بخشی از مقاله
چکیده
مرزه اورامانی - Satureja avromanica Maroofi - گیاهی غنی از تیمول متعلق به تیره نعناعیان بوده که تنها چند بوته آن در اورامانات استان کردستان باقی مانده و شدیدا در معرض انقراض میباشد، لذا ارزیابی روشهای تکثیر این گیاه به منظور حفظ و جلوگیری از نابودی آن، امری اجتنابناپذیر است. بدین منظور در این تحقیق جوانهزنی بذور تحت تیمارهای مختلف سرمادهی مرطوب 0 - ، 30 و 45 روز - و جیبرلیک اسید 0 - ، 50 و 100 میلیمولار - ، ریشهزایی قلمههای آن و نیز تولید در سیستم درون شیشهای مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج نشان داد که بذور این گیاه از درصد جوانهزنی پایینی برخوردار بودند و بیشترین درصد جوانهزنی 16/6 - درصد - با 45 روز سرمادهی مرطوب و غلظت صفر جیبرلیک اسید بدست آمد. قلمههای این گیاه از ریشهزایی پایینی برخوردار بودند و تنها 20 درصد ریشهزایی مشاهد گردید. ریز نمونههای کشت شده در سیستم درون شیشههای رشد مناسبی داشته و پرآوری بسیار خوبی در محیط کشت موراشیگ و اسکوگ نشان دادند. در مجموع از بین مطالعات انجام شده در این تحقیق، تولید در سیستم درون شیشهای مناسبترین روش برای تکثیر این گیاه بود.
کلمات کلیدی: تیمول، اورامانات، سرمادهی، جیبرلیک اسید، قلمه
مقدمه
مرزه گیاهی از تیره نعناعیان - Lamiaceae - بوده که کاربردهای فراوانی در صنایع دارویی و غذایی دارد. از این گیاه در طب سنتی و طب مدرن بعنوان داروی محرک، اشتها آور، آرام بخش، ضد عفونی کننده، مسکن درد دندان، ضد نفخ، خلط آور، مقوی معده، ضد اسهال، تقویت قوای جنسی و ضد عفونت استفاده میگردد. همچنین از این گیاه بعنوان ادویه در تهیه انواع غذاها استفاده میشود. اغلب خواص دارویی این گیاه مربوط به اسانس آن بوده و در بین ترکیبات اسانس این گیاه، تیمول و کارواکرول مهمترین و موثرترین اجزای اسانس بوده که در واقع اغلب خواص دارویی اسانس مرتبط با همین دو جزء اسانس میباشد - امیدبیگی، . - 1384 تا به امروز 16 گونه مختلف از جنس Satureja در ایران شناسایی شده که 10 گونه آن از جمله S. bachtiarica، S. isophylla، S. khuzistanica، S. kermanshahensis، S. sahendica، S. rechingeri، S. edmondi، S. kallarica، S. atropatana و S. avromanica Maroofi انحصاری ایران بوده و سایرگونه ها در مناطق دیگر از جمله ترکمنستان، ترکیه، قفقاز، عراق و ... رویش دارند.
مرزه اورامانی که بطور خودرو در اورامانات استان کردستان میروید، دارای اسانس حدود %1/4 و تیمول بسیار بالا - تا - %83 بوده که این مقدار تیمول در کمتر گونه گیاهی گزارش شده است و لذا می تواند به عنوان یک منبع غنی از تیمول مورد توجه قرار گیرد - هوشیدری و همکاران، . - 1394 این گونه گیاهی اغلب در شکاف سنگها میروید که نشان از مقاومت بالای آن به کمآبی می باشد. مناطق پراکنش این گونه با ارزش تنها محدود به منطقه اورامانات بوده و به دلیل تعداد اندک بوتههای آن شدیدا در معرض خطر انقراض می باشد و در صورتیکه مورد توجه قرار نگیرد، ممکن است در اثر برداشت های بی رویه و سایر آسیب های طبیعی از بین رود. در این مطالعه روشهای مختلف تکثیر این گیاه مورد ارزیابی قرار گرفته است.
مواد و روشها
پس از شناسایی منطقه پراکنش مرزه اورامی به کمک منابع معتبر، در اواسط خرداد سال 1395 برای جمعآوری نمونههای گیاهی زنده و در اوایل پائیز همان سال جهت جمعآوری نمونههای بذری به محل مراجعه کردیم. نمونههای زنده گیاهی و بذور جمعآوری شده به گلخانه گروه باغبانی دانشگاه کردستان منتقل شدند.جوانه دار کردن بذور بذور جمعآوری شده از عرصه طبیعی پس از ضدعفونی کردن با هیپوکلریت سدیم 10 درصد بمدت 10 دقیقه، باآب مقطر شستشو داده شده و در پتریدیشهایی قرار داده شدند. به منظور تحریک جوانهزنی بذور این گیاه، از تیمارهای سرمادهی مرطوب 0 - ، 30 و 45 روز - و جیبرلیک اسید - غلظتهای 0، 50 و 100 میلیمولار - که در مجموع نه تیمار را تشکیل میدادند، استفاده گردید.
ریشهدار کردن قلمهها قلمههایی به طول حدود 12 سانتیمتر از گیاهان کامل مرزه اورامی جمعآوری شده از عرصه طبیعی تهیه شده وبدون اعمال هیچ گونه تیمار محرک ریشهزایی، در محیط کشت ماسه در گلخانه قرار داده شدند. دمای روزانه گلخانه حدود 27 درجه سانتیگراد و دمای شبانه حدود 15 درجه بود و طول دوره روز و شب به ترتیب حدود 13 و 11 ساعت بود. رطوبت گلخانه نیز در حدود 60 درصد بود. پس از گذشت حدود 3 ماه از کاشت، ریشهزایی قلمهها مورد ارزیابی قرار گرفت.
تولید گیاهان در سیستم درون شیشهای - کشت بافت - برای تولید گیاهان مرزه اورامی در سیستم درون شیشهای از ریز نمونههای نوک شاخساره و محیط کشتموراشیگ و اسکوگ - MS - استفاده گردید. برای ضد عفونی کردن ریز نمونهها ابتدا آنها را به مدت 30 ثانیه در اتانول 70 درصد و سپس به مدت 15 تا 20 دقیقه در محلول هیپوکلریت سدیم 1 درصد قرار داده و در ادامه ریز نمونهها سه مرتبه و هر مرتبه به مدت 5 دقیقه توسط آب مقطر شستشو داده شدند. استریل کردن محیط کشت توسط اتوکلاو با دمای 120 درجه سانتیگراد به مدت 15 دقیقه انجام گرفت. سپس ریز نمونهها به محیط کشت منتقل شده و در اتاقک رشد با دمای 25 درجه سانتیگراد و طول دوره روشنایی 16 ساعت و تاریکی 8 ساعت قرار داده شدند.
نتایج و بحث
تست جوانهزنی همانطور که در جدول شماره 1 آمده است، بطور کلی بذر مرزه اورامی از درصد جوانهزنی بسیار پایینی برخورداربود. نتایج نشان داد که کاربرد جیبرلیک اسید تا غلظت 50 میلیمولار باعث افزایش درصد جوانهزنی گردید ولی با افزایش غلظت از 50 به 100 نه تنها افزایشی مشاهده نگردید، بلکه درصد جوانهزنی بذور کاهش نیز نشان داد. در ارتباط با تیمار سرمادهی مرطوب، نتایج خیلی متفاوتی بدست آمد، طوریکه در غلظت 0 میلیمولار جیبرلیک اسید، بذوری که 45 روز تحت تیمار سرمادهی مرطوب قرار داشتند، بیشترین درصد جوانهزنی 16 /6 - درصد - را نشان دادند و این در حالی بود که در غلظتهای 50 و 100 میلیمولار جیبرلیک اسید، بذوری که هیچ تیمار سرمایی ندیده بودند، بیشترین درصد جوانهزنی را نشان دادند. در مجموع پی بردن به مناسبترین تیمارهای محرک جوانهزنی در مورد مرزه اورامی نیازمند مطالعات بیشتری میباشد ولی آنچه که از این مطالعه بدست آمد، غلظت صفر میلیمولار جیبرلیک اسید همراه با 45 روز اعمال سرمادهی مرطوب، مناسبترین تیمار محرک جوانهزنی برای بذور این گیاه بود.
ریشهزایی قلمهها
نتایج ارزیابی ریشهزایی قلمههای کاشته شده مرزه اورامی نشان داد که از مجموع قلمههای کاشته شده تنها در 20 درصد آنها ریشهزایی صورت گرفت که بنظر می رسد درصد پایینی بوده و مطمئنا نیازمند مطالعات بیشتر و اعمال تیمارهای هورمونی مختلف برای تحریک ریشهزایی قلمههای این گیاه میباشد که در مطالعات بعدی به این مهم پرداخته خواهد شد.
باززایی نمونهها در کشت بافت
نتایج حاصل از کشت بافت گیاه مرزه اورامی نشان از کشت موفقیت آمیز این گیاه در محیط موراشیگ و اسکوگ بود. یک هفته پس از کشت ریزنمونهها، جوانهزنی شروع شده و رشد جدید آغاز گردید. حدود 45 روز پس از کشت ریزنمونهها، پرآوری لازم ایجاد شد و نمونهها آماده واکشت شدند. نمونهگیری از گیاهان پرآوری شده انجام گرفت و واکشت در محیط کشتهای جدید انجام شد. با گذشت حدود سه هفته از واکشت، نمونهها آماده واکشت مجدد و انتقال به محیط کشت جدید شدند. در شکل شماره 1 مراحل مختلف رشد و تولید درون شیشهای گیاه مرزه اورامی آمده است.
بطور کلی و براساس نتایج بدست آمده از این تحقیق، بذور گیاه مرزه اورامی از جوانهزنی مناسبی برخوردار نبوده و حتی تیمارهای بکار رفته در این تحقیق نیز نتواست در حد مطلوبی درصد جوانهزنی را بهبود بخشد و لذا نیازمند مطالعات و اعمال تیمارهای مختلف دیگری برای تحریک جوانهزنی بذور این گیاه میباشد. قلمههای این گیاه نیز بدون تیمار از ریشهزایی مناسبی برخوردار نبوده و لازم است از تیمارهای مختلف هورمونی جهت تحریک ریشهزایی آنها استفاده گردد. ولی کشت بافت این گیاه در محیط کشت موراشیگ و اسکوگ پاسخ مناسبی نشان داد و گیاهان خوب و شادابی در این محیط تولید شدند که البته لازم است این گیاهان ریشهدار شدن و به محیط بیرون از شیشه منتقل گردند و سازگاری و زندهمانی آنها نیز مورد بررسی قرار گیرد که در مطالعات بعدی بدانها پرداخته خواهد شد.
منابع
امیدبیگی، ر. .1384 تولید و فرآوری گیاهان دارویی. انتشارات آستان قدس رضوی، جلد دوم، 438 صفحه.
