بخشی از مقاله
چکیده
هدف این مطالعه، تحلیل عاملی عوامل پیشبرنده و بازدارنده تعاونی آببران در بین کشاورزان شهرستان جهرم از توابع استان فارس میباشد. این تحقیق به لحاظ هدف از نوع تحقیقات کاربردی و از لحاظ کنترل متغیرها از نوع توصیفی همبستگی بوده که به روش پیمایشی انجام شده است. جامعه آماری تحقیق حاضر را، کشاورزان بهرهبردار از شبکه آبیاری و زهکشی شهرستان جهرم از توابع استان فارس تشکیل میدهند . - N=473 -
برای تعیین حجم نمونه از جامعه آماری، از جدول کرجسی و مورگان استفاده شد و حجم نمونه 124 نفر برآورد گردید - n=124 - و در نهایت تعداد 109 پرسشنامه جمعآوری و تحلیل شد . ابزار جمعآوری دادهها پرسشنامهای بود که روایی آن با کسب نظرات اساتید دانشگاه تأیید شد و پایایی آن نیز بر پایه ضریب آلفای کرونباخ 0/83 به دست آمد.
بر اساس نتایج حاصل از تحلیل عاملی، عدم حمایت قانونی و تسهیلات دولتی - با میزان واریانس 15/50 درصد - ، ایجاد تضاد و کشمکش بین کشاورزان - با میزان واریانس 13/89 درصد - ، نبود سرمایه اجتماعی بین اعضاء - با میزان واریانس 12/74 درصد - و چالشهای اطلاعاتی و ارتباطی - با میزان واریانس 9/69 درصد - در مجموع 51/81 درصد از واریانس عوامل بازدارنده تعاونیهای آببران را به خود اختصاص داده است.
همچنین بر اساس بخش دیگری از نتایج تحلیل عاملی، بهبود استفاده از روشهای نوین و مکانیزه در کشاورزی - با میزان واریانس19/50 درصد - ، کاهش هزینههای کشاورزان - با میزان واریانس 17/89 درصد - ، افزایش نقش سازمانهای دولتی و غیردولتی - با میزان واریانس 11/94 درصد - و کاهش هزینههای دولت - با میزان واریانس 11/67 درصد - به عنوان عوامل پیش برنده در تعاونی آببران، در مجموع توانستهاند 61/01 درصد از واریانس عوامل پیش برنده در تعاونی آببران را تبیین نمایند.
-1 مقدمه
یکی از راههای توسعه و حرکت جوامع به سوی تمدن و رفاه عمومی، استفاده بهینه و کارا از منابع طبیعی و خدادادی است. از جمله این منابع بسیار مهم و حیاتی، که در زندگی روزمره انسانها و تداوم تولیدات نقش فوقالعادهای دارد، منابع آبی است. این در حالی است که بر طبق ردهبندیهای انجام شده توسط مؤسسه بین المللی مدیریت آب در دنیا، کشور ما از جمله کشورهایی است که با وضعیت بحران آبی روبرو است و پیش بینی شده است که تا سال 2030 جزء آن دسته از کشورهایی خواهند بود که میزان سرانه منابع آب تجدیدپذیر آن، پائینتر از 1500 متر مکعب در سال خواهند داشت که منجر به بحرانی شدن وضعیت آب در کشور خواهد گردید
از این رو، در کشور ایران باید توجهی خاص به مسائل آبی داشت، چرا که 90 درصد از مساحت کل ایراندر ناحیه خشک و نیمه خشک قرار دارد. در حال حاضر، حدوداً 94 درصد منابع آب کشور در بخش کشاورزی مصرف میگردد به این دلیل، انتخاب راهکارهایی که کاهش مصرف و استفاده بهینه آب در بخش کشاورزی را به دنبال داشته باشد، از اولویت برخوردار است.
در ایران در طی چند دهه اخیر، دولت در بیشتر مواقع بر توسعه منابع آبی تأکید داشته است؛ لیکن نسبت به ایجاد و توسعه شبکههای آبیاری توجه چندانی نشده است. علاوه بر این، در زمینهای تحت پوشش شبکههای آبیاری به موضوع مدیریت بهرهبرداری و نگهداری شبکهها و امکان مشارکت روستائیان و کشاورزان توجه نشده است. نتیجه این امر کاهش راندمان آب به حدود 25 تا 30 درصد و کاهش بازده سرمایهگذاری در توسعه منابع آبی بوده است
لذا، با ایجاد نظام بهرهبرداری نوین و مناسب میتوان زمینه را برای همیاری و متشکل ساختن کشاورزان فراهم ساخت و آنان را به همکاری و همیاری با یکدیگر به منظور رفع مانعهای توسعه روستایی و کشاورزی ترغیب کرد. تعیین راهکارهای جدید و مناسب برای تحقق ابعاد و سطوح مختلف مشارکت مردم در مدیریت شبکهها نیازمند بررسیهای عمیق، جامع و بهرهجویی از دیدگاه مشارکتمدارانه می باشد و این تحقق نمییابد، مگر این که استراتژی برنامهریزی مشارکتی و انتقال توان به جوامع محلی، مورد توجه خاص قرار گیرد
یک سیستم آبیاری در چشمانداز جدید مدیریت منابع آب با مجموعه وسیعی از موارد مدیریتی سر و کار دارد که میبایست مورد توجه قرار گیرد. در حوزه بررسی سبکهای بهینه مدیریتی آب کشاورزی به طور عمده، سه عامل اصلی تعیین کننده است:
- 1 مسأله تملک بر آب - مالکیت - ،
- 2 مسئله حق تصمیمگیری، تعیین سرنوشت و یا به عبارت دیگر مدیریت و کارگردانی روند بهرهبرداری از آب - حاکمیت - ،
و - 3 نظام کار، سازمان و تشکیلات کارگزاران و عوامل بهرهبردار از آب - فاعلیت - . بر همین اساس، مطالعات مختلف تقسیمبندیهای متفاوتی از سبکهای مدیریتی آب کشاورزی ارائه دادهاند. برخی از آنها به چهار سبک عمده بخش عمومی یا دولتی، بخش خصوصی، مشارکتی و سازمان بهرهبردان آب در مدیریت آب کشاورزی اشاره کرده اند
سبک چهارم که سبک مورد نظر این پژوهش میباشد، مدیریت منابع آب کشاورزی مبتنی بر تشکلهای آببران1 - WUAs - است. برخی از محققین بر این دیدگاه هستند که این سبک مدیریتی نوع خاصی از مدیریت مشارکتی است. در این سبک مدیریتی مالکیت، حاکمیت، و فاعلیت بهرهبرداری از آب کشاورزی به شخصیتی حقوقی که همانا نمایندگان کشاورزان - تشکل آببر - است واگذار میگردد. از این رو، در سالهای اخیر و در طول برنامههای اول و دوم توسعه، وزارت نیرو به عنوان متولی آب در بخش کشاورزی در جوامع روستایی، اهمیت زیادی به تشکیل تشکل- های آببران نموده و در سال 1370 جلب مشارکت مصرف کنندگان آب در بهرهبرداری و نگهداری از شبکههای
آبیاری را در دستور کار خود قرار داده است.
در واقع، تعاونیهای آببران تشکیلاتی محلی میباشند که در جوامع روستایی نقش تأمین کننده خدمات و نگهداری از شبکههای آبیاری و زهکشی را به عهده دارند. بهبود راندمان در مصرف آب کشاورزی با افزایش دانش، نگرش و مهارت کشاورزان روستایی، از وظایف نهادی این تشکیلات میباشد
در ایران نیز شکلگیری سیاستها برای مدیریت مشارکتی منابع آب و استفاده از نیروهای محلی برای توسعه و
حفاظت از منابع موجود و در دسترس، بر اساس اصل چهل و چهارم قانون اساسی که بر افزایش مشارکت بخش خصوصی در فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی تأکید میکند از اوایل دهه هفتاد مورد توجه قرار گرفت. این موضوع در برنامههای توسعه اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایران از جمله برنامه پنج ساله پنجم - 1389-1393 - ، فصل پنجم
- اقتصادی - ، بخش منابع آب، ماده 141، بند - الف - مورد توجه ویژه قرار گرفته است و در آن تأکید شده است که: به منظور افزایش بهرهوری آب کشاورزی، وزارت نیرو مکلف است نسبت به اصلاح تخصیصها و پروانههای موجود آب و تحویل حجمی آب به تشکلهای آببران به نحوی اقدام نماید که سالانه حداقل یک درصد از حجم آب مصارف موجود، به ویژه در دشتهای با بیلان آب زیرزمینی منفی، کاهش یابد تا آب صرفهجوئی شده در جهت توسعه اراضی جدید بخش کشاورزی یا سایر مصارف با روشهای نوین آبیاری مورد استفاده قرار گیرد
با توجه به جایگاه قانونی در نظر گرفته شده برای تعاونیهای آببران به عنوان بخش مهمی از نظام بهرهبرداری از منابع آب و عامل اصلی سهیم شدن کشاورزان در امر مدیریت منابع آب، فعالیتهایی در جهت تشکیل تعاونیهای آببران انجام شده است و در حال حاضر تعداد 326 تعاونی آببر در استانهای مختلف تشکیل شده است. با توجه به ملاحظات فوق و همچنین برنامههای دولت برای توسعه مشارکت کشاورزان روستایی در مدیریت شبکههای آبیاری موجود و در دست احداث، مسأله اصلی در مطالعه حاضر آن است که آیا با گذشت حدود چند دهه از آغاز فعالیت این تعاونیها در کشور، آیا آنها توانستهاند به هدف اصلی خود یعنی مشارکت در برنامهریزی، طراحی و مدیریت سامانههای منابع آبی برای تحقق توسعه پایدار در منطقه مورد مطالعه نائل آمده باشند. لذا، مناسب است ضمن بررسی مجدد و دقیق تشکلهای آببران، عوامل موفقیت و موانع فراروی این تعاونیها مورد تحلیل قرار گیرد؛ تا با استفاده از نتایج این تحقیق بتوان در جهت تسهیل روند تشکیل تعاونیهای آببران گام برداشت و اطلاعات مفیدی را در اختیار برنامهریزان امر قرار داد.
-2 مروری بر ادبیات و پیشینه پژوهش
پس از یک دوره گسترش پرشتاب مناطق تحت آبیاری در جهان که از دهه 1950 تا اواخر دهه 1980 رخ داد؛ در
بسیاری از کشورهای در حال توسعه، نظام آبیاری بدون مشارکت بهرهبرداران و به دست دولتها طراحی و اجراء شد
این نوع حرکتهای نوسازی از بالا به پائین و بدون مشارکت حقیقی مردم، بیشتر جنبه سیاسی به خود گرفته و به نتیجه مطلوب برای توسعه مدیریت منابع آب منجر نشده است.
