بخشی از مقاله
چکیده
از دیدگاه مفسران و اندیشمندان، مفهوم » صراط « در قرآن دارای معانی مترادفی نظیر راه حق ، راه خیر و صواب، راه روشن، تمییز دهنده بین حق و باطل است. در آموزههای روایی نیز، این واژه در مفاهیم دیگری همچون طریق معرفت خدا، پلی بر جهنم در آخرت یا حتی امام واجب الطاعه در دنیا به کار رفته است.
واژه »صراط« دارای جانشینها و همنشینهایی مرتبط در آیات مختلف قرآنی است، نظیر »مستقیم«، »طریق«، »نجد«، »سلک«، شِ»رعه « و »منهاج . « قرآن مجید از این واژگان مشابه، برای رساندن همان مفهوم صراط بهره برده است و در فرهنگ قرآن، این گونه کلمات همسان، در معانی راه حق، پیمودن راه فطری ومعنوی یا اعتقادی، وراه آشکار، به کار گرفته شدهاند.
واژه سبیل نیز در قرآن مجید در معانی متعددی به کار رفته است، مانند: راه و روش، راه راست، راه هدایت، راه حق، راه چاره، گناه و عقوبت و سرزنش، راه دین، راه سفر و زاد و توشه. همچنین تعددسبیل و درجات و مراتب آن، از ویژگیهای مهمّمفهومِ این واژه از منظر قرآن حکیم است.
دیدگاه لغت شناسان و مفسران، در تفاوت معنایی دو واژه »سبیل « و »صراط« گوناگون است. برخی » صراط« را واژهای غیر عربی و »سبیل« را عربی دانستهاند. بعضی دیگر، »صراط« را راه اصلی و »سبیل« را به معنای راههای فرعی دانستهاند. در نگاه برخی نیز، کاربرد »صراط« بیشتر در راههای خیر و سعادت است و »سبیل« در معانی وسیعتری به کار میرود.
از نگاه درست، واژه »سبیل« با توجه به فراوانی کاربرد در قرآن و استناد به سیاق آیات مرتبط، دارای معانی پیرامونی گوناگونی است که افزون بر معانی مثبت همچون راه راست و هدایت، در مفهوم راه ناراست نیز به کار رفته است.
مقدمه
نقطه آغاز فهم معارف قرآن، شناخت صحیح معنای واژگان و آشنایی با قوانین جاری زبان شناسی که پل ارتباط و ترمینولوژی انتقال معانی است است. از منظر عرف عقلائی، جریان مفاهیم زبانی وابسته به سطوح گوناگونی از قوانین مربوط به واژهشناسی، صرفشناسی، نحوشناسی، علوم بلاغی و علوم دلالی و سمانتیک است. از سوی دیگر، هرچند قرآن دارای مراتب گوناگون معنایی است، ولی زبان آن همان گفتمان عقلائی و چارچوبهای عرفی آن است، از این رو آگاهی و پایبندی به قوانین زبانی، حداقل شرایط ضروری برای فهم مراتب متعارف و معمولی معنایی قرآن است؛ اما دستیابی به معانی برتر و تعمیق معرفتهای درونی قرآن مستدعی همدلی با قرآن و آماده کردن ظرفیت روحی و دستیابی به مراحلی از کمال انسانی است.
اندیشمندان قرآنی اعم از لغت شناسان و مفسران در تلاشی بایسته، به استخراج ریشه های واژگان و معرفی معانی حقیقی و مجازی الفاظ، وجوه و نظایر و فروق آنها، پرداخته اند تا از این رهگذر، پرده از معانی واژه ها و مفهوم کلی آنها در آیههای کتاب آسمانی بردارند.
در حوزه علوم معنا شناسی، نظام چند معنایی که از آن به »وجوه و نظایر« نام برده میشود ازجمله علوم واژه پژوهی است که ازجایگاه ویژه ای برخوردار استرسول، خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حدیثی فرمودند: »القرآن ذلول ذو وجوه فاحملوه علی أحسن الوجوه؛ - فیض کاشانی، 1415 ق، ج 1، ص - 21؛ قرآن انعطافپذیر و دارای وجوهی است، پس آن را بر نیکوترین وجه حمل کنید.« سیوطی به نقل از مقاتل حدیثی را چنین آورده استلا: »یفقه الرّجل کلّ الفقه حتی یجعل للقرآن وجوها«؛ کسی به کمال فقه نرسد؛ مگر اینکه برای قرآن وجوه زیادی بداند. سپس توضیح میدهد: مراد از این سخن آن است که در یک لفظ، معانی چندی را احتمال دهیم، در صورتی که با هم ناسازگار نباشند و لفظ را بر همه معانی حمل کرده، به یک معنی بسنده نکنیم.
معنا شناختی یا سمانتیک - semantic - که در سالهای اخیر نیز مورد توجه گروهی از فلاسفه و زبان شناسان مغرب زمین قرار گرفته است، علمی است، نو و هم در عین حال کهن و تاریخی.
دکتر ایزوتسو زبان شناس واسلام شناس ژاپنی، بر اساس تعریفی که از معنی شناسی ارائه میدهد، عبارت »معنا شناسی قرآن« را به معنی جهان بینی قرآن میداند، یعنی چگونگی نگرش قرآن نسبت به جهان در نظر گرفته شود و به صورت عمده با این مسئله سروکار دارد که چگونه، از دیدگاه این کتاب آسمانی، جهان هستی شناخته شده اجزاء سازنده عمده جهان چه چیزهاست و ارتباط آنها با یکدیگر از چه قرار است. بدین ترتیب، معنی شناسی گونهای از وجود شناسی میشود. یک وجود شناسی عینی و ملموس و بالنده، بدان گونه که در آیات قرآن انعکاس پیدا کرده است.
براین پایه واژه پژوهان و مفسران، در فهم معانی واژههای قرآن کریم، با توجه به سیاق متن و مفهوم کلمات هم خانواده و واژگان مترادف آن دستاوردهای شگرفی به دست آورده اند ودر این عرصه خدمات شایسته ای به جوامع علمی به خصوص پژوهشهای قرآنی ارائه نموده اند که پژوهش پیش روی بخش اندکی از دستاورهای عظیم آن کرانههای بی پایان خواهد بود.
واژه »صراط« یکی از واژه هایی است که در قرآن کریم همراه با مشتقات اسمی و فعلی خود، 45 بار به کار رفته است؛ در این پژوهش میکوشیم با شناخت بهتر از معنای لغوی این واژه و مشتقات آن، همچنین با توجه به واژه هایی که به نوعی با این مفهوم تقارب یا همنشینی معنایی دارند، معانی مختلف آن را در قرآن کریم بررسی نماییم.
.1 حوزه معنایی »صراط« و روابط وتفاوت معنایی آن در قرآن کریم
در این بخش، با بهره گیری از شیوههای معناشناختی، مفهوم »صراط« و مؤلفه ها و واژگان هم معنایی آن در قرآن کریم مورد بررسی و تحلیل معنایی قرارگرفته است.
