بخشی از مقاله
چکیده
همواره از گذشتههای دور آب کانون توجه بشر بوده و از آنجایی که ایران جزء مناطق خشک و نیمه خشک محسوب میشود و با توجه به نامتعادل بودن توزیع زمانی و مکانی بارشها در کشورمان، همواره مسئولین و متخصصین در تلاش هستند تا آب را در فصول پرباران ذخیره نموده و در فصلهای زراعی برای مصارف کشاورزی و مصارف دیگر مورد استفاده قرار دهند. یکی از ابنیههای ذخیره آب، آببندانها میباشد که جزء ابنیههای سنتی استانهای شمالی کشور میباشد.
از آنجایی که آببندانها با کاربردهای مشابه هزینههای کمتری نسبت به سازههای ذخیره آب و سدهای مخزنی بزرگ دارند، لزوم احداث آببندانهای جدید و مرمت و بهسازی آببندانهای سنتی موجود در استانهای شمالی به شدت احساس میگردد که اجرای آن نیز جزء با عنایت خاص مسئولین و تعامل مشترک کارفرمایان، مشاوران، پیمانکاران و مردم امکانپذیر نمیباشد.
واژههای کلیدی: آببندانها، سازههای آبی کوچک، ذخیرهسازی آب، مرمت و بهسازی آببندانها
مقدمه
اهمیت آب از گذشتههای دور تا عصر حاضر و بحران در آینده، بر هیچکس پوشیده نیست اگرچه آب جزء منابع تجدیدشونده سالیانه محسوب میگردد ولی مقدار آن در طول سال برای حوزههای آبریز تقریباً ثابت و حتی رو به کاهش است. از طرفی افزایش جمعیت توأم با رشد صنعتی و بالا رفتن سطح رفاه عمومی و تأمین مواد غذایی، اهمیت و بحران آن را در زمینههای مختلف کشاورزی، صنعت و شرب روز به روز بیشتر میکند و کمبود آن به خصوص در نواحی خشک و نیمه خشک مشهودتر میگردد و ضرورت تأمین آب و مهار آبهای سطحی بارزتر میگردد. امروزه به دلیل توجه به احیای روشهای سنتی تأمین آب در مناطق خشک به ویژه از سوی دست اندرکاران بخش کشاورزی ضرورت دارد که روشهای احداث سازههای آبی کوچک بهطور جدی و منطبق با اصول علمی مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد. اشاعه روشهای احداث و نکات فنی مربوط به این گونه سازهها که علاوه بر سهل و کم هزینه بودن احداث آنها، ریشه در فرهنگ تأمین آب مردم ما دارد، بیش از پیش احساس میشود. یکی از این سازههای تأمین آب مهم و با ارزش، آببندانها میباشند که علاوه بر ذخیرهسازی آب، کاربردهای چندمنظوره دیگری نیز دارند.
مواد و روشها
مردم کشور ما از سالیان دور بر اساس موقعیت جغرافیایی و شرایط آب و هوایی محل زندگی از شیوههای گوناگونی، برای تأمین آب موردنیاز استفاده مینمودند. یکی از مهمترین روشهای مذکور، استفاده از منابع آبی ذخیرهکننده از جمله آببندانها بوده است.
استان مازندران در محدوده 50 درجه و 34 دقیقه تا 54 درجه و 10 دقیقه طول شرقی و 35 درجه و 47 دقیقه تا 36 درجه و 35 دقیقه عرض شمالی قرار دارد. استان مازندران با مساحتی حدود 23756/4 کیلومترمربع، 1/46 درصد مساحت کشور را در بر میگیرد. حد شمالی آن دریای خزر، حد جنوبی آن استانهای تهران و سمنان، حد غربی آن گیلان و حد شرقی آن استان گلستان میباشد - مسگری و همکاران، . - 1385
تعداد آببندانهای استان مازندران 648 واحد بوده که مساحت آنها 15000 هکتار برآورد شده است. آببندانهای مذکور در 635 روستا پراکنده میباشد که 50588 خانوار استان مازندران از آن منتفع میگردد. حجم مفید ذخیرهسازی آببندانهای استان مذکور برای کشاورزی در حالت موجود، 105 میلیون مترمکعب بوده که 8850 هکتار از شالیزارهای منطقه را مشروب میسازد - میرزایی، - 1386
شکل - 1 - نقشه پهنهبندی آببندانهای استان مازندران را نشان میدهد.
شکل - : - 1 نقشه پهنهبندی آببندانهای استان مازندران
تعریف آببندان
آببندان در واقع استخر ذخیره خاکی و بسیار بزرگی است که از گود کردن و خاکبرداری یک محدوده، خاکریزی و کمپکت آن به منظور ایجاد دیواره و حصار دور این محدوده به وجود میآید. در برخی موارد نیز توپوگرافی منطقه، سبب به-وجود آمدن آببندان بهطور طبیعی میشود.
آببندانها از سازههای اصلی ذخیرهی آب استانهای شمالی کشور هستند. این سازهها به دو صورت ثقلی و یا پمپاژ از طریق ایستگاههای پمپاژ تغذیه میگردند. در برخی موارد آببندانهای مذکور سالانه دو تا سه بار آبگیری و مورد استفاده قرار میگیرند.
مهمترین مزایای استفاده از آببندانها:
استفاده از آببندانها دارای اثرات مثبتی در زمینههای زیر میباشد: -1 مهار آبهای سرگردان و ذخیره آب در فصل غیرزراعی -2 تقویت آبهای زیرزمینی -3 جلوگیری از فرسایش -4 تأثیرات اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی - 5 جلوگیری از پیشروی آب شور دریا به آبخانههای ساحلی
-1 مهار آبهای سرگردان و ذخیره آب در فصل غیرزراعی:
در اثر ریزش نزولات جوی در اراضی اطراف برخی استخرها، زهآبهای این اراضی از طریق انهار زهکشی به داخل آنها هدایت و ذخیره شده و به عنوان منابع آبی استخرهای مذکور محسوب میگردند.
-2 تقویت آبهای زیرزمینی:
استفاده بیش از حد آبهای زیرزمینی توسط چاهها سبب میشود تا سطح آب زیرزمینی پایین رفته و شرایط برای دسترسی به آب به شدت کاهش یابد اما با توسعه آببندانها میتوان شرایط را برای افزایش تغذیهی سفرههای آب زیرزمینی و استفاده برای آب شرب فراهم ساخت. البته قابل ذکر است هزینههای نگهداری و بهرهبرداری این سازهها در مقایسه با سازههای بهرهبرداری از آبهای زیرزمینی به مراتب کمتر میباشد.
-3 جلوگیری از فرسایش:
آببندانها در حوزه آبخیز یک رود مانند یک سد مخزنی در تنظیم جریان عمل نموده، با جمع شدن آب در آببندانها زمان ماندابهای تولید شده در حوزه آبخیز زیاد و با جلوگیری از تخلیه سریع رود باعث کاهش فرسایش جریان و غرقابی شدن اراضی میگردد.
-4 تأثیرات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی:
با توجه به نقش مستقیم آببندانها در بخشهای شیلات، گردشگری، اشتغالزایی و آبادانی روستاها، توسعه بخش دام و طیور، کاهش هزینههای زهکشی، جلوگیری از تغییر الگوی کشت منطقه، بقا و حفظ گونههای پرندگان و .... بهطور حتم دارای تأثیرات مثبت فراوان در زمینههای اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی میباشند.
-5 جلوگیری از پیشروی آب شور دریا به آبخانههای ساحلی:
آببندانها سیستم مناسبی برای جلوگیری از حرکت آب شور دریا به سمت آبخانههای ساحلی و اراضی کشاورزی میباشد. در امتداد نوار ساحلی، آبگیرهای طبیعی زیادی به وجود آمدهاند که با آب باران تغذیه و با تقویت سفرههای زیرزمینی مانع پیشروی آب شور دریا میگردند.
نتایج و بحث
آب قابل بهرهبرداری در سطح استان مازندران بالغ بر 6/99 میلیارد متر مکعب است که شامل 4 میلیارد متر مکعب آبهای سطحی و 2/99 میلیارد متر مکعب آبهای زیرزمینی میباشد اما فقط حدود یکسوم این آبها به بهرهبرداری می-رسد. با توجه به حجم بالای آبهایی که به صورت هرزآب و زهآبهای مزارع در استان مازندران به راحتی و بدون کنترل از دسترس خارج میگردند، با استفاده از آببندانها میتوان حجم عظیمی از این آبها را جمعآوری و ذخیره نمود که ضمن
