بخشی از مقاله
چکيده
گردشگري و اقتصاد گردشگري در حال حاضر، در حال تبديل شدن به يکي از ارکان اصلي اقتصاد تجاري جهان است ، افزون بر اين بسياري از برنامه ريزان و سياستگزاران توسعه نيز از صنعت گردشگري به عنوان رکن اصلي توسعه پايدار ياد مي کنند. امروزه صنعت توريسم به عنوان بزرگ ترين و متنوع ترين صنعت در دنيا محسوب ميشود و به عنوان منبع اصلي درآمد، اشتغال زايي، رشد بخش خصوصي و توسعه زيرساختار بسياري از کشورها محسوب ميشود. گردشگري شهري به عنوان عنصري مهم و اساسي در تحول مناطق شهري تبديل شده است که ميتواند باعث توسعه و تحول و تجديد حيات شهر شود. فعاليت گردشگري عامل تغيير دهنده فضاي شهري در مکان ها و زمان هاي مختلف شناخته شده و خاص است . هر ميزان که استفاده گردشگران از اين فضا، امکانات و خدمات ، تسهيلات و جاذبه هاي شهري بيشتر باشد، فضا و ساختار شهري به سمت گردشگري بيشتر تمايل دارد. شهر کليبر به عنوان يکي از شهرستانهاي پرجاذبه که داراي آثار توريستي و تفريحي فراوان بوده اما به دلايل کم توجهي شناخته نشده و آنطور که بايد باشد نيست . يکي از نواحي مستعد گردشگري بوده که در همسايگي کشوهاي آذربايجان ، ارمنستان بوده است . اين پژوهش با هدف چشم اندازسازي تاثير اثرات و پيامدهاي اقتصادي، اجتماعي – فرهنگي و کالبدي - فيزيکي گردشگري با استفاده از ابزار پرسشنامه و مصاحبه انجام شد. نتايج به دست آمده مبين اين است که از ديدگاه مردم محلي مؤلفه هاي اقتصادي ٨٥٪، مؤلفه - هاي اجتماعي-فرهنگي 5/46٪ و مؤلفه هاي کالبدي - فيزيکي ٦٨٪ از گردشگري تاثير پذيرفته اند. با توجه به توانمنديهاي اين شهر در بخش منابع و جاذبه هاي بکر طبيعي و تاريخي – فرهنگي و نيز محدوديت هاي آن در بخش صنعت ، بسيار اهميت دارد تا برنامه ريزان گردشگري و شهري چشم انداز آتي آن را منوط به توسعه فعاليت هاي گردشگري بدانند.
واژه هاي کليدي: گردشگري، گردشگري شهري، توسعه اقتصادي-اجتماعي-کالبدي، شهر کليبر.
مقدمه
گردشگري در حال حاضر به بزرگترين فعاليت بخش خدمات تبديل شده است و از نظر پراکنش ، فعاليت شماره يک جهان در بخش خدمات محسوب ميشود و کارشناسان رشد چشمگيري براي آينده گردشگري پيش بيني ميکنند. پديده اي که با مکانيسمي درهم تنيده و پنهان در زمان ها و مکان هاي مختلف اشکال خاصي به خود ميگيرد و به همين سبب تاثيرات کاملا متفاوتي را بر جوامع انساني بر جاي مينهد،هم ازين روست که شناخت دقيق و تحليل علمي پديده گردشگري ميتواند چهارچوب - هايي مطمئن براي برنامه ريزي فعاليت هاي گردشگري فراهم آورد(١٩٩٧,elliot). با توسعه حمل و نقل ، فن آوري اطلاعات ، سرگرميها، پيشرفت در ارائه خدمات ، بالا رفتن فرهنگ شهري، شهرها متحول شده و چشم انداز محيط هاي شهري دستخوش تغيير گشت ، با مدرنيته شدن شهرها و افزايش جاذبه هاي شهري جهانگردان و گردشگران علاقه مند به بازديد از اين محيط ها شدند (٢٠٠٢,tian ,zou ). گردشگري به عنوان عنصر مهم و اساسي در اقتصاد مناطق شهري تبديل شده است که ميتواند باعث تجديد حيات شهر شود (موحد، ١٣٨٦ ). در شهرها با بالا رفتن نسبي درآمد و نيز ترويج تبليغ استفاده از اوقات فراغت (به طور روزمره يا ايام طولاني تعطيلات )، حوزه تفريحات (سينماها،رستوران ها، باشگاه ها و فعاليت هاي مربوط به آنها) و حوزه گردشگري(هتلداري و ملزومات آن ، آژانس هاي مسافرتي و نظاير اين ها) به سرعت رشد ميکند و در نتيجه اشتغال در اين بخش نسبتا جديد گسترش مييابد. در اين روند بعضي از محيط هاي شهري در چارچوب عملکرد خود بر حسب مکان جغرافيايي، نقش گردشگري را علاوه بر ديگر کارکردها پذيرفته اند.حتي بعضي از شهرها تنها با نقش گردشگري به حيات خود ادامه ميدهند (سقايي، ١٣٨١). معمولا جهانگردي را به عنوان معجزه اي براي مداواي بيماري شهرهايي تلقي ميکنند که خواهان بهره مندي از رشد اقتصادي مثبت و با ثبات اند (محلاتي ، ١٣٨١). گردشگري عنصري لازم براي حرکت به سوي اصلاح نواحي شهري است . از گردشگري به عنوان کاتاليزوري کارآمد براي بازسازي و توسعه اقتصادي – اجتماعي ياد ميشود، به طوري که طي سال هاي اخير در بيشتر کشورهاي در حال توسعه براي رفع چالش هاي مناطق حاشيه اي و شهرهايي که داراي تقسيم کار تخصصي نيستند گردشگري در کانون توجه قرار گرفته است (صيدالي و همکاران ،١٣٩١).
يکي از مشکلات کشورهاي جهان سوم از جمله ايران از نظر اقتصادي بيکاري و تبعات اجتماعي ناشي از آن مانند فقر،جرم و جنايت ،بزهکاري و ناآراميها و... ميباشد که عمدتا ناشي از کمبود فرصتهاي اشتغال است . توسعه گردشگري ميتواند موجب تنوع بخشي به اقتصاد اين کشورها گرديده و درصدي از بيکاران را به خود جذب نمايد که در نهايت به منتفي شدن برخي نتايج منفي ناشي از بيکاري نيز منجر مي گردد. به طوري که "سويتس ترنز" گردشگري بين المللي را به عنوان اميدبخش ترين فعاليت در جهان سوم تعريف مي کند (افتخاري و صالح اميني، ١٣٧٨). شهر کليبر به عنوان يکي از شهرستانهاي استان آذربايجان شرقي از نظر گردشگري منطقه اي، ملي و بين المللي از يک موقعيت استثنايي برخوردار است و همچنين هم کيش و هم زباني اقوام ساکن در هر دو سوي مرزهاي مشترک موجبات و زمينه هاي وسيعي را براي توسعه فعاليت گردشگري فراهم آورده است . قرار گرفتن اين شهر در مسير سه استان اردبيل -آذربايجان شرقي و غربي با عطف به جاذبه هاي ويژه و منحصر به فرد طبيعي-تاريخي به ويژه از نظر نقش اتصالي آن در ارتباط ساير استان هاي کشور به کشور هاي اطراف ، ميتواند موجبات جريان وسيعي از گردشگران خاصه گردشگران عبوري (که ناگزير از اقامت موقت است ) فراهم آورد و از اين نقطه نظر شهر کليبر از يک موقعيت برجسته در گردشگري کشور و منطقه برخوردار است . گسترش جريان هاي گردشگري در اين شهر، توأم با فقدان برنامه ريزي و مديريت کارآمد، اثرات مثبت و منفي اقتصادي، اجتماعي و کالبدي را در اين ناحيه در پي داشته است . اين تحقيق اثرات اقتصادي، اجتماعي – فرهنگي و کالبدي توسعه گردشگري در شهر کليبر را مورد تجزيه و تحليل قرار داده تا مشخص کند آيا مقوله گردشگري در شهر کليبر به لحاظ آثا بکر و موقعيت منحصر به فرد گردشگري آن تاثيري در توسعه اقتصادي، اجتماعي - فرهنگي و کالبدي مقصدهاي گردشگري شهر داشته است ؟، با لحاظ نمودن پرسش ياد شده فرضيه اين پژوهش بدين ترتيب مطرح ميگردد:
- به نظر ميرسد بين توسعه گردشگري در فضاهاي گردشگري شهر کليبر و توسعه در ابعاد گوناگون اقتصادي ، اجتماعي-فرهنگي و کالبدي رابطه معناداري وجود دارد.
مباني نظري و پيشينه تحقيق :
امروزه بسياري از کشورها با استفاده ازرهيافت گردشگري توانسته اند وضعيت خويش را تا حد درخور توجهي بهبود بخشند و برمشکلات اقتصادي خويش ، ازقبيل پايين بودن سطح درآمدسرانه ، فراواني بيکاري و کمبود درآمدهاي ارزي فائق آيند،به طوري که درحال حاضر درآمد حاصل ازصنعت گردشگري حدود ٦ درصد از صادرات جهان را تشکيل ميدهد(موسايي،١٣٨٣).
علاوه بر اين در فضاهاي شهري داراي جاذبه هاي گردشگري، توسعه گردشگري آثار مثبت اقتصادي از جمله ايجاد اشتغال ، تنوع در درآمدها، تنوع بخشي به اقتصادهاي محلي ، آثار اجتماعي مثبتي چون افزايش آگاهي مردم نسبت به محل زندگي خود، تثبيت جمعيت ، توسعه روابط و پيوندهاي فرهنگي در درون کشور و خارج از کشور و آثار کالبدي- فيزيکي از قبيل افزايش زيرساخت ها، افزايش فضاهاي تفريحي و... در پي دارد.
گردشگري بدون شک يکي از مهمترين نيروهاي شکل دهنده به جهـان امـروزي اسـت ، در دوران پـس از جنـگ جهـاني گردشگري به صورتي پويا در اقتصاد جهاني تاثير داشته است و چهارمين منبع درآمد صادراتي و خدمات محسوب ميشود و در اکثر کشورها به عنوان سودآورترين نوع صادرات ، ارز و اشتغال شناخته شده است امروزه که جهاني شدن رو به افزايش است گردشـگري با همگن سازي فرهنگي به حفظ فرهنگ ها کمک مي کند (٢٠٠٠ cohen,cenedy)، سازمان تجارت جهاني گردشگري را عامـل توسعه اقتصادي، تفاهم بين المللي، رفاه و صلح و رعايت حقوق بشر مي داند ، همچنين گردشگري بـا تعطـيلات و خـوش گـذراني باعث تحقق بسياري از نيازهاي انساني ميشود ( ١٩٩٩ ,WTO). در زمان حاضر، توسعه مناسـبات چندجانبـه در سـطوح بين استاني، کشوري و يا در سطح دولت هاي منطقه اي بر اساس توافقات در قالب همکاريهاي راهبـردي بـراي توسـعه گردشـگري اهميت يافته که هدف آن بهره گيري از مزاياي بازار گردشگري است (٢٠٠٧,Reid et al). بر اين اساس بحث در مورد گردشـگري شهري و دامنه و حدود آن مهم بوده و تحقيقات در مورد آن حياتي به نظر مي رسد،"پيرس " اظهار مي دارد که هـر گونـه بررسـي درباره گردشگري شهري پيشرفتي را به دنبال خواهد داشت (٢٠٠١ ,Georgy,Stephen). بيانيه مانيل گردشگري شـهري را بـه عنوان يک نياز اساسي براي شهروندان مي داند (جوامع وظيفه مهيا کردن شرايط براي شهروندان جهت شرکت در گردشگري را بـر عهده دارند)، اين قطعنامه که توسط UNWTO ارائه شده است نشان ميدهد که گردشگري به عنوان يک حق قانوني بـراي بشـر است و مي تواند کيفيت زندگي را بهبود بخشد، اين امر نشان مي دهد که دولت ها بايد فعاليت هاي توريستي را در داخـل شـهرها و پيرامون شهرها با تضمين آزادي مردم براي مسافرت همراه با ارائه امکانات و خدمات گردشگري توسعه دهند. اين مفهوم بـا مفهـوم اجتماعي گردشگري سازگار است که بر نقش دولت در محافظت و يا ارائه فرصت هاي گردشگري براي هـر فـردي از جملـه طبقـات محروم اشاره دارد، به همين ترتيب بسياري از ناظران استدلال کرده اند که گردشگري ممکن است از عوامل مهم براي دسـتيابي بـه افزايش سطح تفاهم بين ملت ها و کاهش نابرابريهاي اقتصادي باشد. گردشگري شهري مفهوم گسترده اي از فعاليـت هـاي گـذران اوقات فراغت است که در محيط شهري صورت ميگيرد. بعد از انقلاب صنعتي شهرها و محيط شهري دسـتخوش تغييـرات فراوانـي شدند و امکانات و جاذبه هاي فراواني در شهرها پديدار گشت (قرخلو و قاسمي ، ١٣٩١). از جملـه ايـن امکانـات و خـدمات کـه در جذب گردشگران به شهرها نقش دارند عبارتند از سيستم حمل و نقل مناسب ، اقتصـاد شـکوفاي شـهرها، محـيط زيسـت مناسـب ، توسعه فناوري و اطلاعات ، خدمات پيشرفته و سرگرميها در محيط شهرها، چشم انداز مدرن شهرها، فرهنگ شهري و ... . بنـابراين بيشتر مردم شهرها را به عنوان مقصد گردشگري انتخاب کردند (٢٠٠٥,Wei). گردشگري شهري نيز يکي از شاخه هاي گردشگري و زمينه و فرصتي فعال و نوين در عرصه اقتصاد شهري است . "کينگ " گردشگري شهري را اينگونـه تعريـف مـيکنـد: گردشـگري شهري، عبارت است از فعاليت هاي گردشگري که در مناطق شهري انجام ميشود و شامل فعـل و انفعـالاتي بـين بازديدگننـدگان و محيط هاي شهري ميشود (غلامي،١٣٩١). بازديدگنندگان از مناطق شهري با اهدافي مانند کسب و کـار، شـرکت در کنفـرانس هـا، فراغت و تفريح ، ورزش و ... اقدام به مسافرت مي کنند (٢٠٠٢ ,King). توسعه گردشگري در محيط هاي شهري نيز بر مبناي اهداف گوناگوني مطرح ميباشد که در اين زمينه نيز دو ديدگاه اصلي مطرح است :
الف - کسب تجربه فرهنگي:مطابق اين ديدگاه ،هدف گردشگري به دست آوردن يک تجربه فرهنگي و اجتماعي تلقي ميشود که بر اين اساس بيشتر گردشگري فرهنگي-اجتماعي مورد توجه قرار مي گيرد.
ب - به دست آوردن سود اقتصادي: مطابق اين ديدگاه ،گردشگري سيستمي اقتصادي است که مانند هر سيستم اقتصادي ديگر در پي منافع مادي مي باشد و يک فعاليت پايه از نظر اقتصادي تلقي ميگردد. مطابق اين مفهوم مهمترين هدف گردشگري نه عرضه منابع و جاذبه هاي فرهنگي بلکه کسب سود اقتصادي است (دهستاني،١٣٨٣)، شکل ١ فرآيند شماتيک گردشگري شهري را نشان مي دهد (نوربخش و اکبرپور ، ١٣٨٩ ).
شکل ١: چارچوب گردشگري شهري
در زمينه توسعه گردشگري و ارزيابي اثرات حاصل از آن در مناطق شهري و روستايي به ويژه از دهه ١٩٧٠ ميلادي، پژوهش هاي متعددي در قالب پايان نامه ها، طرح هاي تحقيقاتي و مقاله ها در ايران و جهان انجام گرفته است که با توجه به گسترش روز افزون گردشگري و جايگاه آن در اقتصاد ملي و جهاني روند پژوهش در اين حوزه نيز رو به پيشرفت ميباشد. با عنايت به تنوع و تکثر اين پژوهش ها و محدوديت نگارش از ذکر اين پژوهش ها صرف نظر ميگردد.
روش تحقيق
اين تحقيق از لحاظ هدف ، کاربردي است و به لحاظ روش تحقيق به صورت توصيفي –تحليلي ميباشد و روش جمع آوري اطلاعات به دو صورت اسنادي و پيمايشي(ميداني) بوده است . روش پيمايشي شامل مصاحبه حضوري با مردم ميزبان و ساکنان محلي که بيشتر با امور مربوط به گردشگري در ارتباط هستند بوده و براي مطالعه مباني انديشه اي تحقيق و ادبيات پژوهش با بهره گيري از کتاب ها، مجله هاي علمي- پژوهشي و پايگاه هاي اطلاعات علمي اينترنتي معتبر از شيوه اسنادي – کتابخانه اي بهره گرفته شده است و براي تجزيه و تحليل داده هاي ميداني از نرم افزارهاي آماري SPSS وEXEL استفاده شده است .
جامعه آماري مورد مطالعه در اين پژوهش شامل مردم ميزبان شهر کليبر ميباشد. براي نظرسنجي از جامعه ميزبان شهر کليبر تعداد ١١٥٣٥ خانوار بر اساس آمار سال ١٣٨٥ ملاک قرار گرفت و از تعداد ١١٥٣٥ خانوار تعداد ٣٠٢ خانوار بر اساس فرمول تعيين حجم نمونه کوچران (حافظ نيا،١٣٨٨ ) به عنوان نمونه انتخاب شدند و با سرپرست خانوار آنها مصاحبه به عمل آمد.
در مرحله بعد براي تجزيه و تحليل داده هاي پيمايشي و آزمون فرضيه ها از روش هاي آماري توصيفي و استنباطي (ضريب همبستگي رتبه اي اسپيرمن ) استفاده شده است . اين ضريب به عنوان ساده ترين و گويا ترين نوع تحليل همبستگي شناخته شده است .در اينجا جفت متغيرها به جاي اندازه هاي فاصله اي يا نسبي به صورت اندازه هاي ترتيبي (رتبه اي) بيان ميشوند، ضريب رتبه اي اسپيرمن به صورت زير است :
با عنايت به اهميت گردشگري در توسعه شهري و تحول ساختاري – کارکردي شهرها در ايران و با توجه به اين که در زمينه گردشگري شهري در شهر کليبر تحقيق جامعي صورت نگرفته است ، اين پژوهش با هدف بررسي برخي از ابعاد گردشگري شهري در اين شهر انجام شده است .
منطقه مورد مطالعه
شهرستان کليبر موقعيت جغرافيايي مشخصات جغرافيايي
کليبر يکي از شهرستان هاي استان آذربايجان شرقي است که در ناحيه ي شمال خاوري اين استان واقع شده است . شهرستان کليبر از جنوب با اهر از شمال با جمهوري آذربايجان از باختر با رود ارس و جمهوري ارمنستان و از خاور با استان اردبيل همسايه است . کليبر در بستر رود کليبر و در سرزميني صخره اي واقع شده و تنها معبر کوهستاني ميان اهر و بخش هاي ساحلي رود ارس است . آب و هواي اين شهرستان نسبتا سرد و نيمه خشک است . کليبر در ٤٧ درجه و ٠٢ دقيقه درازاي خاوري و ٣٨ درجه و ٥٢ دقيقه پهناي شمالي و در ارتفاع ١٢٤٠ متري از سطح دريا واقع شده است . مسير راه کليبر – اهر به درازاي تقريبي ٤٥ کيلومتر يکي از مسيرهاي دسترسي به اين منطقه است . راه هاي منشعب از مرکز شهرستان عبارتنداز: جاده شوسه کليبر- مغان (اصلاندوز) و خمارلو به سمت شمال خاوري که اين جاده تا سه راه اسکانلو به طول ٦٠ کيلومتر و تا خمارلو به درازاي ٧١ کيلومتر شوسه است در اواخر سال ١٣٨٩ و اوايل سال ١٣٩٠ بخش خداآفرين از شهرستان کليبر مستقل و تبديل به شهرستان خداآفرين شد. در نتيجه مساحت شهرستان کليبر در حال حاضر ٢٠٣٠ کيلومتر مربع تخمين زده مي شود.
طبق آخرين تقسيمات کشوري اين شهرستان در حال حاضر از شمال به شهرستان خداآفرين ، ازسمت شمال شرق با شهرستان پارس آباد و از جنوب با شهرستان اهر و از سمت غرب با شهرستان ورزقان همجوار ميباشد.
مرکز شهرستان ، شهر کليبر مي باشد که مختصات آن عبارت است از: عرض جغرافيايي: 860/38 درجه (٣٨ درجه و ٥٢ دقيقه ) شمالي طول جغرافيايي: 053/47 درجه (٤٧ درجه و ٢ دقيقه ) شرقي ارتفاع از سطح دريا ١١٤٤ متر آب و هواي شهرستان کليبر جزء اقليم سرد و معتدل مي باشد. ميانگين بارش سالانه در اين شهرستان ٣٧٢ ميلي متر و متوسط دماي آن از ٢/٢ الي 9/23 درجه سانتي گراد در تغيير است .
تقسيمات سياسي و جمعيت :
بر اساس آخرين تقسيمات کشوري شهرستان کليبر داراي دوبخش (مرکزي وآبش احمد)، دو شهر (کليبر و آبش احمد )، هفت دهستان و قريب به ٢٤٣ روستاي با سکونت دائم ، فصلي و خالي از سکنه مي باشد. مرکز شهرستان شهر کليبر مي باشد.
جمعيت کل شهرستان : (با تطبيق آمار سرشماري ١٣٨٥ و پس از اجراي تقسيمات کشوري اخير) ٥٢٧٥٣ نفر با ١١٥٣٥ خانوار شهري و روستايي
جمعيت شهر کليبر (مرکز شهرستان ) ٩٧٠٠ نفر با ٢٤١١ خانوار جمعيت شهر آبش احمد: ٢٥٤٨ نفر
جمعيت شهري و روستايي بخش مرکزي: ٢٨٦١٨ نفر جمعيت شهري و روستايي بخش آبش احمد: ٢٤١٣٥ نفر
اين شهر داراي مکان هاي زيبا و تفرجگاه هاي بيبديل ميباشد که با توجه به قلمرو جغرافيايي اين تحقيق برخي از آنها در شکل زير آمده است (شکل ٢). همچنين در شکل ٣ موقعيت منطقه مورد مطالعه در کشور ايران و استان آذربايجان غربي نشان داده شده است .
