بخشی از مقاله
چکیده
گلفشانهای گتان در شرق استان هرمزگان در ساحل دریای عمان قرار دارد. هدف از مطالعه رسوبات گلفشانهای گتان، بررسیهای رسوبشناسی، کانیشناسی، ژئوشیمی و تعیین منشأ رسوبات است. تعداد 4 نمونه از محل سه گلفشان در فواصل متفاوت از ساحل دریا برداشت و مورد تجزیه قرار گرفت. تجزیه عناصر اصلی، فرعی و کمیاب به روش ICP-OES و XRF و تشخیص فازهای کانیایی به روش XRD انجام شد. نتایج نشان میدهد نمونهها از نوع خاک رس و آهکی حاوی فسیل است و دارای بافت یکنواختی بوده و فراوانترین کانیها شامل کوارتز، آلبیت، ایلیت، کلسیت و دولومیت میباشد. مقادیر کانیهای کربناته و آواری در نمونهها متفاوت است. تغییرات در مقدار کانیها نشان دهنده فرایندهای هوازدگی و فرسایش، نوسانات آب دریا، تأثیر شرایط آب و هوایی گرم و مرطوب و دورههای مجدد رسوب-گذاری در منطقه است. اکسید اصلی Al2O3 با SiO2 همبستگی مثبت و اکسیدهای اصلی CaO وK2O با SiO2 همبستگی منفی دارند. در نهایت بررسی ژئوشیمی رسوبی نشان میدهد منشاء و ژنزگلفشانهایی که به ساحل دریای عمان نزدیکترند رسوبات آواری بوده و در گلفشانهایی که دور از ساحل و در میان تپه ماهورهای مارنی واقع شدهاند رسوبات غنی از کانیهای کربناته میباشد.
واژههای کلیدی:گلفشان، رسوبات، عناصر اصلی و کمیاب، کانیشناسی، ژئوشیمی.
1مقدمه
گلفشانها حاصل فعالیت رسوبات و مایعات به دام افتادهای هستند که از عمق به سمت بالا صعود کرده و فوران میکنند. از آنجا که شکل فوران آنها به آتشفشانهای قارهای شباهت دارد، آن را گلفشان نامیدهاند 2]،.[1 مواد خروجی گلفشانها، شامل نفت، گاز، رسوبات رسی و آب میباشد. این مواد میتوانند اطلاعاتی از اعماق و حرکات نئوتکتونیک آن منطقه را فراهم آورند 3]،.[4 گلفشانها، یکی از عجیبترین و جذابترین عوارض مورفولوژیکی هستند که اغلب به شکل مخروطی از جنس گل رس بوده که ارتفاع آنها تا 500 متر میرسد. دهانه اصلی معمولاً در وسط گلفشان واقع شده و کاسهای یا تیغهای شکل میباشد.
دهانههای جانبی، ثابت و دائمی نیستند. گلفشانها هم در خشکی و هم در اقیانوسها دیده میشوند. این ساختها با ذخایر هیدروکربنی، مناطق تکتونیکی در حال فرورانش و نیز کمربندهای کوهزایی در ارتباط میباشند. دو دیدگاه در مورد منشا گل-فشانها وجود دارد: - 1 رسوبات ضخیم گل مانند و مقدار فشار بالای سیالات بین منفذی در عمق که باعث صعود و راندگی مواد به بالا میشود و - 2 مکانیسمهای محرک مانند زلزله، حرکات تکتونیکی، فعالیت گسلها و برخی حفاریهای اکتشافی در فوران برخی آنها دخالت دارند 8]،7،6،.[5 بر اساس پژوهشهای زمینشناسی و ژئوفیزیکی، پراکندگی گلفشانها در 21 حاشیه قاره و 41 منطقه ساحلی دنیا دیده شده است.
گلفشانهای ایران در ادامه کمربند فعال آلپ-هیمالایا و اکثراً در نواحی ساحلی دریای عمان و در ساحل دریای خزر قرار دارند 12]،11،10،.[9 بزرگترین گل-فشان استان هرمزگان در حدفاصل شهرستان میناب و جاسک در نزدیکی روستای گتان در ساحل دریای عمان و شرق تنگه هرمز قرار دارد - شکل . - 1 در مطالعه [13] گلفشانهای مهم و اصلی گتان به نام G1 و G2 مورد پژوهش قرار گرفتهاند. گلفشان حوضچهایG1 دارای یک دهانه خروجی در فاصله 5 کیلومتری ساحل دریا و گلفشان بزرگ مخروطی شکل G2 دارای 3 دهانه خروجی در فاصله یک کیلومتری ساحل دریا فعال میباشند. هدف از پژوهش، بررسی کانیشناسی و ژئوشیمی رسوبات گلفشانها جهت پی بردن به منشاء رسوبات و واحدهای سنگی عبوری گلفشانها میباشد.
2زمینشناسی، ژئومورفولوژی و چینهشناسی منطقه
گلفشانهای استان هرمزگان در شرق استان و در زون مکران واقع شده است - شکل . - 1 ناحیه فرورانش مکران از نزدیکیهای تنگه هرمز تا حدود مرز هند با طولی حدود 900 کیلومتر در امتداد خاوری- باختری گسترش یافته است .[14] مطالعات صورت گرفته نشان میدهد در منطقه مکران حجم فوقالعاده زیادی از رسوبات انباشته شده است. به گونهای که منطقه مکران یکی از بزرگترین گوههای فزاینده رسوبی در جهان به شمار میرود. ستبرای رسوبات جمع شده در این منطقه به حدود 7 کیلومتر میرسد .[15] به دلیل وجود آب در منافذ سنگها، رفتار سنگها پلاستیک مانند است و نه شکننده. به گفته دیگر، وجود آب، نیروهای مؤثر را کاهش می-دهد. با این حال، وجود پادگانههای دریایی و گلفشانها، نشانه پویایی این پهنه است. گلفشانهای مورد مطالعه شامل چهار دهانه G1، G2a، G2b و G2c میباشند - جدول 1، شکل. - 2
گلفشان G1 در نقشه 1/100000 زمینشناسی جاسک- گتان در نزدیکی تاقدیس بونجی و دور از ساحل و سه گلفشان دیگر در نقشه 1/250000 طاهروئی در نزدیکی ساحل واقع شده است. از نظر زمینشناسی، گلفشان G1 در واحد مارنی گیوشی ولی سه گلفشان دیگر در رسوبات بالاآمده ساحلی قرار دارند. مارنهای گیوشی در منطقه مورد مطالعه، بخصوص در اطراف گلفشان - G1 - رخنمون دارند. مارن گیوشی که [16] آن را مارن گروه مکران میانی و مارن مکران می-نامد، ردیفی از گلسنگهای ژیپسدار خاکستری، مارن و شیل با میان لایه-های نازک ماسهسنگ و سیلت سنگ و گاه کنگلومرا است - شکلهای 3 الف و ب - . مارن گیوشی در آب کم نزدیک به ساحل با تبخیر شدید نهشته شده است. به احتمال بخش محدود حوضه به شکل کولاب و بخش باز آن به شکل سبخا بوده است . [17]
بر روی سطح رسوبات مارنی گیوشی در اثر تبخیر، ترکهایی به شکل چند ضلعی بوجود آمده که گاه قطر آنها به 20 سانتیمتر میرسد. تکرار آبگرفتگی در مارنهای ژیپسدار و رشد و تجمع ژیپسها باعث ناپدید شدن ترکها شده است. یکی از واحدهای چهرهساز کواترنری مکران، پادگانههای دریایی است که در ترازهای گوناگون قرار دارند و گاهی توالی آنها به بخشهای ساحلی مکران، ریختشناسی پلکانی میدهد. قرارگیری پادگانههای دریایی در ترازهای گوناگون، نشانه بالا آمدن زمین، حرکتهای جوان و پویایی مکران است ..[17] در نواحی مشرف به گلفشانهای G2 توالی ضخیم ماسه، مارن با صدفهای زیاد از جمله دو کفهای و گاستروپودها میباشد - شکل 3 ج - . وجود مقادیر زیاد صدفهای دو کفهای و گاستروپودها بر روی مارنهای منطقه نشانه سواحل بالا آمده میباشد.
3 مواد و روشها
به منظور مطالعات کانیشناسی و شیمی گلفشانها، چهار نمونه گلاب جهت آزمایشات شیمیایی و کانیشناسی برداشت و در محیط اتاق خشک گردید. تهیه مقاطع نازک میکروسکوپی در آزمایشگاه کانساران بینالود و
