بخشی از مقاله
ارتقاء بهرهوری آب کشاورزی، امنیت غذائی، افزایش و تأمین پایدار مواد غذائی مستلزم افزایش کارائی مصرف آب، اصلاح ساختار مدیریتی و مشارکتی آببران و بهینهسازی بهرهبرداری از آب میباشد که آن هم نیاز به تغییرات اساسی در نگرش، دانش، مهارت و تغییرات رفتاری در آببران و همچنین در توزیعکنندگان آب خواهد داشت. در مورد توزیعکنندگان آب لازم به یادآوری است که مطالعات انجام شده در مناطق مختلف به خصوص در زیر پروژههای بهسازی آبیاری که با مشارکت بانگ جهانی در کشور انجام گردیده نشان داده شده است که آببران از نحوۀ توزیع آب و توزیعکنندگان رضایت نداشتهاند.
اهداف یکسو نگرانه و تکنوکراتانه از بالا به پائین موجب شده است که پروژههای بهبود شبکههای آبیاری که با صرف هزینههای بسیار زیاد ولی بدون توجه کافی به نظامهای سنتی موجود و مشارکت بهرهبرداران اجرا شدهاند بر خلاف انتظار مجریان آنها با موفقیت کافی در اهداف مورد نظر مواجه نباشند. اصلاح ساختاری مشارکت آببران یک کار ساختمانی و فیزیکی که بتوان با طراحی نقشه روی میزهای نقشه کشی ترسیم نمود نمیباشد. بلکه کاری است اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی که با شیوههای ترویجی مشارکتی تمام عیار و مستمر، آن هم پس از یک بررسی و مطالعه عمیق مشارکتی قابل اجرا خواهد بود.
نباید به بهرهبرداران و آببران موجود به عنوان قسمتی از مصالح ساختمانی نگریسته شود که بهر شکل که ترسیم گردد قابل جابجا شدن و یا کنار هم قرار گرفتن باشند. در بررسی بعمل آمده در روستای کوخان از شهرستان میاندوآب - در استان آذربایجان غربی - که با روش مشارکتی روستائی - PRA - 2 انجام گردید و 12 نفر از کشاورزان یک روستا بطور ﺗﺼﺎدﻓﯽ انتخاب شده بودند از طریق روش فراخوانی افکار - Brainstorming - مشکلات و مسائل کشاورزی منطقه مورد پرسش واقع شد که در نتیجهجمعاً 6 مشکل مهم و اصلی کشاورزان منطقه مشخص گردید.
با استفاده از ابزار رتبهبندی ماتریسی - Matrix Ranking - ، کمبود شدید آب را به عنوان اصلیترین و مهمترین مشکل کشاورزی منطقه مشخص نمودند. بررسیهای متعدد دیگری که در سایر مناطق انجام شده است نیز یکی از مهمترین مشکلات روستائیان را مسائل آب و آبیاری نشان داده است. هر برنامه توسعه و عمران روستائی چنانچه با فعالیتهای ترویجی و آموزشی و با یک مطالعه دقیق اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آغاز شود موفق به طراحی و اجرای متناسبتر و مؤثرتری توأم با جلب مشارکت، همدلی و همیاری کشاورزان خواهد بود.
روش مطالعه متداول و رایج، روش کلاسیک میباشد کهمعمولاً از طریق تنظیم پرسشنامههای یک شکل و از پیش ساخته شده انجام میگردد. در حالیکه امروزه جهت بررسی مسائل روستائی استفاده از روش ارزیابی سریع روستائی - RRA - 1 پیشنهاد میشود که از آن طریق محققان ﺑﺎ بهرهگیری از مشارکت فعالانه کشاورزان و با استفاده از ابزار خاص آن تحقیق، مسائل و مشکلات مهم روستائیان را بهتر و به موقع شناسائی و با همکاری کشاورزان اولویتها را مشخص و براساس نتایج به دست آمده نسبت به تهیه و اجرای طرحهای مناسب اقدام مینمایند.
با استفاد از روش فوق در قالب پروژۀ بهسازی آبیاری، با همکاری بانک جهانی بعضی مطالعات روستائی مرتبط با اهداف مورد نظر در چهار منطقه تحت پوشش پروژه انجام گردید که نتایج خوب و سریعی حاصل گشت. روش دیگری که جدیدتر و بسیار مؤثرتر ومفیدتر بوده و در همان مناطق نیز با مشارکت کارشناسان و مشاوران بینالمللی مورد عمل واﻗﻊ گردید روش مشارکتی روستائی - PRA - 2 میباشد. روش ارزیابی مشارکتی یکی از بهترین روشهائی است که با استفاده از آن میتوان به دو تا از مهمترین اهداف توسعه روستائی به راحتی دست یافت. این دو هدف عبارتند از:
1. جلب مشارکت واقعی و توأم با انگیزۀ کشاورزان جهت اجرای پروژههای مورد نیاز روستائیان؛
2. توانمند نمودن3 کشاورزان برای اجرای مشارکتی فعالیتهای مورد ﻧﯿﺎز روستائیان ازجمله: جمعآوری و دستهبندی مسائل و مشکلات در قالب کارهای گروهی، تجزیه و تحلیل اطلاعات، تعیین اولویتها، برنامهریزی، اجرا و نظارت بر اجرای برنامههای مربوط به روستای خود. این رهیافت در ایران در مناطق چهارگانه تحت پوشش پروژۀ بهسازی آبیاری با همکاری بانگ جهانی به صورت پایلوتهای آزمایشی و آموزشی، مورد استفاده واقع شد که نتایج بسیار خوبی را نشان داد.
صحبت از مشارکت بدون شناخت و استفادۀ درست از ابزار اجرائی مشارکت و رعایت اصول آن بیهوده است. اجرای اینگونه روشها از طریق کارشناسان آموزش دیدۀ ترویجی با همکاری سایر بخشهای تخصصی ذیربط میسر و قابل تحقق میباشد، که در کمال تأسف در اغلب فعالیتهای عمران روستائی از جمله بهسازی آبیاری ضرورت آن فراموش و یا کمرنگ میشود. به همین دلیل کلیه برنامههای عمرانی روستائی که بدون مشارکت ترویج روستائی و بکارگیری شیوههای مشارکتی کشاورزان اجرا گردیدهاند با شکست مواجه و پایداری خود را از دست دادهاند.
در راستای اجرای پروژۀ بهسازی آبیاری با بهرهگیری از روشهای فوق - RRA,PRA - مطالعاتی در مناطق تحت پوشش انجام شده است که بعضی از نتایج مربوط به مسائل و مشکلات آبیاری به شرح زیر بودهاند: در پروژۀ بهسازی آبیاری که با همکاری کارشناسان بینالمللی و مهندسین مشاور ایرانی انجام گردید ضمن مطالعه در زمینه مدیریت آب در مزرعه و نظامهای سنتی موجود آببران، اعلام شده است که یکی از شروط لازم برای تحقق مشارکت مستمر کشاورزان در توزیع و بهرهبرداری از آب، هم سطح و هم سنگ شدن شرکتهای توزیعکنندۀ آب و تشکلهای آببران میباشد و پیشنهاد گردید که در چند منطقه زیر پروژه تشکلهای آببران به صورت پایلوت اجرا و مورد بررسی قرار گیرد - شکل. - 1
