بخشی از مقاله
چکیده
پدیدهی چند معنایی در آیات قرآن نقش مهمی در هماهنگ سازی آیات قرآن دارد. ضمنا بیانی از غنای معنایی در قرآن نیز هست، بگونهای که همه معانی - بدون حاصل آمدن نقیصهای - قابل تطبیق در مفهوم عام آیه هستند. واژهی سبیل از جمله واژگان چند معنا در قرآن کریم است که در معانی مختلفی در سورهی نساء به کار رفته، همه معانی در انسجام بخشی به آیات مورد بحث و همه سوره تاثیرگذارند.
این واژه به تعداد 27 بار در 25 آیه این سوره گاهی به صورت ترکیب اضافی و گاهی غیر اضافی آمده است؛ و متناسب با مضمون کلی آیه و نیز متناسب با مضاف یا مضاف الیه خود بار معنایی متناسب با آیهی خود مییابد. فراوانی کاربرد این واژه و همچنین چند معنا بودن آن، وتبیین انسجام حاصل از آن در آیات مرتبط و کل سوره بر اساس دیدگاه معاصر چندمعنایی اهمیت این پژوهش را نشان میدهد. در این پژوهش کاربرد اضافی و غیر اضافی واژهی سبیل مبنای تقسیمبندی است و از دیدگاه لغویون و مفسرین بهره برداری شده و میان دیدگاه آنها و پدیده چند معنایی رابطهای برقرار شده است.
.1پیشگفتار
فن سخنوری در زمان بعثت نبی مکرم اسلام - ص - مساله ای مهم و حیاتی در فهمیدن و فهماندن بشمار میرفت، وجامعهی عرب اهمیت شگرفی به طرز بیان وادای جملات و ارائه سخن میداد؛ لذا ضروری مینمود آخرین فرستادهی خداوند با معجزهای مطابق با نیاز و شرایط جامعه به سوی مردم آید. خداوند با نزول قرآن کریم بر قلب مبارک پیامبر - ص - اعجاب انس و جن را برانگیخت و همه افراد بشر در آوردن حتی جمله ای مانند آن عاجز ماندند. و همچنان بعد از گذشت 1400 سال از نزول آن هرروز تازهتر مینماید.
بررسی و شناخت محتوایی قرآن از همان دوران حیات رسول گرامی - ص - مطرح بوده است. خداوند در سورهی نحل َ»: 44/ و ما این قرآن را بر تو نازل کردیم تا آنچه را که به سوی مردم نازل شده است برای آنها روشن سازی؛ و شاید اندیشه کنند.« لازمه اندیشیدن در قرآن بر اساس آیه فوق الذکر، پس از تبیین مفاهیم آن حاصل می آید؛ این امر موجب گردید تا علمای اسلام از آغاز، بمنظور تبیین قرآن اقدامات لازم را مبذول داشته مفاهیم آن را برای جامعه روشن نمودند. چند معنایی در برخی واژگان قرآنی و شناخت آن در فهم قرآن نقش بسزایی دارد. این موضوع از همان اوایل ذهن مفسران را به خود مشغول داشته مایه ارئه مباحث بسیار گرانباری در این حوزه گشته است.
1. 1 چند معنایی
از جمله مباحثی که مطالعات تفسیری قرآن با آن روبرو است؛ برداشتها و بیان وجوه مختلف معنایی در تفسیر یک واژه و یا یک عبارت از قرآن کریم است. مقصود از چند معنایی این است که واژهای دارای چند معنا بوده و در هر کاربرد در یکی از معانیاش به کار رفته باشد. و نیز گاه یک واژه در متن به گونهای به کار رفته است که آن متن رابرخوردار از چند معنا کرده است. - ر. ک طیب حسینی، 9831، ص - 44 نکته قابل توجه اینکه »لفظ باید دارای چند معنا باشد؛ اعم از آنکه این معانی همگی معنای حقیقی باشند یا همگی معنای مجازی، و یا برخی معنای حقیقی و برخی دیگر مجازی.« - ر. ک طیب حسینی، 9831، ص - 42 این بحث سابقهای کهن در مبحث تفسیر دارد و در گذشته »با عنوان های" حمل لفظ مشترک بر همهی معانیاش" و نیز "استعمال لفظ در بیش از یک معنا" مورد توجه مفسرین، مترجمین و فقها قرار گرفته است؛ اما در هر صورت خاستگاه طرح بحث، قرآن کریم بوده است.
« - طیب حسینی، 1387، ص - 81 سیوطی نیز از این ویژگی به "اشتراک لفظی" یاد کرده است و این وجه را بزرگترین جنبه اعجاز قرآن کریم برمیشمارد. - سیوطی، 1998، ج1، ص - 387 پدیده چند معنایی در پی آن است که همهی معناهای یک واژه را در متن جستجو کند و معانیی را که همخوانی بیشتری با سیاق متن دارد؛ اختیار کند. »این پدیده حتی در واژگانی که در حیطهی اضداد قرار میگیرند و دارای دو معنای متضاد میباشند نیز صادق است و تمامی معانی آن با بافت آیه همخوانی دارد.« - نهیرات، 1392، ص - 120
1 . 2 پیشینهی پژوهش
· "چندمعنایی در قرآن کریم" - - 1389 عنوان کتاب سید محمود طیب حسینی است. این کتاب از منابع غنی پژوهش در بحث چند معنایی قرآن کریم است.
· "الوجوه و النظائر" - - 2007 از ابوهلال عسکری، ابوهلال این کتاب را در 29 باب مطابق باحروف الفبا تنظیم کرده است و در هر باب درباره وجوه معانی الفاظ یا موضوعهایی سخن گفته است.
· "بررسی و نقد نظریهی چند معنایی بودن قرآن کریم" - - 1389 عنوان پایان نامه وحید سپهوند در مقطع کارشناسی ارشد است. در این نوشتار سعی شده است با استفاده از نقد مسائل علوم قرآنی - الوجوه و النظائر، محکم و متشابه، ظهر و بطن و زبان قرآن - که پایهی این نظریه هستند به نقد و بررسی نظریهی چندمعنایی بپردازد.
· »قرآن کریم ونظام چند معنایی« عنوان مقالهی محمد علی ایازی است - بی تا - . در این پژوهش سیر اندیشهی چند معنایی ودسته بندی موافقان و مخالفان و عوامل و ادلهی موافقت و مخالفت هریک مورد نقد وبررسی قرار گرفته است.
· »بررسی مبانی فرامتنی چند معنایی در قرآن کریم« عنوان مقالهی سید محمود طیب حسینی است - . - 1387 این مقاله به بررسی مبحث چند معنایی در قرآن کریم میپردازد ودر ضمن آن مبنا و اصول چند معنایی را که شامل دو بخش متنی و فرامتنی است،بررسی میکند.
· »نگرشی به نظام چندمعنایی در قرآن کریم« عنوان مقالهای از احمد نهیرات و عباد محمدیان است - . - 1392 در این پژوهش ضمن بررسی وتبیین نمونههایی از الفاظ چندمعنا در جزء سی قرآن کریم، به بیان تفاوت نظریه های علمای قدیم و زبانشناسی جدید در مورد پدیدهی چند معنایی میپردازد.
· » الوجوه و النظائر فی القرآن الکریم« تالیف مقاتل ابن سلیمان،در این کتاب تحت عنوان" الوجوه" چند معنایی الفاظ بررسی شده است و در فصل دوم تحت عنوان " النظائر" لفظهای متفاوتی که در معنای واحد به کار می-روند، بررسی شده است. · » معناشناسی تاریخی و توصیفی واژهی " سبیل" در قرآن کریم« عنوان مقالهی سید ابوالفضل سجادی و سحر محبی است. در این پژوهش سیر تاریخی و توصیفی و معنایی واژهی سبیل در کل قرآن کریم بررسی شده است. با توجه به اینکه تاکنون بحث یا پژوهش مشخصی پیرامون چند معنایی واژهی سبیل در سوره نساء بر اساس تطبیق دیدگاه مفسرین دو مذهب تشیع و تسنن صورت نگرفته است، لذا ضروری مینمود تا مقاله حاضر با هدف ابهام زدایی از معانی واژهی سبیل و سپس ترجیح معنایی که با بافت آیه همخوانی بیشتری دارد، انجام شود.
1-3 سوالات تحقیق
الف: واژه سبیل در چند معنا در سوره نساء بکار رفته است؟
ب: رابطه میان معانی مختلف این واژه در سوره نساء چگونه است؟
ج: برداشت همسان و غیر همسان مفسران دو فریق شیعه و سنی در باره این واژه چیست؟
2 سوره نساء
سوره نساء جزء سورههای مدنی است، زمانی که پیامبر اسلام - ص - دست اندر کار تأسیس حکومت اسلامی و ایجاد یک جامعهی سالم انسانی شد؛ به همین دلیل بسیاری از قوانینی که در سالم سازی جامعه مؤثر است، در این سوره نازل شده است. محتوای این سوره 971 آیهای، دعوت به ایمان، عدالت، عبرت از امّتهای پیشین، قطع رابطه دوستانه با دشمنان خدا، حمایت از یتیمان، احکام ازدواج و ارث، لزوم اطاعت از رهبر الهی، هجرت، جهاد در راه خدا و مسائلی از این قبیل است. از آنجا که 35آیه اوّل این سوره، درباره مسائل خانوادگی به ویژه زنان است، به سوره نساء - زنان - نامگذاری شده است.
