مقاله ژاپن و مدیریت پسماند

بخشی از مقاله

ژاپن و مديريت پسماند
چکيده :
ژاپن از جمله کشورهاي موفق در مديريت پسماند مي باشد. در چند دهه گذشته با افزايش جمعيت و رشد سريع اقتصادي ، اين کشور با چالش هايي در زمينه محيط زيست مواجه گرديد. از آن زمان بود که تلاش و فعاليت دولت و ملت ژاپن در مديريت پسماند در اين کشور سرعت بيشتري يافت . تحقيق حاضر نگاهي است "کلي " به روند شکل گيري مديريت پسماند در چند دهه گذشته در ژاپن ، سياست هاي بنيادين ، نقش گروههاي مختلف و بررسي راهکارها و عوامل موثر در پيشرفت اين کشور در کنترل آلودگي هاي زيست محيطي و تبديل چالش ها به فرصتها در اين کشور. از سوي ديگر ابتکارات و پيشنهادهاي ژاپن در عرصه بين الملل و همکاري با کشورهاي مختلف به ويژه کشورهاي حوزه اقيانوس آرام و کشورهاي در حال توسعه ، اين کشور را در جايگاه ممتازي در مراودات برون مرزي در مقوله مديريت پسماند قرار داده است . کمکها و همکاريهاي اين کشور در ساماندهي مديريت پسماند کشورهاي مختلف و به مشارکت گذاشتن تجربه - هاي مفيد خود، به خوبي نمايانگر اين واقعيت مي باشد که ژاپن به موازات پيشرفت هاي داخلي در مديريت پسماند، به موضوع محيط زيست جهاني نيز توجه ويژه داشته است .
واژههاي کليدي: R، JICA،SMC ، مديريت پسماند، دفن .
١- مقدمه :
ژاپن کشوري است که اقتصادش وابسته به وارد کردن انرژي، غذا و ديگر مواد طبيعي است . در دوران پس از جنگ ، به موازات رشد اقتصادي و تغيير سبک زندگي در جامعه ژاپن ، اين کشور با مشکلات جديدي مواجه گرديد. افزايش حجم و تنوع در نوع پسماندها، مشکل کم بودن زمين به منظور دفن پسماندها، آلودگي هاي زيست محيطي ، دفن غيرقانوني پسماندها و افزايش هزينه هاي جمع آوري و دفع پسماندها از جمله اين مشکلات بود (١). در اين راستا با توجه به پيشينه تاريخي و اجتماعي ژاپن در مقوله فرهنگ مصرف، تلاش ها در جهت مديريت پسماند در دهه هاي گذشته شکل جدي تري به خود گرفت
٢-پيشينه تاريخي مديريت پسماند در ژاپن :
٢-١- نگرش موتائي نايي (mottainai):
"دور انداختن مواد بدون اينکه به طور کامل از آن استفاده شود شرم آور است ". اين نگرش ساليان مديدي است در ميان نسل هاي ژاپني وجود داشته و در فرهنگ ژاپن نوعي ارزش اجتماعي محسوب مي شود. در گذشته هاي دور استفاده مجدد از مواد و بازيافت آنها در زندگي روزمره مردم اين سرزمين قابل مشاهده بود، به طوريکه حتي در کاخ هاي دوران گذشته فنجانهاي شکسته تعمير شده و دوباره مورد استفاده قرار مي گرفتند و بقاياي شمع ها به منظور تهيه شمع جديد جمع آوري مي گرديد (٢).
٢-٢-فوروشيکي (Furoshiki):
تاريخ آن به دوره نارا بر مي گردد و برخاسته از فرهنگ صرفه جويي ژاپنيها است . فوروشيکي نوعي لباس است با طراحي منحصر به - فرد که قابليت تبديل شدن به وسايلي همچون کيف ، روميزي و وسيله اي جهت بسته بندي مواد را دارد. فوروشيکي نقطه اوج عقل ، احساس زيبايي شناسي و صرفه جويي مردم ژاپن در طول تاريخ بوده است (٢) (٣). با توجه به چنين پيشينه اي ، امروزه در ژاپن فرهنگ استفاده درست از منابع و توليدات شکل جديدتري به خود گرفته است . خريد سبز از جمله موارد قابل ذکر در فرهنگ مصرف امروز ژاپني - ها مي باشد که ردپايي از گذشته هاي دور فرهنگ اين سرزمين را مي توان در آن يافت . خريد سبز به معناي توليد و استفاده از محصولاتي است که آسيب کمتري به محيط زيست وارد نموده و قابليت استفاده مجدد و بازيافت بيشتري داشته باشد. اولين دستورالعمل جامع در زمينه خريد سبز در سال ١٩٩٤ تدوين شد. در سال ١٩٩٦ شبکه خريد سبز يا Green Purchase Network( GPN) تاسيس گرديد و در سال ٢٠٠٠ قوانين مربوط به خريد سبز تصويب گرديد. بر اساس اين قوانين تمامي شرکت ها و وزارتخانه هاي دولتي و محلي ملزم به اجراي سياست خريد سبز و گزارش نتيجه عملکرد آن به طور ساليانه به وزارت محيط زيست ژاپن شدند (٤)(٥)(٦).
٣-نقش دولت مرکزي و دولت هاي محلي در مديريت پسماند:
بر اساس قوانين موجود، نقش دولت مرکزي را مي توان تاسيس چارچوبهاي مديريت پسماند، افزايش اطلاعرساني در مراحل مختلف جمع آوري، دفع پسماندها و کاربرد پسماندها و توسعه فناوري هاي مربوط دانست . نقش دولت هاي محلي نيز کمک به انجام اين برنامه ها تعريف شده است (٢). بر اساس قوانين مربوط، در کنار دولت مرکزي و دولت هاي محلي ، مشارکت عموم مردم نيز از ارکان مهم مديريت پسماند تعريف شده است ، چرا که ژاپني ها معتقدند کليد موفقيت در مديريت پسماند فهم ، مشارکت و همکاري اين سه بخش است (٢).
بر اين اساس تجربه دو شهر شيبوشي و توکيو را مي توان مثالهاي خوبي از مشارکت دولت مرکزي و به ويژه دولت هاي محلي در مديريت پسماند مناطق ياد شده دانست .
٣-١-شهر شيبوشي :
در شهر شيبوشي پسماندها به بيست و هشت گروه مختلف تقسيم شده است . در اين شهر هيچگونه امکانات سوزاندن وجود ندارد، با اين وجود دولت محلي با برنامه ريزي صحيح و با همکاري مردم توانسته است تمامي پسماندها را از طريق دفن کردن از بين برده و يا بازيافت نمايد و از اين طريق موفق شده است ميزان حجم پسماندها را تا ٨٠ درصد کاهش دهد. شکل ١ (١)(٦).

شکل ١: مديريت پسماند در شهر شيبوشي
٣-٢ مديريت پسماند در توکيو :
در مناطق بيست و سه گانه توکيو، بيست و يک جايگاه سوزاندن پسماندها از جمله کورههاي مخصوص پسماندهاي بيمارستاني وجود دارد. از عملکرد موفق توکيو در مديريت پسماند مي توان به اين نکته اشاره داشت که تمامي اين جايگاهها از گرماي حاصل از سوزاندن پسماندها توليد نيروي برق و گرما براي تاسيسات نزديک به خود مي کند. علاوه بر آن در نقاط مختلف اين شهر تاسيساتي به منظور دفع و بازيافت مجدد پسماندها وجود دارد که مي توان به مواردي همچون تاسيسات توليد سيمان حاصل از بازيافت خاکستر پسماندها در منطقه تاما توکيو، تاسيسات ويژه توليد سوخت هاي زيستي و تاسيسات ويژه توليد غذاي حيوانات از پسماندهاي غذايي اشاره کرد (٢). برنامه مديريت پسماند توکيو در سال ٢٠٠٦ تصويب شد. هدف از اجراي اين برنامه کاهش سي و پنج درصدي حجم نهايي پسماندهاي عمومي و صنعتي در سال ٢٠١٠ و رسيدن به حجم ١.٦ميليون تن در سال در مقايسه با سال ٢٠٠٤ در اين شهر تعيين شده بود. اعداد و ارقام منتشر شده در اين زمينه نشان دهنده پيشرفت قابل توجه مديريت پسماند در اين شهر مي باشد. به عنوان مثال از زمان تصويب قانون بازيافت پسماندهاي ساختماني در سال ٢٠٠٢ درصد بازيافت سيمان ٩٩%، چوب ٨٠% و آسفالت ٩٩% در سال ٢٠٠٥ بوده است . همچنين ضايعات ظروف، قوطي ها و کاغذها از ٦.١٣ ميليون تن در سال ١٩٨٩ به ٤.٤٥ ميليون تن در سال ٢٠٠٥ در اين شهر رسيد و ميزان بازيافت کاغذ در سال ٢٠٠٦ در توکيو ٧٢% گزارش شد (٧) (٨).
٤ مديريت پسماندهاي شهري:
مدرنيزه شدن مديريت پسماند در ژاپن پيشرفت سريعي داشته است . در دهه شصت بود که ماشين هاي مخصوص حمل زباله جايگزين چرخهاي سنتي حمل زباله گرديد. روشهاي دفع بهداشتي زباله ها افزايش يافت ، جمع آوري پسماندها منظم گرديد و روشهاي دفن مدرن جايگزين روشهاي سنتي دفن گرديد. سيستم جوکاسو و روش دفن نيمه هوازي فوکو اوکا از جمله تجربه هاي موفق ژاپن در به کارگيري روش هاي مدرن مديريت پسماند مي باشد (٢)
٤-١-سيستم جوکاسو (Johkasou):
در اوايل دهه ١٩٩٠ سيستم جوکاسو ابداع گرديد. در اين سيستم مواد آلي پسابها از طريق عملکرد ميکروبها تجزيه مي شود. از مزاياي سيستم جوکاسو مي توان به موارد مختلفي اشاره کرد از جمله اينکه از گل و لاي جوکاسو مي توان به عنوان کود و يا توليدات بيوماس استفاده کرد. مقاوم در برابر زلزله و ديگر بلاياي طبيعي است . آبهاي تيمار شده در اين سيستم به آساني به عنوان يک منبع آب مطمئن در مصارف مختلف همچون سرويس هاي بهداشتي ، آتش نشاني و شستشوي وسائل نقليه قابل استفاده مجدد مي باشد. در يک زمان کوتاه و با هزينه اندک مي توان سيستمي در اندازه کوچک راه اندازي کرد. با استفاده از سيستم جوکاسو فاضلاب هاي خانگي مورد استفاده مجدد قرار گرفته و از آلوده شدن آبهاي منطقه جلوگيري مي شود. امروزه سيستم جوکاسو توسط ١٤ ميليون ژاپني مورد استفاده قرار گرفته است .(10) (9)
٤-٢ روش دفن نيمه هوازي فوکواوکا (Fukuoka) :
مطالعات مشترک دانشکده مهندسي فوکواوکا و شهرداري اين شهر به منظور ابداع روشي در دفع پسماندها از سال ١٩٦٥ شروع شد که در نهايت روش دفن نيمه هوازي ابداع گرديد. امروزه اين روش به عنوان سيستم دفن عمومي پسماند در ژاپن مورد استفاده است . از مزيت هاي دفن به روش فوکوياکا مي توان به موارد ذيل اشاره نمود: به دليل فشرده شدن ضايعات از زمين کمتري استفاده مي شود. به دليل افزايش ثبات پسماندها نياز به زمان کمتري به منظور استفاده مجدد از زمين براي ديگر مصارف مي باشد. به دليل کاهش ميزان
CH توليدي و افزايش CO خطر گرم شدن زمين کمتر است (خطر گرم شدن زمين از طريق CH بيست و پنج برابر CO است و در مقايسه با روش دفن هوازي هزينه کمتري دارد (١١).
٥ مديريت پسماندهاي صنعتي :
در ژاپن از سال ١٩٦٠ به بعد پسماندهاي صنعتي نيز به جمع پسماندها اضافه گرديد و در اين زمان بود که اهميت مديريت پسماندهاي صنعتي به شدت مورد توجه قرار گرفت . علت توجه به پسماندهاي صنعتي را مي توان تجربه تلخ ژاپن از بيماري ميناماتا (Minamata) و ديگر مشکلات جامعه که حاصل از آلودگي هاي صنعتي بود دانست . علاوه بر آن در دهه هاي ١٩٧٠ و ١٩٨٠ آلودگي هاي زيست محيطي که از تخليه و انبار غيرقانوني پسماندها حاصل شده بود، سبب بروز مشکلات جدي در ژاپن گرديد و در نهايت دولت ژاپن را مجبور ساخت تا قوانيني را در زمينه مديريت پسماندهاي خطرناک در سال ١٩٩١ به تصويب برساند (٢). بر اساس قوانين تصويب شده توليدکنندگان پسماندهاي صنعتي مسئول اصلي توليد چنين پسماندهايي قلمداد شده و مسئوليت مراحل بعد از توليد محصول اعم از استفاده مجدد، بازيافت و دفع نيز بر عهده خود آنها مي باشد. اتخاذ چنين سياستي سبب ظهور روشي جديد در مديريت پسماند گرديده است که از آن به عنوان افزايش مسئوليت پذيري توليد کنندگان (Extended producer responsibility) ياد مي شود. در نتيجه چنين قوانيني امروزه در ژاپن صنايع ملزم به پذيرش Life Cycle Assessment(LCA) هستند تا در راستاي مديريت پسماند اثرات منفي توليدات خود را بر طبيعت و محيط زيست به حداقل برسانند. همچنين اتخاذ چنين سياستي سبب رقابت در بين توليد کنندگان و صاحبان صنايع ژاپن به منظور توليد محصولاتي با مشکلات زيست محيطي کمتر و قابليت بازيافت بيشتر شده است که اين مسئله خود تاثير مثبتي در مديريت پسماند در اين کشور داشته است ، چرا که از يک سو توليدات آلوده کننده محيط زيست کمتر شده و از سوي ديگر توليدات دوستدار محيط زيست افزايش يافته است (٢).
٦- R راهکاري پايه در مديريت پسماند :
R به معناي کاهش (Reduce)، استفاده مجدد (Reuse) و بازيافت (Recycle) مواد مي باشد. خط مشي R براي اولين بار در سال ٢٠٠٤ مطرح گرديد و در سالهاي ٢٠٠٥ و ٢٠٠٦کنفرانس R در توکيو با حضور کشورهاي مختلف برگزار گرديد. در سال ٢٠٠٨ نيز در اجلاس سران گروه G در توکيو بر گسترش آن تاکيد شد (٢)(١٢). امروزه در ژاپن اساس و پايه مديريت پسماند بر اجراي R استوار است .
٦-١- پنج کليد R :
٦-١-١- بالا بردن آگاهي هاي عموم:
ژاپنيها معتقدند افراد جامعه بايد به نقش مهم خودشان در توسعه R واقف باشند. تهيه پوسترهاي مختلف و آموزش کودکان در سنين پايين از جمله فعاليت هاي دولت ژاپن در اين راستا مي باشد.
٦-١-٢- مشارکت در اطلاعات :
به منظور توسعه R اطلاعات مربوط به فعاليت هاي انجام شده بايد افزايش يافته و افراد و گروههاي مختلف در آن مشارکت داده شوند، چرا که ژاپنيها معتقدند افزايش اطلاعات در زمينه مشارکتهاي مردمي و گروههاي مختلف به "افزايش قبول قوانين " منجر خواهد گرديد.
٦-١-٣- مشارکت گروههاي مختلف :
اجراي R در گرو مشارکت بخش هاي مختلف از جمله دولت مرکزي، دولت هاي محلي ، بخش هاي خصوصي ، سازمانهاي غير دولتي و مردم نهاد و عموم مردم مي باشد.
٦-١-٤- تشويق :
در ژاپن براي افراد و شرکتهاي موفق در مديريت پسماند تشويق هاي اجتماعي و اقتصادي در نظر گرفته مي شود.
٦-١-٥- توسعه فناوري ها و تحقيقات فني :
افزايش دانش و فناوري هاي مرتبط با R پتانسيل قابل توجهي را در توليدات قابل قبول به همراه دارد، به طوريکه نخست وزير ژاپن معتقد است کليد پيشرفت دوجانبه حفظ محيط زيست در کنار پيشرفت اقتصادي در قدرت علم و فناوري است (٢). از تجربه هاي موفق ژاپن در اين زمينه مي توان به توليد سوخت ديزل زيستي اشاره کرد که در شهر کيوتو از پسماند روغن هاي خوراکي جمع آوري شده از خانه ها بدست آمده است . اين سوخت زيستي توسط اتوبوس هاي شهري و کاميون هاي مخصوص حمل بار مورد استفاده قرار مي گيرد. در حال حاضر هر ساله نزديک به ١٢٠٠٠٠ ليتر روغن خوراکي پسماند از ٨٠٠ نقطه شهر کيوتو جمع آوري و بازيافت مي گردد (٢). همچنين مشارکت دانشگاهها به عنوان بخش تحقيقات، نقش مهمي را در ارتقاء R در ژاپن داشته است . روش دفن نيمه هوازي فوکواوکا مثال خوبي از مشارکت دولت محلي و دانشگاه در توسعه فناوريهاي مرتبط با مديريت پسماند مي باشد. برنامه ديگر ژاپن در استفاده از فناوري هاي نوين ، بالا بردن بازده مصرف انرژي وسايل الکتريکي يا برنامه Top runner model است که در اين برنامه شرکت ها ملزم به تلاش در رسيدن به اهداف موردنظر در توليد محصولات استاندارد مي باشند. استانداردهاي مربوط به هر وسيله توسط گروهي شامل نمايندگاني از بخش صنايع ، دانشگاهيان، واحدهاي تجاري و مصرف کنندگان تعيين مي گردد. در ژاپن در صورت رعايت نکردن استانداردهاي مربوطه بعد از چند اخطار به شرکت متخلف ، تخلف شرکت مزبور به اطلاع عموم رسانده مي شود (١). بعضي صنايع نيز داوطلبانه تلاش هايي در راستاي تحقق اهداف SMC دارند که از جمله آنها مي توان به هشت شرکت الکترونيکي ژاپني شامل فوجيتسو، هيتاچي ، پاناسونيک، ميتسوبيشي ، ان اي سي ، سانيو، شارپ و توشيبا اشاره کرد. اين شرکت ها اولين اقدام را در توليد محصولاتي همچون يخچال ها و وسايل روشنايي و بر اساس اهدف مورد نظر از جمله بالا بردن بازده انرژي انجام داده اند (١٤). آمارها نشان داده است که در عمل پيشرفت در افزايش بازده انرژي بعضي وسايل همچون وسايل روشنايي ، کامپيوتر، يخچال و ... بيش از آنچه تعيين شده بود، مي باشد.
به عنوان مثال در افزايش بازده انرژي لامپهاي فلورسنت انتظار اوليه ١٦.٦ % تخمين زده شده بود، در حالي که در عمل توليد کنندگان اين لامپها بازده انرژي اين وسايل را تا ٣٥.٦% افزايش دادند. همچنين افزايش بازده انرژي يخچالها ٣٠.٥% تخمين زده شده بود، اما در عمل توليد کنندگان توانستند بازده انرژي را تا ٥٥.٢% افزايش دهند (١٥).
٧- هدف ژاپن : دستيابي به SMC بر پايه اجراي R:
واژه sound material-cycle society( Junkan-gata-shakai) "جامعه اي با چرخه کامل مواد " اولين بار در سال ١٩٩١ مورد استفاده قرار گرفت (١). پايه و اساس SMC عملکرد بر پايه R تعريف شده است . دولت ژاپن به طور سالانه گزارش اقدامات انجام شده در زمينه هاي زيست محيطي را در شورايي ارائه مي دهد. در مقدمه گزارش سالانه سال ١٩٩٨ "محدود بودن منابع " صريحا مورد توجه قرار گرفت و بر اساس درک چنين محدوديت هايي بود که سياست حرکت به سمت SMC شکل گرفت . در سال ٢٠٠٠ قوانين مربوط به SMC
پايه گذاري شد (١)(١٣) . در سال ٢٠٠٣ اولين قوانين پايه در راستاي اجراي سياست SMC در کابينه ژاپن به تصويب رسيد (١)(١٣) و در سال ٢٠٠٨ قوانين ديگري به آن اضافه گرديد (١٣). بر اساس تصميم هاي گرفته شده، چارچوب هاي اساسي مديريت جامع پسماند، محيط زيست سالم و استفاده درست از منابع طبيعي در فرايندهاي اقتصادي مشخص گرديد. علاوه بر آن چندين قانون در زمينه بازيافت مواد خاص تصويب گرديد و خط مش حرکت به سمت SMC مورد تجديد نظر قرار گرفت و اصلاحاتي در آن ايجاد گرديد (١).
٧-١- اهداف از پيش تعيين شده و آناليز جريان مواد بر پايه R در راستاي دستيابي به هدف SMC :
به منظور دستيابي به هدف SMC آناليز جريان مواد بر پايه R ضروري مي باشد. در اين راستا دولت ژاپن به منظور آناليز سه شاخص R و ميزان پيشرفت آن در راستاي دستيابي به هدف SMC دو برنامه را در سالهاي ٢٠٠٣ و ٢٠٠٨ تنظيم نمود (١٣). بر اساس قوانين مزبور سال ٢٠٠٠ به عنوان سال شروع انتخاب گرديد و سالهاي هدف به ترتيب سالهاي ٢٠١٠ و ٢٠١٥ مشخص شد و هدف نهايي در سه شاخص R در هر يک از سالهاي هدف تعيين گرديد. جدول ١ بيانگر دو برنامه مورد نظر به همراه اهداف تعيين شده براي هر يک از شاخص هاي R مي باشد. بر اين اساس در شاخص ميزان بهره وري و استفاده از منابع در پايان برنامه اول (٢٠١٠) اين شاخص
٣٩٠٠٠٠ين بر تن تخمين زده شد که بر اساس برنامه در صورت دستيابي به هدف مذکور، ٤٠%پيشرفت در مقايسه با سال ٢٠٠٠ قابل مشاهده مي باشد و اين ميزان تا سال ٢٠١٥ به ٤٢٠٠٠٠ ين بر تن تخمين زده شد که ٦٠%پيشرفت در مقايسه با سال ٢٠٠٠ را دارا مي - باشد. در شاخص بازيافت مواد، بر اساس اهداف برنامه هاي اول و دوم در سال ٢٠١٠ و ٢٠١٥ به ترتيب ١٤% و ١٥-١٤% پيشرفت در بازيافت مواد در نظر گرفته شد و در شاخص کاهش ميزان پسماندها در سالهاي ٢٠١٠ و ٢٠١٥ به ترتيب ٥٠% و ٦٠% کاهش توليد پسماند در مقايسه با سال ٢٠٠٠ به عنوان هدف شاخص مورد نظر تعيين گرديد (١)(١٣).