بخشی از مقاله
چکیده
مرزه خوزستانی یک گیاه دارویی با ارزش و بومی بوده که در جنوب غرب ایران به صورت وحشی رشد می کنند و غنی از ترکیبات فنولی کارواکرول در اسانس بوده و به همین جهت از فعالیت بیولوژیکی قابل توجهی برخوردار می باشد. به منظور بررسی اثر ارتفاع بر درصد اسانس گیاه مرزه خوزستانی در رویشگاه طبیعی آن در منطقه شمال خوزستان که یکی از پر تراکم ترین رویشگاه هاي طبیعی این گیاه می باشد از پنج ارتفاع با سه تکرار به صورت تصادفی نمونه برداري شد. از اندام هوایی رشد یکساله، جمع آوري و در سایه خشک و اسانس آن با دستگاه کلونجر استخراج گردید. تجزیه واریانس داده ها در قالب طرح کاملاً تصادفی با نرم افزار SAS - 9.1 - انجام شد. مقایسه میانگین تیمارها با آزمون چند دامنه اي دانکن صورت پذیرفت. نتایج نشان داد که اسانس بدست آمده در ارتفاعات 1200، 1050، ، 850، 750 و 650 متر به ترتیب 2/08، 2/55، 3 /36، 3/85 و 4/91 درصد بوده که بیشترین آن متعلق به ارتفاع 650 متر و کمترین آن متعلق به ارتفاع 1200 متري بود. به طور کلی نتایج نشان داد که بین درصد اسانس و ارتفاع از سطح دریا یک رابطه خطی منفی و معنی دار وجود داشت یعنی با افزایش ارتفاع، از درصد اسانس مرزه کاسته شد.
کلمات کلیدي : ارتفاع از سطح دریا، درصد اسانس، مرزه خوزستانی
مقدمه
گیاه دارویی مرزه متعلق به خانواده نعناع بوده و بالغ بر 30 گونه را شامل میشود که برخی گونهها یکساله و اغلب آنها چند ساله میباشند - هادیان، . - 1387 ایران یکی از مهمترین مخازن ژرم پلاسم مرزه در دنیاست. 14 گونه از این گیاه در ایران شناسایی شده است که 9 گونه از آنها بومی میباشند.گیاه دارویی مرزه خوزستانی گیاهی چند ساله است و از جمله گیاهان با ارزش و انحصاري فلور ایران می باشدکه در مناطق خشک، آفتابی و خاك هاي سنگلاخی آهکی جنوب غرب ایران رشد می کنند - جم زاد، . - 1388 مرزه خوزستانی بیشتر در محدوده عرض جغرافیایی 32 درجه و 45 دقیقه شمالی تا 33 درجه و یک دقیقه و ارتفاع 490 1100- متر از سطح ادریرشد می کند. در اکثرا زیستگاه ها، گیاه در خاك نسبتاً فقیر و آهکی با اسیدیته 8,2-7 رویش دارد - . - Hadian et al., 2011 سرشاخه هاي گلدار و به طور کلی قسمت هاي هوایی گیاه که معمولا در زمان گلدهی چیده می شوند بوي معطر و اثر نیرو دهنده، تسهیل کننده عمل هضم، مقوي معده، مدر، بادشکن و به طور خفیف اثر قابض دارد - قهرمان، . - 1378 کارواکرول موجود در اسانس - بیش از 90 درصد - مرزه خوزستانی داراي چندین ویژگی بیولوژیکی، از جمله اثر ضدعفونی کننده، فعالیت هاي ضد التهابی، ضد درد، ضد باکتریایی، ضد قارچی و مخمر، آنتی اکسیدان میباشد. اسانس مرزه خوزستانی را می توان در درمان بسیاري از بیماریهاي قارچی و همچنین به عنوان یک ضد عفونی کننده استفاده نمود - سپه وند و همکاران، . - 1384 با توجه به تاثیر عوامل محیطی بر رشد و نمو و کمیت و کیفیت مواد موثره گیاهان دارویی، مطالعات دقیق و گسترده در مورد نقش عوامل یاد شده و ارتباط آنها با رشد، عملکرد و کیفیت گیاه ضروري است. رشد و عملکرد گیاهان در اکوسیستم ها، تحت تأثیر عوامل درونی - ژنتیکی - و عوامل بیرونی - محیطی - قرار می گیرد. از عوامل ژنتیکی می توان به ساختار ژنتیکی و گونه - جمعیت - اشاره کرد - . - Carrubba & Catalano, 2009 از عوامل محیطی مؤثر بر رشد و تولید متابولیت هاي ثانویه می توان به شرایط اقلیمی - نور، درجه حرارت، بارش - ، ارتفاع از سطح دریا، عرض جغرافیایی، شرایط خاك - حاصل خیزي، بافت و ساختار خاك، رطوبت خاك، شوري و اسیدیته، توپوگرافی - و مدیریت زراعی اشاره کرد. در بین فاکتورهاي اقلیمی، درجه حرارت نقش اساسی و مهمی در تولید متابولیت هاي ثانویه دارد زیرا همه ترکیبات متابولیت ثانویه نتیجه مراحل بیوشیمیایی خاصی هستند که در شرایط درجه حرارت مطلوبی تولید می شوندمعمولاً. درجه حرارت بالا باعث افزایش تولید و تجمع اسانس در گیاهان می شود مثلاً در بابونه، ترکیبات آلفا بیسابول، پروکامازولن و آپیگنین در گل ها با افزایش درجه حرارت از 16 به 26 درجه سانتیگراد، افزایش یافتند. اثر فاکتور هاي دیگر مثل ارتفاع از سطح دریا، حاصل خیزي و نوع خاك، تراکم و تاریخ کاشت بر رشد
و تولید متابولیت هاي ثانویه گیاهان دارویی در آزمایش هاي گوناگون بررسی شده است و نتایج بدست آمده به اثر معنی دار این عوامل اشاره دارد - . - Carrubba & Catalano, 2009 در ارتباط با اثر ارتفاع، آزمایشی در منطقه دماوند بر روي گیاه آویشن انجام گرفت، نتایج نشان داد که با افزایش ارتفاع میزان درصد اسانس، مجموع ترکیبات و درصد کارواکرول کاهش می یابد - جمشیدي و همکاران، . - 1385 از آنجا که رشد و تولید گیاهان در اکوسیستم و رویشگاه هاي طبیعی، تحت تأثیر عوامل مختلف از جمله ارتفاع از سطح دریا قرار می گیرد این آزمایش نیز به منظور بررسی اثر ارتفاع بر درصد اسانس مرزه خوزستانی در رویشگاه طبیعی خود در شمال خوزستان انجام گردید.
مواد و روش ها
این آزمایش به در تابستان 1392 در منطقه شمال خوزستان - شهرستان اندیمشک، روستاي ادریسی سفلی، شیب جنوبی کوه هشان - واقع در عرض جغرافیایی 32 درجه و48 دقیقه شمالی، طول جغرافیایی 48 درجه و32 دقیقه شرقی با میانگین بارندگی سالانه 288 میلیمتر و میانگین درجه حرارت سالانه 26,05 درجه سانتیگراد انجام شد. منطقه مورد مطالعه، یکی از پر تراکم ترین رویشگاه هاي طبیعی مرزه خوزستانی می باشد. از پنج ارتفاع با سه تکرار به صورت تصادفی در زمان گلدهی - اوایل پاییز - نمونه برداري شد. ارتفاع نقاط نمونه برداري شده نیز با نرم افزار Google earth اندازه گیري شد. در هنگام نمونه برداري، ازاندام هوایی رشد یکساله برداشت شده و سپس در پاکت کاغذي مخصوص در سایه خشک شدند. براي اندازه گیري درصد اسانس، از هر نمونه، 100 گرم به آزمایشگاه شرکت داروسازي خرمان خرم آباد فرستاده شد. درصد اسانس با روش کلونجر اندازه گیري شد. روش اسانس گیري بدین صورت بود که نمونه ها پس از خشک شدن کامل با دستگاه آسیاب خرد شده و با استفاده از دستگاه کلونجر و به روش تقطیر با آب به مدت سه ساعت مورد اسانس گیري قرار گرفتند. سپس برحسب وزن خشک گیاه درصد میزان اسانس و بازده آن تعیین و اسانس ها در شیشه رنگی ریخته شد. آنگاه با استفاده از سولفات سدیم مورد آب گیري قرار گرفت. تجزیه و تحلیل داده ها و تجزیه واریانس آزمایش با استفاده از نرم افزار SAS - 9.1 - انجام شد. مقایسه میانگین تیمارها با آزمون چند دامنه اي دانکن صورت پذیرفت.
شکل-1مرزه خوزستانی در رویشگاه طبیعی
نتایج و بحث
نتایج تجزیه واریانس نشان داد که اثر ارتفاع بر درصد اسانس مرزه معنی دار شد - جدول . - 1 مقایسه میانگین درصد اسانس در ارتفاعات مختلف نشان داد که بالاترین درصد اسانس - 4/91 - متعلق به پایین ترین ارتفاع 650 - متر - وکمترین درصد اسانس - - 2/08 متعلق به بالاترین ارتفاع 1200 - متر - بود - شکل . - 2 همانطور که نتایج نشان داد بین درصد اسانس و ارتفاع از سطح دریا یک رابطه منفی و معنی دار وجود داشت. این نتایج با نتایج محقیقن دیگر نیز مطابقت داشت. اثر ارتفاع بر درصد اسانس آویشن وحشی - - Thymus Kotschyanus Bioss در منطقه طالقان - جبهه جنوبی البرز - نشان داد که با افزایش ارتفاع از درصد اسانس کاسته می شود به طوریکه بیشترین درصد اسانس - - 2/56 متعلق به ارتفاع 1800 متري و کمترین - - 1/31 متعلق به ارتفاع 2800 متري بود - حبیبی و همکاران، . - 1385 در منطقه دماوند نیز نتایج مشابهی روي گیاه آویشن کوهی بدست آمد بطوریکه اسانس آویشن در ارتفاعات مختلف نشان - 2400، 2600 و 2800 متر - اندازه گیري شد و نتایج نشان داد که با افزایش ارتفاع میزان درصد اسانس، مجموع ترکیبات و درصد کارواکرول کاهش می یابد - جمشیدي و همکاران، . - 1385 همچنین هادیان و همکاران - 2011 - جمعیت هاي مرزه خوزستانی را در نقاط مختلف رویشگاه هاي طبیعی - ارتفاع 490 تا 1100 متر - از نظر درصد اسانس، ترکیبات اسانس بررسی کردند نتایج آن ها نشان داد که جمعیت هاي پاعلم، چمگز و آبدانان که در نقاط پست تر نسبت به رویشگاه هاي دیگر بودند داراي بیشترین درصد اسانس بودند و چنین نتیجه گرفتند که ارتفاع مهمترین فاکتور محیطی اثر گذار روي درصد اسانس مرزه خوزستانی است چون درصد بالاي اسانس در ارتفاعات پایین ثبت شدند. ارتفاع از سطح دریا نیز یکی از فاکتور هاي محیطی اثر گذار بر روي محتواي اسانس می باشد به طوریکه ارتفاعات کمتر منجر به افزایش محتواي اسانس در مرزنگوش شده است - . - Ghasemi et al., 2013 البته ممکن است ارتفاع زیاد و دماي پایین هوا نیز منجر به افزایش تجمع اسانس شود که این در آویشن دنایی در اقلیم شهر کرد - - Ghasemi et al., 2013 و نعناع فلفلی در ترکیه - - Telci et al., 2011 گزارش شده است.
جدول-1تجزیه واریانس درصد اسانس در ارتفاعات مختلف
