بخشی از مقاله
مقدمه
مطالعات اخیر بررسی خطرپذیري نوار ساحلی کشور نشان دهنده پایین بودن خطر سونامی در ساحل ایرانی دریاي خزر و پیرامون خلیج فارس در اثر حرکت گسلها در حین زلزله هاي احتمالی میباشد . 1 از طرف دیگر سوابق تاریخی موید بالا بودن ریسک برخورد امواج سونامی تولید شده در بخش غربی اقیانوس هند و سونامیهاي حاصل از گسل فعال مکران به سواحل ایرانی دریاي عمان است
سونامیهایی که در اقیانوس هند بوجود میآیند میتوانند بخشهاي جنوب شرقی ایران را تحت تأثیر قرار دهند.
علاوه بر خطر برخورد سونامیهایی که از اقیانوس هند میآیند گسل بسیار فعال مکران نیز در مجاورت و به موازات خط ساحلی دریاي عمان وجود دارد. همانگونه که در شکل 1 مشاهده میشود گسل مکران به موازات خط ساحلی کشور با فاصلهاي حدود 100 کیلومتر در دریاي عمان امتداد یافته است. این گسل خطرناکترین گسلی است که به موازات خط ساحلی ایران قرار گرفته و قادر است سونامیهاي بزرگی را به بوجودآورد. هر سونامی که توسط گسل مکران ایجاد شود مستقیماً به سواحل دریاي عمان در ایران برخورد خواهد نمود
شکل - 1 گسل مکران
بررسی سونامیهاي تاریخی با توجه به نهشتههاي رسوبی برجايمانده از آنها میتواند علاوه بر برآورد خطرپذیري ناشی از سونامیها در ارزیابی خطرپذیري زلزلههاي مولد آنها نیز مورد استفاده قرارگیرد. در بسیاري از موارد رسوبات ناشی از سونامی تنها رکورد برجايمانده از سونامیهاي کهن میباشند و اطلاعات ارزشمندي از زلزلههاي تاریخی و ماقبل تاریخ را در خود جاي دادهاند. چالش اصلی پیشرو در ارتباط با نهشته هاي برجايمانده از سونامی تمایز نهشته هاي ناشی از این پدیده با رسوبات برجايمانده از سایر پدیدههاي دریایی، به خصوص توفات هاي استوایی میباشد.
در تحقیق حاضر طی یک بازدید میدانی، خط ساحلی خلیج چابهار با هدف یافتن نهشته هاي رسوبی مربوط به سونامی هاي تاریخی و بالاخص سونامی سال 1945 ناشی از گسل مکران مورد بررسی قرار گرفت و در مواردي لایه هاي رسوبی با رخنمون متفاوت از بقیه لایه هاي رسوبی یافت شد.
با نمونه برداري از بستر، مطالعات آزمایشگاهی بر روي رسوبات انجام گرفت که ظن ناشی از انتقال آن لایه هاي خاص از پدیده سونامی را تقویت کرد. براي حصول دید جامع تري از تاثیر سونامی احتمالی در منطقه و صحت انتساب نهشته هاي مورد نظر به سونامی سال 1945 شبیه سازي عددي به کمک مدول FM نرم افزار Mike-21 انجام پذیرفته است. شبیه سازي عددي ایجاد و انتشار امواج ناشی از سونامی هاي احتمالی تولید شده توسط گسل مکران می تواند در درك بهتر از خطر پذیري نواحی مختلف سواحل ایران نقش بسزایی داشته باشد.
از سوي دیگر گسترش مکانی ارتفاع آب گرفتگی و مقایسه آن با گسترش مکانی نهشته هاي رسوبی می تواند ابزار مفیدي در تشخیص نهشته هاي ناشی از سونامی با رسوبات برجاي مانده از دیگر پدیده هاي دریایی باشد. به عنوان نیروي محرکه سونامی از مدل GEOWAVE براي شبیه سازي زلزله مورد نظر در گسل مکران استفاده شده است. پس از شبیه سازي نوسان اولیه، پیشروي و انتشار امواج با استفاده از مدول FM نرم افزار Mike 21 انجام پذیرفته است. در انتها بر اساس یافته هاي حاصل از کاوش هاي محلی و شبیه سازي عددي توصیه هایی براي ایجاد یک سیستم هشدار در منطقه ارائه شده است.
کاوشهاي محلی و مطالعات آزمایشگاهی بر روي نهشته هاي رسوبی سونامی 1945 مکران
کوششهاي گسترده اي به منظور تدوین معیارهاي تشخیص نهشتههاي ناشی از سونامیهاي تاریخی از دیگر نهشتهها صورت پذیرفته است - چاگ و گوف 4 ، نانایاما و همکاران 5 و توتل و همکاران . - 6 جهت ردیابی رسوبات سونامی 1945 -که آخرین سونامی بزرگ روي داده در سواحل دریاي عمان میباشد- یک طرح کاوش محلی توسط تیم مطالعاتی مشترکی از دانشکده مهندسی عمران دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی و سازمان بنادر و دریانوردي در روزهاي سهشنبه و چهارشنبه مورخ 9 و 10 تیرماه 1388 برابر با 30 ماه ژوئن و 1 ژوئیه سال 2009 میلادي از منطقه خلیج چابهار انجام شد.
طی این کاوش محلی، در چندین منطقه در طول خط ساحلی و مناطقی حوالی دهانههاي خورهاي شرقی و غربی گمانههایی دستی در نوار ساحلی خلیج چابهار حفر گردید. عمق متوسط ترانشهها در حدود 0/5 متر و طول آنها در حدود 1 متر بوده و در بیش از نیمی از نقاط مورد بررسی لایههایی که به ظن قوي ناشی از یک رویداد غیر طبیعی مانند سونامی میباشد یافت شد. در طی این عملیات مسیرهاي پیموده شده و موقعیت گمانههاي حفر شده توسط یک دستگاه GPS ثبت گردیده و در مناطقی که رسوبات مورد نظر یافت شد نمونهگیري قائم از چینهبندي بستر نیز صورت پذیرفت.
انتخاب محلهاي حفر ترانشه و تهیه نمونه بر اساس نتایج مطالعات تغییر خط ساحل در خلیج چابهار انجام گرفته است. مطالعات مذکور بخشی از فاز نخست طرح مونیتورینگ و مطالعات مدلینگ سواحل کشور است که در خلیج چابهار انجام پذیرفته است . 7 بر این اساس محل حفر ترانشه ها در نقاطی انتخاب شده است که طی بازههاي زمانی تغییرات چندانی نداشته است؛ یا به بیان دیگر فاقد استعداد فرسایش و رسوبگذاري بوده است.
برخی از گمانه ها نیز در درون خورها و در نزدیکی دهانه بر اساس خط ساحل سال 1967 حفر گردید. شناسایی سایتهاي فوقالذکر از طریق اطلاعات حاصل از مقایسه خط ساحل در بازه سالهاي 1967، 1993 و 2005 انجام پذیرفته است - شکل . - 2 شکل 3 تغییرات تراز جزر ومدي ارائه شده توسط مرکز ملی نقشه نگاري ایران- موسسه آبنگاري را در سه ناحیه درون خلیج چابهار در روزهاي بازدید محلی نشان میدهد. این سه ناحیه عبارتند از منطقه چابهار، کنارك و آبشیرینکن؛ که به ترتیب در شرق، غرب و میانه بالاي خلیج واقع شدهاند.
شکل - 2 خطوط ساحلی خلیج چابهار در سالهاي1967، 1993 و 2005
شکل - 3 تراز جزر ومدي در خلیج چابهار، روزهاي 30 ژوئیه و 1 جولاي
نقاط کاوش شده در طول خط ساحلی و نواحی حوالی دهانه خورهاي شرقی و غربی در شکل 4 نشان داده شده است. از بین 11 گمانه حفر شده گمانه هاي T1، T3 و T6 نشانه هاي هویداتري از نهشته هاي رسوبی متفاوت را به دست داده اند که خلاصه مشاهدات حاصل از آنها در ادامه ارائه شده است.
-1 گمانه T1، سمت غربی کارخانه آب شیرین کن
این گمانه در روز 30 ژوئن ساعت 11:30 صبح در موقعیت - 0245875, 2815543 - در مختصات UPS در سمت غربی کارخانه آب شیرین کن حفر گردید. در هنگام کاوش، دریا در آستانه شروع مد قرار داشته و بر اساس نمودار شکل 3 تراز جزر و مدي 1/76 متر بوده است. ارتفاع سطح گمانه از تراز آب دریا تقرباًی 1 متر ثبت شده است. در این گمانه چهار لایه قابل تشخیص مشاهده گردید.
