بخشی از مقاله
کاربردکودهای آلی وشیمیایی بر عملکرد وسایر خصوصیات مرفولوژیکی گیاه دارویی مرزه تابستانه
چکیده
گیاه دارویی مرزه تابستانهSatureiahortensis L متعلق به خانواده نعناعیان می باشد. بهمنظور بررسی اثر تیمارهای مختلف کودهای آلی و شیمیایی بر ویژگی های کمّی و کیفی و مقدار اسانس گیاهدارویی مرزه تابستانه آزمایشی به صورت فاکتوریل و در قالب طرح پایه بلوک کاملاً تصادفی با چهار تکرار و 7 تیمار در سال زراعی 1392 در قائمشهرانجام شد. نتایج این تحقیق نشان داد که ترکیباتعمدهاسانسمرزه تابستانه در این مطالعه: بی سیکلو هپتان، بنزن دی کربوکسیلیک اسید، فنل، دی ان اکتیل فتالات و گاما – ترپینن بوده است که نقش کودهای آلی: ورمی کمپوست و کود حیوانی گوسفندی در کیفیت مواد موثره اسانس در مقایسه با تاثیر کودهای شیمیایی مثبت بوده است.
مقدمه
گیاهان دارویی گیاهانی هستند که یک یا برخی از اندام های آن ها حاوی ماده موثره می باشد (فتاحی، .(1389 گیاهان دارویی سه جنبه کاربردی دارد: طبی، ادویه ای و عطری (امیدبیگی، .(1388 عوامل اقتصادی یکی از مهم ترین عوامل در تولید، پرورش و فرآوری گیاهان دارویی و صنعت تولید داروهای گیاهی است. با توجه به آمار و ارقام گزارش شده در منابع مختلف، تولید گیاهان دارویی در مقایسه با سایر گیاهان زراعی و باغی از ارزش افزوده ی بالاتری برخودار است (امیدبیگی،.(1374 جنس مرزه با نام علمی Satureia اغلب در مناطق مدیترانه ای پراکندگی دارد(معاونی، .(1388 جنس مرزه بر اساس تعریف محدود برای آن دارای حدود 30 گونه است که با نام معمول Savory شناخته می شوند. معرفترین گونه های آن عبارتند از: مرزه تابستانه S.hortensis که گیاهی است یکساله و مرزه زمستانه S.montana که گیاهی است چند ساله و دائم سبز است. معروف ترین گونه های مرزه تابستانه Satureia hortensis L که گیاهی یکساله است. گونه مرزه تابستانه بومی جنوب اروپاست ولی در بخشی از آمریکای شمالی به طور طبیعی مستقر گردیده است. مبدا پیدایش (مرزه) دوران سوم زمین شناسی می باشد که از این دوران در رویشگاههای خشک گسترش یافته است. گیاه دارویی مرزه تابستانی به عنوان محرک نیرو دهنده، برای تقویت معده، ضدعفونی کننده، تسهیل کننده عمل هضم و ... مورد استفاده قرار می گیرد. ترکیبات اصلی موجود در مرزه تابستانی و مرزه زمستانی ترکیبات فنلی تیمول و کارواکرول هستند. به علاوه سایر ترکیبات منوترپنی و سسکوئی ترپنی در اسانس آنها وجود دارد (جم زاد، .(1388 پرورش این گیاه به عنوان سبزی خوراکی بوده و استفاده ی خشک آن در ادویه جات در نقاط مختلف ایران رایج است (صالحی سورمقی، .( 1385 با توجه به اهمیت موضوع این تحقیق، لازم است که اثر کودهای آلی بر عملکرد، کمیت و کیفیت مواد موثره گیاه دارویی مرزه تابستانه بررسی شده و کاربرد آن در صنایع داروسازی، غذایی، آرایشی و اهمیت اقتصادی آن مورد توجه بیشتری قرار بگیرید. در تحقیقی که رضوانی مقدم و همکاران در 1388 بر روی بررسی اثر کودهای بیولوژیک و آلی بر برخی صفات کمی و مقدار اسانس گیاه دارویی مرزه انجام دادند به این نتیجه رسیدند که کاربرد کودهای بیولوژیک و آلی می تواند در بهبود خصوصیات کمی و کیفی مرزه موثر باشند. طی تحقیقی که اکبری نیا در سال 1389 بر روی واکنش گیاه دارویی مرزه سهندی به نیتروژن و تراکم کاشت انجام دادند به این نتیجه رسیدند که با افزایش مقدار کود نیتروژن، ارتفاع بوته، تعداد شاخه در بوته و وزن سرشاخه (خشک) روند افزایشی داشتند. طبق مطالعه ای که محمدپور و همکاران در سال 1389 بر روی تاثیر تاریخ کاشت و تراکم بر خصوصیات مورفولوژیک و عملکرد مرزه تابستانه انجام دادند گزارش دادند که خصوصیات مورفولوژیک مرزه که اغلب از اجزای عملکرد پیکر رویشی محسوب می شوند، تحت تاثیر تیمارهای زراعی قرار داشته و با مدیریت صحیح می توان عملکرد رویشی را افزایش داد. در مطالعه ای که مکی زاده تفنی و همکاران در سال 1387 بر روی اثر کاربرد منابع مختلف نیتروژن بر خصوصیات کمی و کیفی گیاه مرزه انجام دادند نشان دادند که کاربرد کودهای زیستی به تنهایی و یا در ترکیب با کود شیمیایی در بهبود صفات کمی و کیفی گیاه دارویی مرزه تاثیر مثبتی داشته و به جای مصرف مداوم کود شیمیایی می توان با استفاده بهینه از نهاده های زیستی در راستای کشاورزی پایدار و کاهش آلودکی ناشی از مصرف کود شیمیایی نیتروژنی اوره گام برداشت. طبق تحقیقی که تجلی و همکاران در سال 1390 بر روی بررسی تاثیر مراحل فنولوژیک بر روی درصد و ترکیبات شیمیایی اسانس گیاه مرزه تابستانه انجام دادند اظهار داشتند که درصد ترکیبات اصلی و تعداد ترکیبات اسانس گیاه مرزه تابستانه در مرحله رویشی بیشتر از مرحله زایشی می باشد بنابراین جهت استفاده کامل از خواص دارویی اسانس این گیاه توصیه می گردد که زمان برداشت در مرحله رویشی گیاه باشد. طبق تحقیقی که مومیوند و همکاران در سال 1388 بر روی تاثیر کاربرد نیتروژن و کربنات کلسیم بر تجمع نیترات و عملکرد گیاه دارویی مرزه تابستانه انجام دادند به این نتیجه رسیدند که امروزه استفاده از کودهای نیتروژن دار در کشت و کار سبزیجات افزایش چشمگیری یافته است که نتیجه آن تجمع نیترات در سبزیجات، آلودگی آب های سطحی و زیر زمینی و آلودگی اکوسیستم ها است و این امر می تواند برای سلامتی انسان و محیط زیست بسیار خطرناک باشد. فرضیه های تحقیق: کودهای آلی و شیمیایی بر رشد، کمیت و عملکرد گیاه دارویی مرزه تابستانه اثر دارد. کودهای آلی و شیمیایی بر روی میزان مواد مؤثره و کیفیت اسانس گیاه دارویی مرزه تابستانه موثر است. خصوصیات رویشی گیاه دارویی مرزه تابستانه و مقدار ترکیبات اسانس بدست آمده تحت تاثیر تیمارهای کودهای مختلف آلی و شیمیایی متفاوت می باشد. لذا با توجه به اهمیت و ضرورت تحقیق بر روی کاربرد کودهای آلی و مقایسه آن با کودهای شیمیایی در میزان رشد و مقدار مواد موثره و اسانس گیاه دارویی مرزه تابستانه، کاهش کاربرد کودهای شیمیایی به عنوان یکی از آلوده کننده های محیطی، از انگیزه ها و اهداف این پژوهش می باشد.
مواد و روش ها
این آزمایشی در سال زراعی 1392به صورت آزمایش فاکتوریل و در قالب طرح پایه بلوک کاملاً تصادفی، در ایستگاه کشاورزی قائمشهر که دارای آب و هوای معتدل و مرطوب و میزان بارش باران زیاد و رطوبت بالایی دارد اجرا گردید. این تحقیق با چهار تکرار و 7 تیمار انجام شد. کشت گونه مرزه تابستانه به صورت گلدانی و برای هر تیمار از 15 گلدان پلاستیکی استفاده شد. تیمارها شامل: نمونه شاهد (خاک بدون هر گونه اعمال کودی)، کود حیوانی از نوع گوسفندی پوسیده شده به میزان یک سوم حجم خاک داخل گلدان و ورمی کمپوست به میزان یک سوم حجم خاک داخل گلدان و چهار تیمار کود شیمیایی با ترکیب عناصر اصلی: ازت، فسفر و پتاسیم با مقادیر مختلف طبق میزان تعیین شده و به تعداد 105 گلدان برای هر تکرار و جمعا به تعداد 420 گلدان انجام شد. نکته قابل ذکر اینکه فقط کود ازت (اوره) در دو مرحله به میزان 2 به 1 به گلدان با فاصله دو هفته به گلدان ها داده شد و بقیه کودها یک دفعه به خاک گلدان ها اضافه گردید و سپس آبیاری شدند.
صفات مورد ارزیابی در این تحقیق شامل: ارتفاع گیاه در مرحله گلدهی (میزان رشد طولی بر مبنای سانتیمتر) توسط خط کش اندازی گیری شد، مرزه تابستانه دارای یک شاخه اصلی بوده که تعداد شاخه های فرعی آن شمارش گردید، تعداد گل بر روی هر گیاه شمرده شد و فاکتورهای مثل: وزن تر شاخه و ساقه (گرم)، وزن تر گل و برگ (گرم)، کل وزن تر گیاه (گرم)، وزن خشک شاخه و ساقه (گرم)، وزن خشک گل و برگ (گرم)، کل وزن خشک گیاه (گرم) گیاه دارویی مرزه تابستانه تعیین گردید. زمان برداشت گیاه مرزه تابستانه در مرحله گلدهی که حاوی بیشترین مقدار ماده موثره با کیفیت می باشند و طریقه جمع آوری و خشک کردن به موقع و سریع آن در حفظ کیفیت و حفظ مواد موثره اسانس گیاه تأثیر مثبتی دارد. بعد از خشک کردن اندام های هوایی گیاه مرزه تابستانه که شامل: ساقه، برگ و گل ها می باشد آنها را با قیچی و خردکن سبزی آسیاب می شوند تا نمونه های انتخاب شده تیمارهای مختلف به ترتیب توسط دستگاه کلونجر و به روش سیستم تقطیر با آب اسانس گیری شود. برای شناسایی ترکیبهای اسانس از دستگاه گاز کروماتوگرافی و گاز کروماتوگرافی متصل به طیف سنج جرمی (دستگاه جی سی مس) استفاده می گردد. در این تحقیق گردآوری اطلاعات از طریق مشاهدات صورت گرفت.
همچنین از ابزارهای ساده ای مثل متر، خط کش و ترازوی دیجیتال برای جمع آوری داده ها استفاده شد. سپس با استفاده از دستگاه کلونجر اسانس گیری انجام شد و سایر دادههای مربوط به کیفیت و کمیت و ترکیبات اسانس با استفاده از دستگاه جی سی مس و یا گاز کروماتوگرافی بدست آمد. در این تحقیق مطالعات به صورت کتابخانه ای و اینترنتی انجام شد و توجه به منابع و مآخذ موجود در کتابخانه ها و جستجوهای اینترنتی (جمع آوری مقالات فارسی و خارجی و مجلات علمی - پژوهشی) و اطلاعات لازم در مورد گیاه دارویی مرزه تابستانه تهیه گردید. پس از جمع آوری داده ها تجزیه و تحلیل اطلاعات توسط نرم افزار SPSS انجام شد و مقایسه میانگین بین داده ها نیز با آزمون چند دامنه دانکن صورت گرفت و سپس نمودارها با اکسل رسم گردید.
در این تحقیق چهار تکرار و هفت تیمار مختلف وجود داشت، ابتدا گونه های مرزه تابستانه در گلدانهای پلاستیکی کاشته شد سپس به طور جداگانه در هفت تیمار مختلف تفکیک شدند و کودهای آلی و شیمیایی مورد نظر طبق محاسبه صورت گرفته در گلدانها اضافه گردید، بعد از رسیدن گیاه مرزه به مرحله گلدهی کامل هر کدام از تیمارهای چهار تکرار به صورت جداگانه برداشت شد و میزان رشد گیاه در تیمارهای مختلف توسط خط کش اندازه گیری شد و وزن تر گیاه در هر تیمار هم توسط ترازوی دیجیتال اندازه گرفته شد. سپس اندامهای مختلف گیاه شامل: ساقه، برگ و گل به صورت طبیعی و در هوای آزاد و دور از نور مستقیم آفتاب خشک شد و وزن خشک گیاه در هر تیمار هم توسط ترازوی دیجیتال اندازه گرفته شد و بدین ترتیب اندازه گیری صفات انجام شد. سپس هر کدام از تیمارها به صورت جداگانه توسط دستگاه کلونجر اسانس گیری شد و نهایت به منظور شناسایی میزان ترکیبات مختلف شیمیایی نمونه های گیاه مرزه توسط دستگاه جی سی مس بررسی های لازم صورت گرفت. در این تحقیق از ترازوی دیجیتال برای محاسبه میزان کودهای آلی و شیمیایی تعیین شده برای هر تیمار استفاده گردید. از خط کش به منظور اندازه گیری میزان رشد و طول گیاه در هر تیمار استفاده شد. از قیچی باغبانی برای برداشت گیاه مرزه پس از گلدهی کامل استفاده گردید. از ترازوی دیجیتال به منظور محاسبه وزن تر و وزن خشک گیاه در هر تیمار استفاده شد. از دستگاه کلونجر برای اسانس گیری گیاه مرزه استفاده گردید و برای شناسایی میزان ترکیبات مختلف شیمیایی نمونه های گیاه مرزه از دستگاه جی سی مس بهره برده شد. تجزیه و تحلیل داده های کمی و کیفی مقدار اسانس گیاه در تیمارهای مختلف مرزه تابستانه نشان داد که: مقایسه میانگین ها در تیمار کود حیوانی دارای بیشترین و کمترین میانگین مقدار اسانس گیاه در تیمار شاهد به خود اختصاص داده است.
نتایج
نتایج تجزیه واریانس نشان داد که تفاوت بین تیمارهای تحقیق از نظر تاثیر روی ارتفاع، تعداد شاخه فرعی، تعداد گل در گیاه، وزن تر ساقه و شاخه، وزن تر برگ و گل، کل وزن تر، وزن خشک شاخه و ساقه، وزن خشک گل و برگ و کل وزن خشک بوته های گیاه داروی مرزه و همینطور مقدار اسانس آن در سطح (p<0.01) معنی دار گردید (جدول .(1
- جدول تجزیه واریانس نشان می دهد اثر تیمار و تکرار بر صفت ارتفاع گیاه به ترتیب در سطح یک درصد معنی دار و عدم معنی داری را نشان می دهد. گروه بندی دانکن نشان می دهد که تیمار ورمی کمپوست تفاوت معناداری با تمام تیمارها داشته است.
ترکیبات به دست آمده از اسانس گیاه مرزه تابستانه در تیمارهای کودی مختلف:
- نتایج بدست آمده از آزمایشات صورت گرفته بر روی اسانس گیاه مرزه تابستانه در تیمار شاهد، حاکی از آن است که تعداد 19 ماده در این تیمار بدست آمد که میزان Phenol دارای بیشترین مقدار ماده یعنی 22/56 درصد بود.
- نتایج بدست آمده از آزمایشات صورت گرفته بر روی اسانس گیاه مرزه تابستانه در تیمار کود حیوانی، حاکی از آن است تعداد 2 ماده در این تیمار بدست آمد که میزان 1 , 2 – Ben zenedi car box ylic acid دارای بیشترین مقدار ماده یعنی 90/42 درصد بود.
- نتایج بدست آمده از آزمایشات صورت گرفته بر روی اسانس گیاه مرزه تابستانه در تیمار کود ورمی کمپوست، حاکی از آن است که تعداد 2 ماده در این تیمار بدست آمد که میزان Bicyclo ( 3.1.1 ) heptan دارای بیشترین مقدار ماده یعنی 96/14 درصد بود.
- نتایج بدست آمده از آزمایشات صورت گرفته بر روی اسانس گیاه مرزه تابستانه در تیمار چهار- 50) NPK،50،(60، حاکی از آن است که تعداد 16 ماده در این تیمار بدست آمد که میزان Di- n– octyl phthalate دارای بیشترین مقدار ماده یعنی 26/41 درصد بود.
- نتایج بدست آمده از آزمایشات صورت گرفته بر روی اسانس گیاه مرزه تابستانه در تیمار پنج- 50)NPK،70،(80، حاکی از آن است که تعداد 8 ماده در این تیمار بدست آمد که میزان Phenol دارای بیشترین مقدار ماده یعنی 33/78 درصد بود.
