بخشی از مقاله
نقش رسانه هاي اجتماعی در مدیریت بلایاي طبیعی
مطالعه موردي زلزله و سونامی سال 2011 ژاپن
چکیده
بحران از جمله واژه هاي اندکی است که هرگاه به ذهن و زبان انسان متبادر میشود، باعث استرس و التهاب اذهان میشود، بحران در تمامی حوزهها ورود میکند و بیان کننده هشدار و زنگ خطري براي انسانهاي در معرض آن است؛ بنابراین نیازمند اقدامات و عملکردهاي سریع و گریزناپذیر است. در عصر الکترونیک بشر با رسانههاي مختلف اعم از رسانههاي جمعی و رسانههاي اجتماعی در تعامل است و در بحران استفادههاي مختلفی از آن میکند. نقش برجسته رسانهها و قدرت آنها در اطلاع رسانی، آگاهی و آموزش در زلزله و سونامی شرق ژاپن به خوبی مشهود بوده است. آنچه این مقاله بدان پرداخته است نقش رسانههاي اجتماعی در مدیریت بلایاي طبیعی با مطالعه موردي زلزله و سونامی شرق ژاپن در سال 2011 است. با مرور پژوهش هاي متعدد صورت گرفته در این حوزه، سه نقش مهم رسانهها در مدیریت بحران این بلیه طبیعی شناسایی شد: اطلاعیابی و اطلاعرسانی توأمان رسانههاي اجتماعیاي چون توییتر، فیسبوك، Mixi و یوتیوب، آموزش و آگاهیبخشی این دو رسانه در شناسایی مکانهاي پرخطر، کمپهاي امن و آموزش موضوعات حیاتی براي زندگی روزمره و ایجاد همبستگی و بسیج عمومی با انتشار اخبار، پیامها و ویدیوها در رسانههاي اجتماعی که منجر به جذب کمکهاي مالی، انسانی، خدماتی و امدادي بینالمللی شد. آنچه بحران فوق را از سایر بحرانها متمایز میکند راهکارهاي مقابله و مدیریت بحران و نقش فعال نهادها و سازمانهاي دولتی، خصوصی و مردمی در رسانههاي اجتماعی بوده است.
-1 مقدمه
بشر در طول تاریخ همواره با بحرانهاي مختلفی درگیر بوده است و همواره سعی بر گریز و گذر از این بحرانها را داشته است؛ اما بحرانها جزء جدایی ناپذیر زندگی اجتماعی به شمار میروند و روز به روز بر تعداد و تنوع آنها افزوده میشود. (روشندل اربطانی, ,1387 ص. (55 بحرانها با برهم زدن نظم سیستم یا قسمتهایی از آن، موقعیتهایی را به وجود میآورد که مستلزم پاسخدهی آنی و اختصاص منابع فوقالعاده است و موجب سردرگمی و غافلگیري نهادهاي تصمیمگیرنده میشود. (فرد نظري, (1392 اگرچه اکثر بحرانها غیرقابل پیشبینی هستند اما غیرمنتظره نیستند. بحرانها بر تمام قسمتهاي جامعه تأثیر میگذارند (طاهریان, ,1388 ص. (159 در یک تقسیم بندي کلی بحرانها به 4 دسته کلی بینالمللی، اجتماعی، طبیعی و سازمانی تقسیم میشوند. (آقامحسنی, ,1389 ص. (5 بلایاي طبیعی گونهاي بحرانها هستند که از گوناگونی زیادي برخوردارند. زلزله یکی از انواع آن است. (حسینی, ,1387 ص. (31
زلزله چه به لحاظ روانی و چه به لحاظ مالی به دلیل سرعت وقوع و حجم تخریب، آثار ویرانگري را به همراه داشته و در صدر بلایاي طبیعی قرار دارد. (زنگی آبادي & تبریزي, ,1385 ص. (121 ژاپن یکی از زلزلهخیزترین کشورهاي جهان است.
عمدهترین دلیل آن قرار گرفتن یک دهم کل آتشفشانهاي جهان در این کشور است. (سفارت ژاپن در ایران) ژاپن زلزلههاي بسیاري را پشت سر نهاد. یکی از ویرانگرترین زلزلههایی را که تا امروز به خود دیده است زلزله و سونامی شرق ژاپن بوده.
برآوردها نشان میدهد زمینلرزه 2011 توهوکو قويترین زمینلرزه در ژاپن و پنجمین در جهان از زمان آغاز ثبت شدت زلزلهها از 1900 میلادي است. (Shrivastava, The World Reporter, 2011) نائوتو کان (Naoto Kan)، نخست وزیر ژاپن بعد از بحران اخیر، اعلام کرد: »در طی 65 سال گذشته، پس از پایان جنگ جهانی دوم این بدترین و سختترین بحران ژاپن است.«
(CNN Wire Staff, CNN, 2011)
رسانهها در مهار بحران و یا ایجاد و افزایش آن تأثیر و نقش قابل توجهی دارند. در مدیریت بحران میتوان به بهترین شیوه منطقی از رسانهها بهره برد. رسانهها قدرت دارند تا در شناساندن بحران و حوادث و رخدادهاي تأسفبار، به وظایفی از قبیل تشکیل کمیتهاي بهعنوان یکی از بازوهاي اصلی ستاد مدیریت، اطلاع رسانی بهموقع و صحیح و صادقانه، ایجاد ارتباط مستقیم با مردم و ایجاد جو روانی نشاط آور براي تداوم زندگی بین مردم بپردازند. (مونسان, ,1385 ص. (5-4
رسانههاي جمعی، به مجموعهاي از وسایل ارتباطی اطلاق میشود که عموماً با ارتباطی یکسویه به دنبال جمعی از مخاطبان هستند. رسانههاي دیداري و شنیداري و چاپی مثل تلویزیون، رادیو و روزنامه از مهمترین رسانههاي جمعی هستند. (افتاده, ,1391 ص. (261 و رسانههاي اجتماعی فرم دیجیتالی، رایانهاي و شبکهاي اطلاعات اشتراكگذاري هستند که شامل گروههاي شبکهاي مختلفی مثل وبسایتهایی مانند گوگلپلاس (Google Plus)، فیسبوك (Facebook)، ماياسپیس ( My (Space، توییتر (Twitter)، یوتیوب (Youtube) و ... هستند. رسانههاي اجتماعی آزادي زیادي در اطلاعات معین و اشتراكگذاري اطلاعات به کاربران میدهند. هر کاربري میتواند درباره هر موضوعی شروع به ایجاد ارتباط کند و هر کسی میتواند در این ارتباط شرکت کند و در آن سهیم باشد. این انتخاب کاربر است که میخواهند روي چه موضوعی بحث کنند و محتوا به اشتراك بگذارند. (Patrut & Patrut, 2013 , p. 76)
رسانههاي جمعی همواره در پوشش بحرانها بهویژه بحرانهاي طبیعی مانند زلزله پیشتاز بوده و اخبار و اطلاعات مربوط به زلزله را در اختیار مخاطبان خود قرار میدهند. از طرفی ابزارهاي نوین ارتباطی دیگري مانند رسانههاي اجتماعی نیز از پتانسیل بالایی در جوامع برخوردار هستند و اخبار دریافتی نشان میدهد که در زمان بحران نیز از این رسانهها بهطور گسترده استفاده میشود. در کشور ژاپن نیز رسانههاي اجتماعی و همگام با یکدیگر بحران و عواقب آن را پوشش دادند. این مقاله به بررسی نقش رسانههاي اجتماعی در مدیریت زلزله و سونامی شرق ژاپن میپردازد.
-2 زلزله و سونامی توهوکو 2011
زمینلرزه توهوکو، سنداي ژاپن در ساعت 14:46 روز جمعه 11 مارس 20) 2011 اسفند (89 بهوقت محلی با بزرگاي 9/0 در 125 کیلومتري شرق ساحل هونشو ژاپن و 380 کیلومتري توکیو بخشهاي وسیعی از ژاپن و قسمتهایی از شرق چین و روسیه را به لرزه درآورد. کانون زلزله در ژرفاي 25 کیلومتري و گسلش زمینلرزهاي در محدودهاي به مساحت حدود 400 کیلومتر در حدود 200 کیلومتر رخ داد. زمان گسیختگی گسلش 173 ثانیه (نزدیک به سه دقیقه) طول کشید و زلزله در پهنه فرورانش ورقه اقیانوسی آرام به زیر ورقه ژاپن به وقوع پیوست. این زلزله ازنظر ردهبنديهاي علمی زلزلهشناسی از رده زلزلههاي بزرگ (با بزرگاي بیش از (8 است. بخش مهمی از تلفات و خسارتهاي این زلزله به وقوع سونامی پس از رویداد اصلی مربوط بود. زلزله توهوکو، سنداي 2011 بزرگترین زمینلرزه ثبتشده در تاریخ ژاپن ازنظر اندازه بزرگاي زمینلرزه است.
این زلزله بر اساس آمار رسمی 15850 کشته، 6011 مجروح و 3287 ناپدید داشت. در آن 125 هزار ساختمان تخریبشده یا آسیب دیدند. 4/4 میلیون ساختمان با قطع برق و 1/5 میلیون ساختمان که با قطع آب مواجه شدند. این زلزله مهمترین رویدادهاي مخرب لرزهاي تاکنون در ابتداي سده بیست و یکم در دنیاي پیشرفته صنعتی است. وقوع انفجار و تخریب نیروگاه هستهاي فوکوشیماي شماره 1 (فوکوشیما دائیچی) با سطح خرابی 7 از 7 و مشابه فاجعه نیروگاه هستهاي چرنوبیل در سال 1986 و آلودگی رادیواکتیو در محدوده نیروگاه و آسیبهاي وارده به محیطزیست و همچنین مشکلات ایجادشده، مهمترین مسئله وابسته به این زلزله بود. وقوع سونامی خسارتهاي زیادي به شهرستانهاي ایواته و بخش واکابایاشی وارد کرد، بهنحويکه در روزهاي اول 9500 نفر در شهر ساحلی مینامی سانریکو گم شدند و اجساد حدود بیست درصد از ناپدیدشدگان یک ماه بعد از رخداد یافته شد و بعضی نیز همچنان ناپدید ماندند.
دولت ژاپن پس از وقوع این زلزله در پهنه زلزلهزده اعلام وضع فوقالعاده کرد و سامانههاي حملونقل (مترو، کشتیرانی و قطارهاي سریعالسیر) فعالیت خود را در سندایی و توکیو در ساعات اولیه پس از رخداد متوقف کردند. در سندایی سامانههاي ارتباطی موبایل و همچنین فعالیت 4 نیروگاه هستهاي متوقف شد. شش مورد آتشسوزي در ساعتهاي اولیه از پهنه لرزهاي گزارش شد که یکی مربوط پالایشگاهی در نزدیکی توکیو بود. امواج سونامی حاصل از رخداد زلزله تقریباً به تمام کشورهاي حاشیه اقیانوس آرام (از فیلیپین تا اندونزي، نیوزیلند، کالیفرنیا و هاوایی در آمریکا و ...) رسید. آژیر هشدار سونامی از ژاپن تا مناطق ساحلی تمامی کشورهاي اقیانوس آرام به مردم هشدار داد تا ساحل را ترك کنند. ازآنجاکه سرعت امواج حاصل از سونامی حدود 950 کیلومتر در ساعت است، بنابراین میتوان برآورد نمود که امواج حاصل از سونامی حدود 8 دقیقه طول کشیده تا به نزدیکترین نقطه ساحل سندایی (در غرب کانون زلزله) برسد، بنابراین سامانههاي هشدار تا حد زیادي توانستهاند جان بسیاري از مردم را نجات دهند. بااینحال حداقل در سه شهر سنداي، ایواته و مینامی سانریکو سیل حاصل از سونامی مردم را به همراه وسایل، خودروها و هرچه که در مسیر سیل بود با خود برد. در مدیریت بحران در رویداد 11 مارس 2011، یکی از عوامل مهم یاريدهنده به مدیران بحران در ژاپن رفتار مناسب مردم و پیروي آنها از فرمانهاي مدیران بحران و رفتار اخلاقی و همبستگی اجتماعی و روحیه دیگر دوستی و در یککلام سرمایه اجتماعی در این کشور بود. هجوم نیاوردن براي کمک، فداکاري در جاهایی که امداد به دیگران اولویت داشت و در نظر گرفتن نفع جمعی از فاکتورهاي مهم براي کمک به مدیران بحران در ژاپن براي کنترل پیامدهاي ناشی از زلزله و سونامی 11 مارس 2011 بود (زارع, .(1391
زلزله و سونامی شرق ژاپن از نظر بزرگی پنجمین زلزله بزرگ جهان در بین سالهاي 1900 تا 2011 بوده که در 133 کیلومتري سواحل شرق ژاپن امواجی به بلنداي 10 متر تولید کرد. این امواج با سرعت 800 مایل بر ساعت 1288) کیلومتر)
در مسیر و 60 مایل 966) کیلومتر بر ساعت) به سواحل ژاپن برخورد کرد و موجب تخریب و آسیب جدي به نیروگاه هستهاي فوکوشیما شد. مدت زمان زلزله بسیار طولانی و 300 ثانیه بوده است و 13 کشور بهطور مستقیم و غیرمستقیم تحت تأثیر این زلزله قرار گرفتند. انرژي آزاد شده بر اثر این زلزله معادل حداکثر 24 هزار بمب اتم تخمین زده شده است. بر اثر سونامی و زلزله 11 مارس 20) 2011 اسفند 135 (89 میلیون نفر لرزیدند، 46 میلیون نفر تحت تأثیر مستقیم این رخداد قرار گرفتند و 1/7 میلیون نفر از جمعیت ژاپن که در سواحل زندگی می کردند درگیر سونامی شدند. تا اواخر فروردین سال 90 نیز حدود 14 هزار و 500 نفر کشته و 15 هزار نفر مفقود اعلام شدند. (مقدسی, (1390
چنین زلزلهاي با مرگ و میر بلا و تخریب محیط زیست همراه بود و به زیرساختها آسیب جدي وارد کرد. همچنین باعث آسیب جدي نیروگاه هستهاي فوکوشیما شد. (Mimura et al., 2011) ساختمانها و سامانههاي حمل و نقل تخریب شد، خاموشی برق مناطق بحرانزده را در بر گرفت و شبکه تلفن مختل شد .(Huffington Post, 2011) بانک جهانی در سال 2011 برآورد هزینههاي اقتصادي فاجعه را بین 122 میلیارد و 235 میلیون دلار برآورد کرد. یک سال بعد از زلزله بزرگ شرق ژاپن، پلیس ملی ژاپن در گزارشش میزان تلفات در زلزله را 15854 نفر و 3271 نفر بهحساب نیامده اعلام کرد. میزان تخلیه مردم از شهرهاي بحرانزده 343 هزار و 935 تخمین زده شده و بالاي 6 هزار نفر نیز مجروح شدند .(Wilson, 2012, p. 20)
برآوردها نشان میدهد زمینلرزه توهوکو قويترین زمینلرزه در ژاپن و پنجمین در جهان از زمان آغاز ثبت شدت زلزلهها از 1900 میلادي عنوان شده است. (Shrivastava, The World Reporter, 2011) نائوتو کان، نخست وزیر ژاپن اعلام کرد: »پس از پایان جنگ جهانی دوم در طی 65 سال گذشته این بدترین و سختترین بحران ژاپن است.(CNN Wire Staff, CNN, 2011) «
-3 نقش رسانههاي اجتماعی در زلزله شرق ژاپن
یک روز پس از زلزله مرگبار و سونامی ژاپن، شبکههاي مخابراتی و تلفن همراه در این کشور کماکان دچار اختلالات جدي شد، با این حال اینترنت در اکثر نقاط این کشور با سرعت و کیفیت خوب کماکان در دسترس بود. برقراري تماس با تلفن همراه کماکان در بخش بزرگی از شرق ژاپن غیرممکن بود و اپراتورها براي حل این مشکل به فعال کردن سرویس صندوق صوتی (Voice Mail) براي تمامی کاربرانش متوسل شدهاند تا بستگان و آشنایان افراد زلزله زده حداقل از این طریق بتوانند از وضعیت آنها مطلع شوند. با توجه به نابودي بسیاري از دکلهاي تلفن همراه در ژاپن، سه اپراتور مهم این کشور بهسرعت متخصصانی را براي بازسازي و تعمیر این دکلها راهی مناطق زلزله زده کردهاند. این دکلها بعد از راه اندازي توانستند به ماهواره متصل شده و پوشش مخابراتی را در نواحی آسیب دیده دوباره برقرار کنند. چند شرکت فناوري ژاپنی بهسرعت شبکههاي وايفاي (Wi Fi) خود را بازسازي کردهاند و دسترسی رایگان به آنها را ممکن نمودهاند (ارانیکو, .(1389
سفیر ژاپن در ایران هم در مورد آخرین وضعیت سامانههاي ارتباطی و مخابراتی کشورش بعد از وقوع زلزله و سونامی 11 مارس در ژاپن گفت: با وقوع این زلزله مهیب استفاده از تلفن با اختلال مواجه شد اما اینترنت قطع نشده و ارتباط از این طریق برقرار است (فرارو, .(1389
-1-3 توییتر در زلزله و سونامی شرق ژاپن
ژاپن یکی از کشورهایی است که متصل به فنآوري جهانی است و روند فعلی نشاندهنده رشد فزاینده استفاده از رسانههاي اجتماعی در جهان است. (Wilson, 2012, p. 12) شروع ارسال پیامهاي مربوط به زلزله تقریباً از آغاز اولین لرزشهاي زمین بود که مردم ژاپن آن را تجربه کردند. یکی از اولین پیامها توسط دوآن (Doan et al) ارسال شد که یک دقیقه و 25 ثانیه بعد در توییتر از کانون زلزله منتشر شد. قبل از اینکه زمین از لرزش زلزله بایستند ویدیوهایی از تأثیرات اولیه زلزله بهصورت آنلاین آپلود شد و هشدارهاي رسمی و غیررسمی در رسانههاي اجتماعی منتشر شد که شامل اخطارهاي تخلیه مناطق براي سونامی قریبالوقوع نیز میشد. خواندن پیامهایی که از طریق توییتر ارسال میشد امکان اطلاعیابی لحظه به لحظه انفاقاتی که میافتاد را ممکن میکرد. کاربران رسانههاي اجتماعی دیدههاي خود را درباره سرازیر شدن آب گزارش میدادند، نیت خود از تخلیه خانههاي خود و جستجوي محلی مرتفعتر را منتشر میکردند. وقتی سونامی اتفاق افتاد، کاربران جریان سیل، ویرانگريهاي آن و از دست رفتن زندگیها را ضبط و منتشر کردند. سیل پیامهاي التماس براي نجات و کمک، تقاضاي امکانات و عزاداري براي عزیزان ازدسترفته و ابراز نگرانی براي کسانی که دوستشان دارند، پیشنهاد براي کمک و تسلیت به راه افتاد. خطوط تلفن و تلفن همراه بهسرعت اورلود (Over Load) شد؛ زیرا بسیاري از افراد براي اطلاع از سلامت و موقعیت خانوادهها و دوستان خود و یا گرفتن اطلاعات و کمک از خطوط تلفن و تلفن همراه استفاده کردند و در چنین مواقعی توانایی تلفن و تلفن همراه بهمنظور تسهیل ارتباطات اضطراري کاهش مییابد و رسانههاي اجتماعی نتیجه بهتري را در بر داشتند. بعد از شروع زلزله و سونامی، رسانههاي اجتماعی تبدیل به ابزاري براي پاسخ و بهبود شد. توییتر، فیسبوك، یوتیوب و رسانههاي دیگر پنجرهاي براي بازماندگان زلزله و سونامی تدارك دیدند تا هشدارها و اخبار را به جهان پیرامون ژاپن اطلاع دهد درباره آنچه در مناطق بحرانزده اتفاق افتاد، زیرساخت ملی ژاپن تعداد توییتهایی که تنها از توکیو منتشر شد در روز 1200 پیام اعلام کرد. همچنین جستجو براي کسانی که دوستشان داشتند و همینطور اطلاع از اخبار و اطلاعات روز و تحلیلها و بیانیههایی که توسط دولت و سازمان برق منطقه توکیو و نیروگاه هستهاي فوکوشیما، منتشر میشد ( Wilson, .(2012, p. 20
کشور ژاپن تقریباً 35 میلیون کاربر توییتر دارد. توییتر محبوبترین شبکه اجتماعی در این کشور است و ژاپن با داشتن بزرگترین و بیشترین کاربران توییتر در مقام سوم بعد از آمریکا و مکزیک ایستاده است. آمار رسمی هم نشان میدهد که تعداد توییتها در زمان زلزله بهصورت تصاعدي افزایش یافته است .(Appleby, 2013, p. 29)
در گزارشی در سال 2011 در مورد نحوه استفاده از توییتر در زلزله بزرگ شرق ژاپن، محققی به نام آکیهیتو کوبایاشی (Akihito Kobayashi) اشاره میکند که کمک و تشریک مساعی کلیدي بود که به کمک توییتر در زلزله بزرگ شرق ژاپن انجام شد. براي مثال یک کاربر توییتر هشتکی (Hashtag) تحت عنوان به من کمک کنید (#j-j-help-me) در ساعت 16:03 11 مارس در بخش جنوبی ژاپن ایجاد کرد و یک نقطه کانونی درخواست کمک شد و این توییت بهسرعت بازنشر شد. بیشترین هشتکهایی که بهمنظور اهداف مختلف استفاده میشد شامل: anpi# براي پیدا کردن افراد، #hinan براي اطلاعات مرکز تخلیه و # jishin براي اطلاعات مربوط به زلزله استفاده شده است. توییتر تنها براي برقراري ارتباط افراد با خویشاوندان و دوستانشان نبوده بلکه به منبع اخبار مربوط به بحران نیز تبدیل شده بود. بسیاري از رسانههاي ژاپنی نیز در سطح ملی، منطقهاي و محلی قبل از زلزله نیز از توییتر استفاده میکردند. یکی از مهمترین روزنامههاي منطقهاي در بحران در منطقه بحران زده، کاهوکو شیمپو در سنداي (Kahoku Shimpo in Sendai) به دلیل عدم امکان چاپ روزنامه از توییتر براي مطلع کردن ساکنان استفاده کرد. سازمانها و نهادهاي مختلف مانند دولت، وزارتخانهها و شهردارهاي محلی هم از توییتر براي چرخش و بهروزرسانی اطلاعات استفاده میکردند. چهار روز بعد از زلزله در ژاپن دولت اولین اکانت توییتر خود (Kantei_Saigai@) را که اکانت رسمی نخست وزیر بود راه اندازي کرد و در طول روز توسط 200 هزار کاربر دنبال شد. این اکانت بیشتر پیامهایی را در هفتههاي بعد از زلزله توسط وزیر ارشد کابینه اعلام میکرد. بهعنوان مثال پیام این اکانت در 15 مارس 2011 بدین شرح بود: »کمبود شدید بنزین، سوخت و روغن در مناطق بحران زده وجود دارد اما وضعیت در دیگر نقاط کشور پایدار است. اطفا از خرید بیجا یا احتکار منابع و لوازم اجتناب کنید.(Appleby, 2013, pp . 29-30) « شش روز بعد از فاجعه کمپانی برق توکیو، صاحب نیروگاه هستهاي ازکارافتاده فوکوشیما اکانت توییتر خود (OfficialTepco@) راهاندازي کرد و در همان شش ساعت اول 117 هزار دنبالکننده داشت.
-2-3 فیسبوك و شبکه اجتماعی Mixi در زلزله و سونامی شرق ژاپن
نسبت به فیسبوك، Mixi یک شبکه اجتماعی محبوب میان مردم ژاپن بوده و بالاترین نرخ نفوذ را در ژاپن داشته با این حال تعداد کاربران فیسبوك در حال افزایش بود. توصیههاي متغیر و همیشگی درباره تخلیهسازي مناطق، راهنماي سلامت عمومی و نبود اطلاعات کافی منجر به اتهاماتی علیه دولت و شرکتهاي برق در خودداري از پخش اطلاعات شد. بااینحال، توییتر به کاربرانش اجازه میداد به اطلاعات مختلف از منابع متفاوت دسترسی پیدا کنند و در بحثها شرکت کنند و ابهامات خود را با دیگران بهصورت آنلاین مطرح کنند. با استفاده از هشتکهاي مربوط به بحران، کاربران میتوانستند در بحثهاي جهانی در زمان واحد شرکت کنند. بعد از فاجعه به وجود آمده فیسبوك بهسرعت در ژاپن محبوبیت یافت و بالاي 17 میلیون کاربر داشت. طی 12 روز از زلزله بر اساس علاقه بینالمللی، نخست وزیر ژاپن یک صفحه رسمی در فیسبوك با ترجمه انگلیسی راهاندازي کرد و خلاصهاي از اخبار و اتفاقات روز را در آن منتشر میکرد. با این حال همچنان Mixi پراستفادهترین رسانه اجتماعی ژاپنیها در منطقه توهوکو بعد از فاجعه بود و نمیتوان آن را دستکم گرفت. در مناطقی که دسترسی به شبکه ارتباطی محدود بود کاربران Mixi میتوانستند بهراحتی از آخرین محتواهاي منتشرشده توسط کاربرانی که دنبال میکنند مطلع شوند، صفحههاي شخصی آنها را ببینند. این نوع ارتباط راهی مطمئن و ایمن بود. البته در 16 مارس 2011، Mixi یک اپلیکیشن جدید منتظر کرد که توسط آن کاربران میتوانند خلاصهاي از مطالب دوستان آنلاین خود را ببینند .(Appleby, 2013, p. 30)
-3-3 یوتیوب در زلزله و سونامی شرق ژاپن
یوتیوب هم بعد از فاجعه مورد استفاده قرار گرفت. ویدیوهاي غیرحرفهاي بیشماري از سونامی و درخواستهاي جمع آوري کمک، ویدیوهاي آموزشی بر روي یوتیوب آپلود شد و در سرتاسر دنیا دیده شد. در واقع زلزله و سونامی بزرگ شرق ژاپن بیشترین ویدیوهاي ضبط شده را در طول تاریخ فجایع طبیعی داشت و ضبط تصاویر و آپلود آنها در یوتیوب باعث شوکه شدن جهانیان شد. نفوذ تلفن همراه در ژاپن بالا است و بازماندگان خواهان به اشتراك گذاشتن تجربیات خود با دنیا بودند.
بعد از زلزله تعدادي از وبلاگها و ویدیوهاي یوتیوب توسط بازماندگان زلزله و سونامی جمع آوري شد. یوتیوب بهعنوان یک کانال براي درخواست کمک به مردم ژاپن خدمت کرد. قابلتوجهترین درخواست از منطقه در حال تخلیه فوکوشیما آمد جایی که شهردار شهر مینامی سوما (Minami-Soma) تقاضاي تعدادي داوطلب ایثارگر براي امداد و نجات نمود. این ویدیو حدود نیم میلیون بیننده داشت. طبق گزارش روزنامه ژاپن تایمز (Japan Times)، این ویدیو منجر به سرازیر شدن کامیونهایی حاوي کمکهاي امدادي شد و رسانههاي بینالمللی به پوشش و ترویج تماسهاي عذرخواهی دولتها شد. افراد بسیاري براي ضبط تصاویر مورد نظرشان از ابزارهایی مانند تلفنهاي هوشمند استفاده کردند و رسانههاي اجتماعی تبدیل به پلتفرمی شد که مردم از آن براي ابراز نگرانیها، انتشار اطلاعات و استفادههاي مهم دیگري بعد از انفجار نیروگاه هستهاي فوکوشیما استفاده میکردند. این تبادل اطلاعات خود باعث بحث و گفتگوهایی میان کاربران توییتر و فیسبوك شده است ( .(31-32
-4-3 حضور گوگل و اپلیکیشن Google Person Finder در زلزله و سونامی شرق ژاپن
اگرچه رسانههاي اجتماعی شیوه متداول و مؤثر مردم براي جستجوي افراد گمشده و گرفتن اطلاعات بروز درباره اطلاعات آنلاین اورژانسی بود اما کمتر در جهت پاسخهاي انسان دوستانه در شناسایی نیازهاي در مناطق بحرانزده مختلف استفاده شد. سایت Google Person Finder در ساعت 16:32 روز یازده مارس 2011 حدود یک ساعت و 46 دقیقه بعد از زلزله راهاندازي شد و خیلی زود به ژاپنی ترجمه شد و براي سازگاري با موبایل نیز سازگار شد. مردم با استفاده از این پلتفرم شروع به جستجو و آپلود اطلاعات درباره گمشدگان خود کردند. زمانی که شبکههاي پخش ملی مانند NHK، لیستی از افراد فوتشده و گمشده در زمان پخش زنده نشان میداد اما به نظر سایت Google Person Finder ابزار مناسبتري آمد زیرا این سایت به عموم مردم اجازه میداد تا اطلاعات خصوصی درباره یک شخص خاص را جستجو کنند. همکاري مؤثر بین گوگل و خروجی رسانهها، سازمانهاي دولتی و انجمنهاي داوطلب باعث شد Google Person Finder یک پلتفرم استاندارد در ژاپن براي جستجو میان گمشدههاي دوستان و خانوادهها باشد. دسترسی مردم به اینترنت، صدها هزار نفر از کاربران قادر بودند تا اطلاعات مورد نظرشان را جستجو کنند و به اشتراك بگذارند. اطلاعات رسمی مانند آمار تلفات توسط سازمان پلیس ملی صادر میشد. سایت Google Person Finder یک نمونهاي از منبع ارزشمند است؛ اما بدون دسترسی به اینترنت قابل استفاده نیست.
همچنین استفاده از این سایت براي کاربرانی امکانپذیر بود که از سواد دیجیتال تا حدودي برخوردار هستند. گوگل نیز این موضوع را تشخیص داده بسیاري از بازماندگان مسن و مردمی که به اینترنت دسترسی ندارند، نمیتوانند از این منبع استفاده کنند. براساس نتایج گوگل راههایی براي حمایت از گروههاي مسنتر در شرایط اضطراري در آینده کشف کرده است. یک دیدگاه، استفاده از مراکز تخلیه براي اطلاعیابی، تهیه رایانههایی جهت ارائه اطلاعات و حمایت از مردمی که خانوادهشان دسترسی به اینترنت ندارند یا دسترسی آنها به اینترنت محدود است .(Appleby, 2013, pp. 33-35)
-5-3 نقش گوشیهاي هوشمند و اینترنت پرسرعت در مناطق بحرانزده
مونیو کایگو (Muneo Kaigo) در پژوهش خود درباره زلزله بزرگ شرق ژاپن در شهر تسوکوبا در استان ایباراکی میگوید:
ویرانیهاي این شهر نسبت به مرکز اصلی زلزله کمتر بوده اما با این حال ویرانیهاي گستردهاي داشته و سیستم برق و آب شهري پس از زلزله اول آسیبهاي بسیاري دید. ارتباطات در همان چند ساعت اولیه زلزله غیرممکن بود. قطع برق استفاده از رسانههاي سنتی بهغیراز رادیوهاي قابلحمل غیرممکن بود. در ساعت 14:50 روز 11 مارس (در همان دقایق اول بعد از زلزله)
مادرها تلاش میکردند با فرزندانشان تماس بگیرند و زنها با شوهرهایشان؛ اما امکان برقراري ارتباط ممکن نبود و کسی موفق به برقراري ارتباط با نزدیکان خود نمیشد. خطوط تلفن و برق آسیب دیده بودند و تماسها و پیامهاي کوتاه با ترافیک و تراکم سنگین مواجه بودند. ساعت 18 همان روز اینترنت بر روي گوشیهاي هوشمند موبایل (Smart Phone) قابل استفاده شد اما همچنان رایانهها غیرقابل استفاده بود. گوشیهاي موبایل تنها دستگاههاي ارتباطی بودند. مردم ارسال ایمیلهاي متنی، گذاشتن پست در فیسبوك و توییتر را با موبایل انجام میدادند و با دیگران ارتباط برقرار میکردند. آنها با گوشیهاي را با موبایل انجام میدادند و با دیگران ارتباط برقرار میکردند. آنها با استفاده از نسل سوم اینترنت همراه (3G) توانستند با دیگران چه در داخل کشور و چه در خارج ارتباط برقرار کنند. در روز 12 مارس شهرداري شهر هم براي ارتباط با مردم و اطلاع رسانی به آنها از رسانه اجتماعی توییتر استفاده میکرد .(Kaigo, 2012, pp. 21-22)
به دلیل خرابی سیستم برق دسترسی به اینترنت از طریق یارانههاي شخصی امکان نداشت. در این وضعیت تلفنهاي مبتنی بر وب (Web-enabeled) و گوشیهاي هوشمند اصلیترین دستگاهها براي دسترسی به رسانهها بودند. ( Kaigo, 2012, (p. 19 در طول زلزله بزرگ شرق ژاپن رسانههاي سنتی مثل تلویزیون و روزنامهها و وبسایتها نتوانستند اطلاعات مهم و مورد نیاز مردم را در مناطق ویرانشده تهیه کنند. این رسانهها در حد بسیار بالایی غیر مؤثر بودند و خدمات رسانهاي به مردم شهر تسوکوبا در همان روزهاي اول بحران و دادن اطلاعات حیاتی و ضروري به مردم از طریق اکانت توییتر سیستم اطلاعرسانی شهر تسوکوبا (@tsukubais) انجام میشد. در این زلزله بزرگ توییتر نقش مهم و بزرگی در انتشار اطلاعات در زمان فاجعه در بسیاري از اجتماعات و ارتباطات را به عهده داشت. حجم توییتهاي منتشر شده و بازنشر آنها بعد از زلزله 11 مارس 2011 تا زمان ترمیم و استقرار رایانهها یعنی 17 مارس از سیستم اطلاعرسانی شهر تسوکوبا 593 تا بود ( Kaigo, 2012, .(pp. 22-27
همانطور که در بالا گفته شد توییتر و شبکههاي اجتماعی نقش مهمی در انتشار اطلاعات مربوط به امنیت و سلامت در میان مردم داشتند. باوجود جریانهاي اطلاعاتی مختلفی مه درباره زلزله بزرگ ژاپن 2011 وجود داشت اطمینان از دستیابی مردم به اطلاعات مورد نیازشان مشکل بود؛ بنابراین بعد از وقوع فاجعه بسیاري از محققان Neuro- linguistic ) NLP (programming، مهندسان، نویسندهها و دانشآموزان در سراسر ژاپن بهصورت خود جوش یک کارگروه به نام ANTI NLP تشکیل دادند و تلاش کردند توییتهاي منتشر شده در توییتر را بهصورت فرمهاي قابل استفاده دستهبندي کنند؛ بنابراین بر روي توییتهاي افراد در مناطق آسیبدیده متمرکز شدند. این افراد بیشترین نگرانیشان درباره در امان ماندن خانواده و آشنایانشان از آسیب و خطر بود. .(Neubig & Matsubayashi, 2011, pp. 965-966)
-6-3 تحلیل پیامهاي ارسالی در رسانههاي اجتماعی در زلزله و سونامی شرق ژاپن
این کارگروه ژاپنی در طی فعالیت خود از این موتور جستجو براي دستهبندي اطلاعاتشان هم استفاده کردند. در زلزله ژاپن طیف گستردهاي از توییتهایی که مربوط به زلزله میشد شامل اطلاعاتی درباره امنیت مردم در مناطق بحران زده بود.
مجموعهاي 509،469 توییت تفکیک شده از ساعت 16:09 روز 11 مارس تا 8:59:13 روز 13 مارس حاوي کلمه زلزله بود.
