بخشی از مقاله
چکیده
یکی از بحرانهای مهمی که در آینده نزدیک، بشر را تهدید خواهد نمود و به موضوعی تنشزا بین ملتها تبدیل خواهد شد، مسأله بحران کمبود آب است. در این رابطه بزرگترین چالشی که در مقابل ما قرار دارد سهم بسیار بالای مصرف آب در بخش کشاورزی است. متأسفانه در ایران علیرغم ظرفیتهای فوقالعاده عالی در بخش کشاورزی، عملکرد و تولید محصول به ازای سطح و میزان آب مصرفی بسیار پایین است که ناشی از فقدان دانش، بینش و مهارت کافی کشاورزان در زمینه مدیریت آب کشاورزی میباشد.
در این راستا، افزایش فشارهای جمعیتی، بهبود سطح زندگی و تقاضای در حال افزایش برای کیفیت محیط زیست، همه دولتها را برانگیخته تا برای مدیریت بهتر آب موجود، راهکارهای بهتری ارائه نمایند که کلیه کشاورزان مشتاق مشارکت در بهرهوری و تولید بیشتر از منابع آب و خاک باشند. اکنون به طور وسیعی مدیریت مشارکتی آبیاری به عنوان رهیافتی نوین برای تقویت پایداری در مدیریت مصرف آب کشاورزی معرفی شده است که اهداف آن درگیری کشاورزان برای بهبود کارایی و اثربخشی آبیاری است. لذا ارتقاﺀ سطح دانش، نگرش و مهارت کشاورزان در زمینه چگونگی و نحوه انجام مدیریت آب کشاورزی از طریق تعاونیهای آببران میتواند یکی از راهکارهای عمده برای مشارکت کشاورزان در غلبه بر مشکل کم آبی و رسیدن به اهداف مدیریت آب کشاورزی محسوب میشود.
مقدمه
کمبود آب یک مشکل جهانی رو به تزاید است. به طوری که بعضی از صاحب نظران بحران آینده جهان را بحران آب میدانند
تقاضای فزاینده مصرف آب در جهان از یکسو و محدودیت منابع آب تجدید شونده از سوی دیگر بر اهمیت و حساسیت مدیریت منابع آب افزوده است و ضروری مینماید تا سیاستگذاران جهانی تعدیل عرضه و تقاضای آب را دقیقاﹰ مورد بررسی قرار داده و قبل از بروز مشکلات جدی به آن بیندیشند. بدیهی است در این میان بخش آبیاری که به نظر سازمان جهانی فائو١ مهمترین و مطمئنترین منبع تأمین غذا در دنیا میباشد از سهم بالایی برخوردار است
به طوری که آبیاری حدود ٤٠ درصد از مواد غذایی دنیا را از ١٧ درصد اراضی قابل کشت جهان معادل ٢٨٠ میلیون هکتار از ٥/١ میلیارد هکتار فراهم میکند - ١٩٩٦ . - FAO, از این رو، بهبود مدیریت آب زراعی برای دستیابی به اهداف محیطی، اقتصادی و اجتماعی کشاورزی پایدار، گامی مهم و مؤثر در مصرف بهینه آب و افزایش راندمان آبیاری و تولید محصولات کشاورزی محسوب میشود
ایران در یکی از خشکترین مناطق جهان قرار گرفته است و کمبود آب در آن مهمترین تنگنای توسعه کشاورزی به شمار میآید به طوری که بر اساس شاخص مؤسسه بینالمللی مدیریت آب٢، ایران در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد. بدیهی است از حدود ٣٧ میلیون هکتار از اراضی مستعد کشاورزی به دلیل محدودیت منابع آب فقط ٨/٧ میلیون هکتار از اراضی تحت کشت آبی است که ٩٠ درصد از تولیدات غذایی کشور را تأمین میکند. از طرف دیگر در ایران ٥/٩٣% منابع آب کشور در بخش کشاورزی مصرف میشود. لذا بهبود مدیریت مصرف آب میتواند به مقدار قابل ملاحظهای بهرهوری و راندمان مصرف آب را در کشور افزایش دهد
متأسفانه تاکنون علیرغم اهمیت و نقشی که آبیاری میتواند در مصرف بهینه و پایدار منابع آب کشور ایفاد کند، توجه در خور اهمیت به آن نشده است
علیرغم نقش با اهمیت کشاورزان در مدیریت آبیاری و استفاده بهینه از منابع آب با توجه به خصوصیات بهرهبرداری کشاورزی کشور که غالباﹰ در چارچوب بهرهبرداریهای کوچک خانواری صورت میپذیرد و به دلیل مغایرتهای منافع فردی زارعین با منافع ملی، سطح نازل دانش فنی و مهارتهای مدیریتی کشاورزان و مسائل اجتماعی و فرهنگی مصرف آب، مدیریت فردی کشاورزان بر مصرف آب در شرایط کنونی با اهداف ملی مغایرت داشته و عملاﹰ موجبات رکود فعالیتهای مربوط به بهبود سیستمهای آبیاری و ارتقاﺀ مدیریت ملی بر منابع آب و توسعه کشاورزی را فراهم آورده است. چنانچه بحران و کمبود منابع آب در آینده و تأثیر آن بر توسعه کشاورزی کشور را در نظر بگیریم، قطعاﹰ با روند کنونی مدیریت منابع آب، بخش کشاورزی با آسیبهای زیادی مواجه خواهد شد.
بنابراین، آنچه مسلم است تلفات آب در مراحل انتقال، توزیع و مصرف در مزارع ایران شرایط مطلوبی نداشته و در مجموع راندمان مصرف آب حدود ٤٠ درصد برآورد میگردد - محمدی نیکپور و پرستار، ١٣٨٥ - که بسیار پایینتر از حد استاندارد جهانی است
بنابراین، با توجه به چالشهای پیشروی آب در ایران، نیاز برای درگیری کشاورزان برای بهبود کارایی و اثربخشی آبیاری هسته اصلی سیاست آب کشاورزی کشور در فراهم کردن مشوقهایی از جمله رهیافت نوین مدیریت مشارکتی آبیاری٣ است. لذا با ایجاد نظامهای بهرهبرداری نوین و مناسب میتوان زمینه را برای همیاری و تشکل کشاورزان فراهم ساخت و آنان را به همکاری و همیاری با یکدیگر در جهت رفع موانع توسعه کشاورزی و روستایی وا داشت
به طوری که پایداری آبیاری نیازمند این است که سیستم کلی مدیریت آب به شکلی طراحی گردد که کلیه کشاورزان، مشتاق مشارکت در بهرهوری و تولید بیشتر از منابع آب باشند. لذا مقاله حاضر با هدف بر شمردن مفاهیم و اهداف انجمن آببران٤ به مطالعه ضرورت شکلگیری این انجمنها به عنوان راهکاری برای مشارکت کشاورزان در مدیریت بهینه و پایدار منابع آب کشاورزی میپردازد. سپس تجربیات کشور را در قالب نقاط قوت، ضعف و انتظارات انجمنهای آببران مورد ملاحظه قرار میدهد. در نهایت با بیان اهمیت مدیریت مشارکتی آبیاری و نیازهای ظرفیتسازی کشاورزان به نتیجهگیری و پیشنهادها برای پیشرفت و اعتلای انجمنهای آببران اختصاص مییابد.
در طی دو دهه اخیر - از دهه ٨٠ به بعد - به علت رشد مشکلات کمیابی آب در سرتاسر جهان و افزایش اختلافات بین آببران به مقوله انجمنهای آببران برای مشارکت گرفتن کشاورزان در مدیریت آب کشاورزی توجه زیادی شده است - ٢٠٠٤ Heyd and Neef,؛ احسانی و خالدی، ١٣٨٢ - . در ایران نیز این انجمنها در طول برنامه عمرانی سوم کشور مورد اهمیت قرار گرفتهاند.
انجمن آببران تشکیلات محلی هستند که در جوامع روستایی به عنوان تأمین کننده خدمات و نگهداری عمل میکنند. بهبود راندمان در مصرف آب کشاورزی با افزایش دانش، نگرش و مهارت کشاورزان وظیفه نهادی این تشکیلات است
