کلیدی: ایران، افغانستان، هیدروپلیتیک، منابع آب، هیرمند، سیستان.
-1مقدمه
بیش از 70 درصد سطح سیاره زمین را آب پوشانده ولی تنها حدود 3 درصد از آبهای جهان، شیرین و قابل شرب می باشد و حدود 0/01 آبهای جهان در دسترس انسان قرار دارد. - Kitissou ، - 4 : 2004 امروزه بیش از 40 درصد جمعیت جهان درحوزه 214 رودخانه مشترکی زندگی می کنند که همگی به آب آن رودخانه ها وابسته می باشند. بیش از 300 معاهده برای حل مسائل مربوط به منابع آب مشترک بین کشورهای مختلف جهان منعقد گردیده است و در بیش از 2000 معاهده بین المللی نیز الزامات مربوط به منابع آب نیز در کنار مسائل دیگر مورد توجه قرار گرفته است. - رحمانی و اصغری ، 1389 ، - 3وابستگی جمعیت حدود یک میلیون نفری شمال استان - زاهدان، زابل و ... 930 روستای منطقه سیستان - به آب این رودخانه، اهمیت این رودخانه در حیات اکولوژی، اقتصاد، کشاورزی، اشتغال، پایداری جمیعت، امنیت و توسعه پایدار منطقه و استفاده ابزاری افغانستان از وابستگی ایران به آب رودخانه هیرمند در مناسبات سیاسی و اقتصادی باعث اهمیت یافتن این موضوع گردیده است .
اختلاف بر سر استفاده از آب رودخانه هیرمند بین ایران و افغانستان از زمان شکل گیری مرزهای شرقی ایران با دخالت انگلیسی ها آغاز شد. در نیمه دوم قرن 19 ، با اوج گرفتن اختلافاتی که در نواحی شرقی بین حکام محلی بر سر مسائل مرزی بوجود آمده بود، دو کشور بر اساس معاهدات جداگانه ای که با انگلستان داشتند، حل این مسائل را به دولت بریتانیا سپردند . - خسروی ، . - 3 : 1387بررسی ها نشان داده که از کل مصارف آب در این منطقه 10/75 درصد را آبهای زیرزمینی و89/25 درصد را آبهای سطحی تشکیل داده است بر اساس مطالعات زمین شناسی نیز سیستان دشتی آبرفتی بوده و ساخت خاک آن رسی بوده و چسبندگی دارد لذا امکان تشکیل سفره های زیرزمینی غنی وجود ندارد و بر همین اساس نیز در گذشته وابستگی سیستان به آب هیرمند همواره مطرح بوده و حتی مک ماهون از سیستان ایران به عنوان مصر ثانی نام برده است، یعنی حیات سیستان نیز به رودخانه هیرمند بستگی دارد - رحمانی و اصغری ، - 3 :1389
و میزان بارندگی در سیستان کمتر از یک دوازدهم متوسط بارندگی در سطح دنیا است . - سلیقه و همکاران ، - 3 : 1389پیرامون موضوعات متعدد مرتبط با این پایان نامه از قبیل هیدروپلیتیک هیرمند، منابع آبی دشت سیستان، معاهدات ایران و افغانستان، رژیم حقوقی رودخانه هیرمند، مسائل مرزی ایران و افغانستان در منطقه سیستان، تاثیرات رودخانه هیرمند در منطقه بویژه در سه موضوع خشکسالی، سیلاب و طوفان، مقالات، تحقیقات، پایان نامه و کتب متعددی منتشر شده است. تفاوت این تحقیق با سایر تحقیقات انجام شده در این است که این تحقیق تاثیر چالشهای هیدروپلیتیکی را بر روی منابع پایدار آب سیستان مورد بررسی قرارمی دهد تا بر اساس یافته ها و نتایج حاصله در این تحقیق، وضعیت آینده منطقه سیستان که با رودخانه هیرمند گره خورده است، پیش بینی گردد.
سوال اصلی این پژوهش این است که چالش های هیدروپلیتیک ایران و افغانستان چه نقش و تاثیری می تواند در منابع آبی منطقه داشته باشد؟ در صورت حل مشکلات هیدروپلیتیک رود هیرمند، آیا رودخانه هیرمند قادر به تامین منابع پایدار سیستان خواهد بود ؟به نظر می رسد چالش های هیدروپلیتیک ایران و افغانستان یکی از عوامل موثر بر منابع آبی منطقه بوده و عوامل دیگری نیز بر منابع آبی منطقه موثر می باشند و در صورت حل مشکلات هیدروپلیتیک رود هیرمند، بخشی از منابع آبی مورد نیاز منطقه تامین خواهد شد.
-1 مبانی نظری
1-1 تعریف و مفهوم هیدروپلیتیک
هیدروپلیتیک ترکیبی متوازن از دو واژه آب و سیاست است و تاثیر و نقش آفرینی منابع آب بر روابط سیاسی کشورها را مورد مطالعه قرار میدهد. افزایش تقاضا برای مصرف آب و مدیریت ضعیف منابع آب موجبات تنش بر سر استفاده از منابع آب هم در درون کشورها و هم در روابط بین کشورها را فراهم کرده است. این موضوع در مورد رودخانه های بین المللی کاملا مشهود است. مفهوم هیدروپلیتیک همزمان با موضوع مرزبندی کشورها و تعیین مرز های آبی کشورها مطرح گردیده است. این مفهوم نشات گرفته از آبهایی است که باعث تعارضات و همکاری بین کشورها می گردد. - Ettehad، - 15 :2010 آب اکنون یک منبع طبیعی سیاسی شده است که با سایر منابع طبیعی استراتژیک مانند نفت برابری می کند با این تفاوت که بدون آب هیچ کس نمی تواند بیش از چند روز زندگی کند - Ettehad، - 14 :2010 شاید به همین دلیل باشد که برخی معتقدند که جنگ آینده جنگ بر سر منابع آب خواهد بود.
هیدروپلیتیک علمی است که بر روی تضادهای بین المللی در حوضه آبگیر رودهای مشترک توجه می کند - & Turton Henwood ، - 19 : 2002 هیدروپلیتیک یک مطالعه سیستماتیک درباره چگونگی و جریان تعارضات و همکاری بین دولتها بر روی منابع آبی است که از مرزهای بین المللی کشورها عبور می کند - Ettehad، - 15 :2010 و به تحقیق و بررسی درخصوص تعارضات احتمالی، فرصتها و درجه همکاری بین کشورهای ساحلی رودخانه می پردازد Ettehad - ، - 39 : 2010 و فرآیند تعارضات و همکاری بین کشورهای ساحلی بر روی رودخانه های بین المللی را مورد مطالعه قرارمی دهد Ettehad - ،. - VII : 2010
2-1 نقش قدرتهای استعماری
دولت بریتانیا به منظور ایجاد حریم امنیت برای هندوستان، در پی تجزیه برخی اراضی در شرق ایران برآمد و سرانجام بر اثر تحمیل معاهده پاریس - 1857 م - افغانستان به کلی از ایران جدا شد . - رحمانی و اصغری، 1389 ، 3 - از دهه 1320 هجری شمسی به بعد کشور افغانستان صحنه رقابت گسترده بین امریکا و اتحاد جماهیر شوروی ناشی از ملاحظات ژئواستراتژیک آنها در افغانستان بود و هر یک از قدرتها سعی می کرد با اعطای کمک های مالی و اقتصادی منافع خود را حفظ نموده و افغانستان را در حوزه نفوذ خود قرار دهند. امریکا در این راستا 450 میلیون دلار در قالب وام و کمک های بلا عوض در زمینه خطوط ارتباطی، پروژه دره هلمند، کشاورزی و ... به افغانستان کمک نمود و در مقابل شوروی نیز از سال 1955 تا 1974 بیش از یک میلیارد دلار به افغانستان کمک نموده است. - حافظ نیا و همکاران ، 1385 ، . - 43
3-1 رژیم حقوقی رودهای بین المللی
اصطلاح رودخانه های بین المللی ریشه در قرارداد 1919 ورسای دارد که در آن رودخانه بین المللی رودی بود که قابل کشتیرانی باشد و از دو یا چند کشور عبور کند. بعد از آن در موافقت نامه بارسلون قواعدی برای اینگونه رودها تدوین شد. در جامعه ملل" سازمان ترانزیت بین المللی " تشکیل شد، یک کمیته مشورتی به نام " کمیته مسائل کشتیرانی سرزمینی " در درون این سازمان به مسائل مربوط به رودخانه های بین المللی پرداخت. اما سازمان ملل متحد درباره حقوق حاکم بر رودخانه های بین المللی اقدامی نکرد و در حقیقت نظام حاکم بر رودهای بین المللی به صورت یک نظام منسجم و یکسان که قابل اجرا برای تمام 150 رودخانه بین المللی باشد به اجرا در نیامده است . - پیشگاهی فرد، - 37: 1384
