بخشی از مقاله
کاربرد مفید و سودبخش وام مشارکتی و تسهیلات آن در ایجاد منافع مالی
چکیده
موضوع تأمین مالی (فاینانس) پروژههای دولتی و غیر دولتی در سالهای اخیر به واسطه مشکلات موجود در این عرصه مورد توجه دستاندرکاران و متولیان برنامههای توسعهای اقتصادی و شهری در ایران قرار گرفته است. توسعه نیافتگی بازارهای مالی کشور و محدودیتهای اقتصادی و سیاسی موجود، در کنار عدم شکلگیری چارچوبهای عملیاتی قابل اتکا و راهبردی برای تأمین مالی پروژهها، مشکل تأمین مالی را به یکی از مصائب پروژههای سازمانها تبدیل نموده است. در کنار موارد فوق، محدودیتهای ناشی از بزرگ بودن حجم سرمایه-گذاری مورد نیاز در پروژههای سازمانی نیز تفوق بر مشکلات این عرصه را سختتر میکند. این محدودیت تأمین منابع مالی، مشارکت خارجی و داخلی در پروژههای توسعهای را به ضرورتی انکار ناپذیر تبدیل نموده و ارایه راهکارهای عملیاتی و راهبردهای علمی در این زمینه میتواند بسیاری از مشکلات موجود در عرصه پروژه-های سازمانی را حل کند. این مقاله روش ارایه تسهیلات مشارکتی را به عنوان روشی مطمئن و کارمد که سال-ها در بازارهای مالی جهان به کار رفته شده، جهت حل مشکلات تأمین مالی پروژههای بزرگ سازمانهای غیردولتی و امکان حصول اهداف این بخش تشریح میکند. در این مقاله ضمن تشریح مزایای استفاده از این روش تأمین مالی برای مؤسسات مالی و اعتباری، به بررسی فرآیند عملیاتی و مراحل اجرایی این روش پرداخته خواهد شد. و در ادامه مرکز توسعه پایدار و محیط زیست دانشگاه شیراز به عنوان یکی از سازمانهای غیر دولتی معتبر و فعال در عرصه خدماترسانی به مردم و جامعه، که از وامهای مشارکتی جهت پیشبرد اهداف عام المنفعه خود استفاده مینماید، معرفی خواهد شد.
واژگان کلیدی: تأمین مالی، وام مشارکتی، سازمانهای .ngo
-1 مقدمه
انواع تسهیلاتی که در حال حاضر برای اجرای طرحها یا اعتبارات پروژهای در رشتههای مختلف در کشور ارایه میشوند عبارتند از: وام، اجاره به شرط تملیک، فروش اقساطی، کمکهای فنی، مشارکت در سرمایه، تسهیم سود، استصناع و خطوط اعتباری.در خصوص این روشها و حیطه اثرگذاری آنها، مقالات بسیاری در کشور ارائه شده است؛ اما در مورد فرآیندهای اجرایی این روشها و مشکلات شرکتها برای استفاده از این روشها، مطالعات کافی صورت نگرفته و عدم مطالعه در زمینه علل و مشکلات شرکتها و پروژهها در استفاده از این روشها منجر به تعمیق ضعف در ادبیات مالی کشور و عدم توسعه یافتگی ساختارهای مالی کشور شده است و در نتیجه مشکلات موجود در زمینه تأمین مالی پروژهها در کشور به ویژه پروژههای عام المنفعه همچنان پابرجا هستند .(1) این مقاله با هدف ارایه یک روش کاربردی برای حل بخشی از مشکلات تأمین مالی پروژه-های عام المنفعه، به بررسی مشکلات کاربردی پیش روی پروژههای عام المنفعه در استفاده از معروفترین و معمولترین روش تأمین مالی مورد استفاده در کشور (وام) میپردازد و یک راهکار عملیاتی برای حل مشکلات مطرح شده ارائه خواهد داد. برای دسترسی به این هدف، در ابتدا به بحث تشکیل مشارکت و مسائل پیرامون آن پرداخته میشود و سپس به تشریح روش وام مشارکتی به عنوان راهکاری مفید برای شرکتها و سازمانهای غیر دولتی و مؤسسات مالی و اعتباری جهت کاهش ریسک وام و همچنین تأمین مالی پروژههای بزرگ پرداخته خواهد شد.کشور ایران با توجه به اقلیم خشک، نیمهخشک و فراخشک و همچنین توسعه صنعتی، کشاورزی و افزایش روز افزون جمعیت و گسترش شهرنشینی، با مشکلات عمده زیست محیطی مواجه است. در همین رابطه لزوم شناخت مسائل زیست محیطی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، صنعتی و ارائه راهکارهای جدید باعث گردید که مرکز محیط زیست و توسعه پایدار دانشگاه شیراز تأسیس گردد. در این مرکز که یکی از مراکز Ngo میباشد، تلاش گردیده که مطالب مرتبط با فعالیت-های عامالمنفعه و مردمی به اطلاع علاقهمندان به محیط زیست رسانده شده و همچنین مقالات صاحبنظران گردآوری گردد.
-2 ادبیات تحقیق
هر مؤسسه مالی و اعتباری در برخورد با هر پروژه، با طیف وسیعی از انتخابها روبروست. در یک سوی این طیف، وام شرکتی است که در این نوع از وام، وامدهنده بدون توجه به پروژه، مشخصات و خصوصیات آن فقط با استناد به وثایق وام، به ارایه تسهیلات به متقاضی میکند. سوی دیگر این طیف تآمین مالی خودگردان پروژه و مشارکت در پروژه قرار دارد. در این شرایط مؤسسه وام دهنده فقط به پروژه، درآمدهای آن و ریسکهای اجرایی و عملیاتی آن میپردازد و انتظار دریافت وثایق یا تضامین از مالک پروژه وجود ندارد و تصمیمگیری بر اساس خصوصیات پروژه برای مشارکت یا ارائه تسهیلات صورت میگیرد. سایر روشهای تأمین مالی و شرایط مربوط به آنها در میان این طیف قرار میگیرند.
1-2 فرآیند تشکیل مشارکت
1-1-2 ثبت اطلاعات با ایجاد »دفتر بانکی:«
قبل از اعطای یک حکم اعتبار، وامگیرنده بایستی از عامل ارایه تسهیلات، درخواست ارایه قیمت کند. بانک عامل، استراتژی مشارکت و شرایط خود را اعلام میکند و همچنین نگرش خود را درباره مسیری که وام و قیمت آن در بازار در پیش میگیرد، به اطلاع میرساند. وقتی که توافق بین عامل و متقاضی ایجاد شد، فرآیند تشکیل مشارکت آغاز میشود. در این شرایط عامل یک بسته اطلاعاتی (IM) تهیه خواهد کرد که شرایط مبادلات را شرح میدهد. معمولاً IM شامل یک خلاصه اجرایی در مورد نحوه حضور در مشارکت، ملاحظات سرمایهداری، مروری بر شرایط مالی و اقتصادی وامگیرنده، وضعیت حوزه فعالیت آن و یک مدل مالی است. از آنجا که وامها مثل اوراق بهادار نیستند، این فرآیند بین عامل، وامدهنده و وامگیرنده محرمانه خواهد ماند.گاهی اوقات که رتبه اعتباری متقاضی متوسط است و رویکرد جذب تسهیلات از سرمایهگذاران غیر بانکی وجود دارد، بانک عامل اغلب یک نسخه عمومی از این بسته اطلاعاتی را فراهم میسازد که این نسخه فاقد همه موارد محرمانه مانند پیشبینی-های مالی است و غیرمحرمانه میباشد و این نسخه عرضه عمومی میشود.در حالیکه بسته اطلاعاتی آماده میشود، عامل تشکیل مشارکت، بازخوردهای غیر رسمی وامدهندگان بالقوه را در رابطه با تمایل آنها برای حضور در مشارکت و قیمت مورد نظر آنها را بررسی مینماید، پس از گردآوری اطلاعات، با توجه به شرایط بازار، عامل به طور رسمی پیشنهاد ارایه وام به صورت مشارکتی را به مؤسسات اعلام خواهد نمود .(1)لیست شرایط که یک بخش مهم در بسته اطلاعاتی است، یک برگه شرط اولیه میباشد که شامل قیمت، ساختار، وثایق، شرط عقد و سایر شرایط اعتبار خواهد بود. بخش دیگری که در بسته اطلاعاتی وجود دارد، وضعیت صنعت و یا رشته فعالیت شرکت متقاضی است. این بخش شامل مرور صنعت، شرحی بر رشته فعالیت شرکت و موفقیت رقابتی آن نسبت به همتایان هم رشته خود است .(2)مدل مالی، یک مدل تفصیلی از وضعیت مالی تاریخی، فعلی و پیشبینی شده وامگیرنده است که شامل شاخصهای اصلی کارایی مدیریتی، ثبات مالی و صورتهای پیشبینیشده شرکت پس از دریافت وام خواهد بود .(3)
در بسیاری از موارد یک نشست بانکی انجام میشود که در آن نشست، وامگیرندگان شرایط وام را از زبان مدیران و گروه حامی1 (اگر وجود داشته باشد) میشنوند. مدیریت چشمانداز خود را از سرمایهگذاری مورد نظر ارایه خواهد کرد و مهمتر از آن، بیان خواهد داشت که چگونه وامدهندگان بر اساس جدول زمانی یا قبل از آن بازپرداخت خود را دریافت خواهند کرد. همچنین وامدهندگان به طور خلاصه استراتژیهای خروج و وثایق و منافع حاصل از فروش دارایی را خواهند فهمید. وقتی طرفین وام دهنده و وام گیرنده به توافق رسیدند، شرایط پایانی در توافق نامههای تفصیلی مستند میشوند. سپس حق تصرف وثیقهها و سایر شرایط پیوست میشوند .(4)وامها در طبیعت خود اسناد انعطافپذیری هستند که میتوانند مورد بازنگری قرار گرفته و از زمانی به زمان دیگر اصلاح شوند. این اصلاحات مستلزم مجوزهای مختلفی هستند. اصلاحات میتوانند از چیز سادهای مثل فسخ ضمانت تا مسأله پیچیدهای مانند تغییر در بسته وثیقه یا اجازه به وامگیرنده جهت افزایش پرداختها یا کسب سود را شامل شود .(5)
2-2 وام مشارکتی
یک وام مشارکتی، وامی است که توسط گروهی از وامدهندگان تأمین و توسط یک یا چند بانک سرمایهگذاری یا تجاری که به عنوان ترتیبدهنده2 یا عامل شناخته میشوند، سازماندهی، تدارک و مدیریت میشود. وامهای مشارکتی با گسنرش وامهای سرمایهگذاری در پروژههای بزرگ در اواسط دهه 1980، به یک روش غالب به منظور بهرهگیری از توان بانکها و سایر ارایهکنندگان وامهای تجاری کوتاه مدت و بلند مدت تبدیل شدهاند. دلیل این روند، ارزانتر بودن و کم ریسک بودن وامهای مشارکتی نسبت به خطوط اعتباری و سایر روشهای تأمین مالی است.در این نوع تسهیلات، عاملان، وظیفه تآمین منابع مالی سرمایهگذاری را برای متقاضیان سرمایه از بانکها و شرکتهای سرمایهگذاری بر عهده میگیرند. وامگیرنده کارمزدی در ازای این خدمت به عامل پرداخت میکند و طبیعتاً این کارمزد با پیچیدگی و ریسک پذیرتر شدن وام، افزایش مییابد. در نتیجه، سودآورترین وامها آنهایی هستند که به قرضگیرندگان با شرایط مالی نامناسبتر تعلق میگیرند. لذا هزینه وام و هزینه کارمزد عامل تشکیل مشارکت بر اساس وضعیت مالی و ریسک شرکت تعیین میشود .(4)در حقیقت شرکتهای بزرگ با وضعیت مالی مناسب و رتبه پایین یا اصلاً کارمزد نمیپردازند، یا کارمزد اندکی برای یک وام مشارکتی میپردازند.
3-2 انواع تسهیلات مشارکتی
چهار نوع مهم از تسهیلات وام مشارکتی وجود دارد:
1. اعتبار گردشی1 (که در آن گزینههای مختلف از جمله وامهای تسویه حساب، سایر وامها و رفع سریع نیاز شرکتها، وامهای با چند پول رایج، وام بدون مدت و وامهای قابل تمدید همیشگی وجود دارند).
2. وام مدتدار
3. LOC
4. وام مالکیت یا تجهیزات (وامهای مدتدار تأخیری( 2
- اعتبار گردشی: یک اعتبار گردشی امکان برداشت، بازپرداخت و قرضگرفتن مجدد را به قرض گیرندگان میدهد. این نوع تسهیلات بسیار شبیه به کارت اعتباری شرکت، عمل میکند. با این تفاوت که قرضگیرنده، موظف به پرداخت کارمزد روی مبالغ استفاده نشده میباشد که موجب افزایش هزینه کل قرضگرفتن میشود. اعطاکنندگان وامهای گردشی و وامدهندگان به شرکتهای با ریسک متوسط اغلب از فرمولهای ارایه وام با محوریت دریافت سپرده استفاده میکنند و این رویه سبب محدود شدن میزان وام تا درصد معینی از وثیقهها و اغلب موجودی کالا یا دریافتیها، میشود. مدت اعتبارات گردشی اغلب 364 روز است. این اعتبارات – که تسهیلات 364 روزه نامیده میشود -معمولاً به شرکتهای با ریسک بالا پرداخت نمیشود. علت آنکه این تسهیلات به یک مدت زمان مشخص محدود میشوند، این است که بانکها باید ذخایر خود و مقادیر استفاده نشده را مورد ارزیابی قرار دهند. گزینههایی وجود دارند که در موازات اعتبار گردشی میتوانند عرضه شوند:
· وام موقت : یک اعتبار کوچک یکشعبه است که معمولاً توسط شعبه بانک فراهم میآید.
· خطا اعتباری چند ارزی: که به قرضگیرندگان، امکان اخذ اعتبار به چندین پول رایج را میدهد.
· یک وام بلند مدت:3 به قرضگیرندگان امکان تبدیل بدهیهای کوتاه مدت را به وام مدتدار تحت تاریخ تبدیل معینی میدهد. باز هم این یک ویژگی وامهای پر ریسک است. تحت این شرایط، سود وام اغلب در صورتی که گزینه بدون مدت، اعمال شود، افزایش مییابند.
· یک اعتبار دائمی: گزینهای است که در قالب آن، وامگیرنده – با رضایت گروه مشارکت – میتواند اعتبار خود را هر ساله به مدت یک سال تمدید کند.
- وام مدتدار: در این نوع وام، گیرنده ممکن است طی دوره تعهد کوتاهمدتی، وامی گرفته و براساس سری زمانی بازپرداخت یکباره، کل مبلغ در سررسید مبلغ را تسویه نماید. وام ممکن است مستهلک شونده4 باشد. یک وام مستهلک شونده، وام مدتداری با جدول زمانی بازپرداخت تصاعدی است که معمولاً شش ساله یا کمتر به طول میانجامد.
- LOC :LOC ها متفاوت هستند، LOC تضمینی است که توسط گروه بانکی به طلبکاران شرکت بابت بازپرداخت بدهیها و تعهداتش داده میشود.
- خطوط اعتباری مالکیت/ تجهیزات (وامهای مدتدار تأخیری): اعتباراتی هستند که برای مدت معینی برای خود داراییهای خاص با تجهیزات اعطا میشوند. در این نوع وام، وامگیرنده کارمزدی را طی دوره تعهد (یک کارمزد مشخص) پرداخت میکند. این خطوط سپس طی دوره مشخصی بازپرداخت میشوند .(6)
4-2 وام دهندگان
سه گروه اصلی وامدهنده وجود دارد: بانکها، شرکتهای سرمایهداری و مؤسسات مالی و اعتباری غیر بانکی.
1. بانکها که شامل بانک تجاری و سرمایهگذاری هستند.
2. شرکتهای سرمایهگذاری کمتراز مالی، به طور پایداری کمتر از 10 درصدبازار وام را در اختیار دارند و عمدتاً با 25 الی 200 میلیون دلار وارد میشوند. این سرمایهگذاران اغلب به دنبال وامهای با وثیقه و دارایی محور هستند که ویژگی نظارت بر وثیقه را دارند.
3. مؤسسات مالی و اعتباری غیر بانکی در بازار وام مؤسساتی مانند صندوقهای دو جانبه مشارکت در وام، صندوقهای تأمینی1، صندوقهای بازنشستگی و شرکتهای بیمه هستند. این مؤسسات حدود 20 درصد از کل وامهای بازارهای مالی را ارائه نمودهاند .(7)
5-2 قیمتگذاری یک وام مشارکتی
قیمتگذاری وامها توسط مؤسسات مالی و اعتباری ساختار سادهتری دارد کهعمدتاً مبتنی بر ملاحظه ریسک / بازدهی و تضامین است. اما قیمتگذاری یک وام بانکی پیچیدهتر است؛ در حقیقت بانکها به پروژه و کل سودآوری سرمایهگذاری وام-گیرنده توجه میکنند و با سود بیشتر وامگیرنده، سود بیشتری طلب مینمایند.
1-5-2 قیمتگذاری وامها برای سرمایهگذاران بانکی
از اوایل دههی 1990، تقریباً همهی بانکهای تجاری خارجی تکنیکهای مدیریت پورتفوی را که بازدهی ریسکهای سبدهای مختلف دارایی از جمله وامها و سایر محصولات اعتباری را ارزیابی میکنند، اتخاذ کردهاند. بانکها با در نظر گرفتن یک وام به عنوان یک سرمایهگذاری کوتاه مدت، به بررسی بازدهی و ریسک فرصتهای سرمایهگذاری میپردازند و ضمن ارزیابی بازدهی تعدیل شده، سبدهای مختلف سرمایهگذاری (وام)، سبد وام خود را تشکیل میدهند. این امر بدان مفهوم است که اختلاف سود پیشنهادی به وامدهندگان بانکی که اعتبارات بلندمدت ارائه میکنند، میزان فعالیت تجاری است که یک بانک میتواند با قبول بخشی از وام اتخاذ کند. اما در کنار این مسأله، فعالیتهای تجاری که بانک میتواند با تعهد پرداخت وام انجام دهد نیز اهمیت دارد و میتواند بر تصمیم بانک تأثیر بگذارد.
