بخشی از مقاله
چشم اندازی به پنجره ارسی و جایگاه آن در معماری امروز
چکیده:
پنجره ارسی یا به تعبیری چشم معماری ایران با ترکیبی از شیشه های رنگی و گره های چینی به مثابه روزنه ای از بهشت می ماند که از روزگاران قدیم در معماری این مرز و بوم و بویژه ناحیه گرم و خشک رشد و نمو پیدا کرد و از عناصر مهم طراحی نور در فضای داخلی معماری ایران بوده است. زیرا علاوه بر زیبایی و خصوصیات روان شناختی بر روشنایی فضا نیز تاثیر دارد. متاسفانه به علت هزینه بالا و عدم وجود نیروی کار حرفه ای در این زمینه، دیگر به ندرت می توان دید که در بنایی از پنجره ارسی استفاده شود. در این مقاله سعی بر آن شده است تا نگرش فضاسازی پنجره ارسی را در معماری گذشته و حال شناخت. بدین منظور ابتدا سعی بر آن شده تا خصوصیات پنجره ارسی را بررسی کرد و میزان تاثیر گذاری این پنجره ها را بر فضای خانه های مسکونی دوره قاجاریه بررسی کرد. با مطالعات انجام گرفته به این نتیجه رسیدیم که می توان از پنجره ارسی در فضاهای مسکونی خانه های امروزی استفاده دو چندان کرد و زیبایی فردوس گونه را به این فضا ها بازگرداند. در این مقاله از شیوه تحقیقاتی بنیادی نظری و کاربردی استفاده شده است.
واژگان کلیدی: پنجره ارسی، معماری قاجاریه - خانه های مسکونی شیراز
مقدمه:
پنجره ارسی در واقع نوعی بازشو است که روشنایی، تهویه و ارتباط با فضای خارج را تامین می کند اولین پنجره کشف شده در ایران مربوط به دوره مادها و قلعه های مادی بوده است. همچنین در ایلام در حدود 1300 و 1400 قبل از میلاد نیز نمونه
1
ای از پنجره های شیشه ای یافت شده است. در معماری ایران ابعاد و نوع پنجره با توجه به نوع کاربری فضا و ادوار معماری ایرانی توجه به انسان همواره نقش اول را به خود اختصاص می داده است. (امیری و جمشیدی، (1 :1389 تا اواسط دوران قاجار تقریبا تمامی قابهای پنجره از جنس چوب بوده است و شیشه ها یک جداره بوده، استفاده از شیشه های
رنگی در پنجره ها از دوران صفویه رایج گردید. بعد از دوران قاجار با توجه به پیشرفت تکنولوژی از مصالح دیگر ی مانند آهن برای ساختن قاب پنجره استفاده شد زیرا ساخت پنجره آهنی سریعتر و ارزانتر بود و سپس آلومینیوم وupvc برای تولید قاب پنجره به کار رفت و تا امروز نیز این مصالح مورد استفاده قرار می گیرند. از آنجا که چوب جزو مصالح نسبتا گران است امروزه کمتر در صنعت پنجره سازی استفاده می شود. در معماری سنتی ایران قبل از استفاده از شیشه دو جداره به منظور جلوگیری از ورود بیش از حد روشنایی و گرما از انواع مختلف پنجره استفاده می شدهاست که پنجره ارسی یکی از آنها می باشد. (امیری و جمشیدی، (2 :1389 در گذشته جناب آقای امرایی در زمینه نور در پنجره ارسی نکاتی را بیان داشته اند و همچنین جناب آقای پارسا در مورد
تاریخچه معماری صحبت هایی را بیان کرده اند، خانم امیری به بررسی میزان روشنایی نور در این پنجره پرداخته اند و خانم اقتصادی با دیگاه کلی نسبت به پنجره های ایران در ادوار گذشته نگاهی گذرا به ارسی داشته اند، آقای افشار با نگاهی به معماری ایران ارسی را یکی از ارکان گذشته معماری دوران صفویه و قاجاریه دانسته اند و آقای زارعی از دیدگاه پایداری در معماری ارسی را بررسی کرده اند. آقای گرگانی ارسی را از دیدگاه محرمیت در اسلام بررسی کرده اندو وافی ارسی را در دوران صفویه نشان داده اند. جناب اقای دکتر گودرزی در پنجره چشم معماری ایران ارسی را یکی از ارکان اصلی معماری ایران یاد کرده اند و سرکار خانم شکوفه دستیار با نگاهی عمیق به پدیده حیاط مرکزی نقش ارسی را در حیاط مرکزی بررسی کرده اند. حال بنده با استفاده از تجربه این بزرگان و همچنین نگاهی به گذشته این نوع پنجره سعی در برقراری ارتباطی مابین این هنر اصیل ایرانی با جهان امروز و آینده دارم.
اهمیت فرهنگی پنجره:
معماریِ هر سرزمین و هر فرهنگی، از ویژگی های خاصی برخوردار است که آن ویژگیها هویت معماری آن سرزمین را تعریف می کنند. عواملی که ویژ گیهای معماری یک سرزمین را حمل میکنند، طیف وسیعی از اندامها و عناصر بنا را تشکیل می دهند که شامل نحوه سازمان دهی فضایی واستقرارِ کلیت بنا، تا نحوه به کارگیری عناصر معماری و جزئیات و طرح عناصر و نحوه به کارگیری مصالح می شود. در این میان، عنصر پنجره به دلیل اهمیت نقشهایی که در رابطه با زندگی انسان دارد، بیشترین تأثیر را از ویژگیهای زندگی می )گیرد و یکی از عواملی است که سهمنسبتاً بیشتری درانتقال پیام آن ویژگیها به عهده دارد. (پارسا، (75 :1389
2
شکل و سازمان پنجره متأثر از خانه است یعنی مکانی که پنجره متعلق به آن است. از آنجاکه ساخت خانه خود امری فرهنگی است، شکل و سازمان آن نیزطبعاً متأثر از فرهنگی است که خانه محصول آن است .در خانه های سنتی در ایران، پنجره ها به شدت تحت تأثیر نوع فضاهای خانه و نحوه ارتباط بصری و اجتماعی و احساسی و گاهی فنی با خارج بنا، قرار دارند و به این لحاظ در تمام شئون زندگی از مادی تا معنوی نقش دارند. بنابراین پنجره با دارا بودن خصایصی پیچیده و کارکردهای متنوع یکی از عناصر مهم معماری محسوب می شود. هر چند پنجره در یک سطح بنیادی وسیله ای است جهت برقراری ارتباط میان فضای داخل و خارج محل زندگی، در معماری به عنوان یک فضایمصنوعِ محدود شده، که اغلب وابسته به شرایط
محیطی است، انسان حیاتی است. در نتیجه نیازمند ابزار های کنترلی میباشد که میتواند به پنجره نیز بسط یابد. (پارسا، (79 :1389 واژه پنجره، بیشتر به ساختاری مشبک و ثابت گفته میشده که در صورت نیاز به عنوان حفاظ، بر گشودگی ها و روزنها در
بنا نصب می کردند؛ که هم حفاظ بوده و حجاب و هم نور و هوا را از میان خود عبور می داده و هم امکان دید به بیرون را فراهم می نموده وساختار آنمانعِ دیده شدن می شده معمولاً نیازی به باز شدن نداشته است .(پارسا، (81 :1389
پنجره ارسی:
ارسی نامی است که به طور عام به پنجره های گره چینی که درون آن شیشه های رنگی به کار رفته است اطلاق می شود . گره چینی از جمله دیگر صنایع چوبی ایران است .هنرمندان ایرانی با بهره گیری از ذوق و سلیقه بسیار دربها و ارسیهای زیبایی را در بناها با استفاده از شیشه های الوان و حتی گاهی هم آیینه ساخته اند که حتی امروز نیز در خانه های باستانی باقیمانده در شهرهایی چون اصفهان و شیراز و قزوین دیده می شو. هر چند با توجه به هنرهای باقیمانده از خاندان بویه و وفور استادانه و هنرمندانه از نقوش گره دار و تکنیک گره چینی و گره سازی در ابنیه آن دوران، اگر نتوان پیدایش این هنر را متعلق به آن دوره و آن خاندان دانست می توان تکثیر و رواج آن را به عهد آل بویه نسبت داد.(سرجویی،(48 :1381 پنجره ارسی پنجره چوبی است که لنگه های آن به جای اینکه به روی پاشنه گرد حرکت کنند، در داخل یک چهارچوب به سمت بالا حرکت م یکنند .ارسی هاعموماً به گونه ای ساخته م یشدند که تمام سطح بیرونی یک اتاق را در بر می گرفتند و درگاه آنها رو به صحن قرار داشت .بدنه ی ارسی با چوب به شیوه منبت کاری و مشبک و نقش های متنوع هندسی و گیاهی ساخته می شد. سپس درون شبکه های چوبی شیشه های رنگی کار گذاشته می شد .ارسی ها معمولا مستطیل شکل هستند و بخش فوقانی آنها را تا زیر سقف به شکل مستطیلی یا هلالی یا ضربی که با شیشه های رنگی زینت داده می شد تکمیل
می کرده اند. این گونه در و پنجره برای تنظیم وملایم کردن نور در خانه های آفتاب گیر مناطق گرمسیری کاربرد وسیعی داشته و بسیار مناسب بوده است . ولیکن ساخت آن در سایر مناطق نیز کم و بیش رواج داشته است.(امیری و جمشیدی، (4 :1389
3
هر ارسی از دو سطح ثابت و متحرک تشکیل می شد، سطح ثابت کارکرد یک عنصر جدا کننده مانند دیوار را ایفا می کرد و سطح مشبک ارسی ها چندین کارکرد داشت. (سرجویی،(34 :1381
انواع نقش های ارسی:
ارسی ها دارای نقش های متعددی است نقش اسلیمی و متداول
همان طور از اسم آن پیداست نقشی است که در اکثر کشورهای اسلامی رایج است و خارجیان آن را به مردم مسلمان نسبت می دهند و نقش اصلی آن را از گیاهان گرفته اند و در نقش های قالی و نقاشی های مختلف نیز دیده می شود.
گره چینی
این نقش دارای نقوش هندسی شکل است که به مرور زمان در دنیای اسلام رایج شده و در کاشی کاری ها و آجرنماها کاربرد فراوانی دارد و کل کار با هندسه و مثلثات آمیخته شده است.
در انواع مختلف 8و12و16و24گره ساخته می شود. هریک ازنقش های اصلی که شامل نقش اسلیمی و گره چینی است خود دارای نقش هایی فرعی است که در این میان، نقش جقه اهمیت بیشتری از بقیه دارد.
نقش جقه
جقه در معنای درخت سرو است که مظهر آزادی است و شکل تقریبی آن را به صورت درخت سرو فرض می کنند و سر نقش به صورت خمیده است و بدین معناست که مرد آزاده و آزاد فقط در مقابل معبود سر تسلیم فرود می آورد و اکثر شیشه های آن به رنگ قرمز رنگ است.( (architarm.ir
پنجره های ارسی اصیل و سنتی به صورت یک لنگه، دو لنگه، سه لنگه، چهارلنگه، پنج و هفت لنگه و حتی در بعضی موارد نه لنگه می باشند که هر کدام بسته به نوع بنای محل استفاده فرق دارد.
لت یا لنگه ی ارسی ها معمولا فرد است .ارسی یک لتی در بالا خانه های گوشوار یا راهروهای طبقه اول ساختمان که معمولا در نقاط سردسیر به ورت در است دیده می شوند .در میان درها و پنجره ها به درهای دو لنگه ای برمی خوریم که قسمت بالای آن ها به روش گره سازی با شیشه های رنگی و یا روش قواره بری ساخته شده است که به آن ها خفنگ می گویند.(امرایی، (1383
تاریخچه ارسی:
ارسی همیشه برای طبقات مختلف متفاوت بوده است و جز ملاکان و سران و حاکمان آن زمان کمتر کسی می توانسته از این نوع پنجره در منزل یا عمارت خود استفاده کند .خود کسانی که از این پنجره ها استفاده می کردند نیز بنا به موقعیت اجتماعی شان در میان جامعه از پنجره های ارسی متفاوت بهره می بردند. پنجره های ارسی بیشتر به اتاق های نشیمن یا پذیرایی باز می شده و یا در تالارهای بزرگ کاخ ها یا عمارات استفاده می شده و همیشه در یک بنا شاهکار ارسی آن
