بخشی از مقاله
چکیده
امروزه با پیشرفت صنایع و افزایش جمعیت بشر و عدم رعایت استانداردهای زیست محیطی، خطرات متعددی از لحاظ آلودگی منابع آبی بوجود آمده است. آنچه مسلم است تامین آب، یکی از دغدغه های اصلی هزاره سوم برای بشر است و یکی از راه های مقابله با بحرا ن آب، حفاظت و بهره برداری بهینه از آب می باشد. در تحقیق حاضر مشکلات منابع آب استان مازندران در ارتباط با حفاظت و بهره برداری بررسی شد و راهکارهایی به منظور رفع مشکلات مطرح گشت. منابع آب استان مازندران شامل منابع آب سطحی و زیرزمینی از لحاظ وضعیت موجود و نحوه بهره برداری مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج تحقیق بیانگر وجود مشکلات مدیریتی و بخصوص عدم مشارکت و همرامی مردم در زمینه حفاظت و بهره برداری بهینه بوده است. آنچه مسلم است با فرهنگ سازی و حفاظت و بهره برداری بهینه از منابع آب می توان گامی مثبت در جهت مقابله با بحران آب برداشت.
واژههای کلیدی: استان مازندران، بحران آب، فرهنگ سازی، حفاظت.
مقدمه
تامین آب با کیفیت مناسب از مهمترین نیازهای انسان امروزی می باشد. متاسفانه علاوه بر مسئله کمیت آب در دسترس، آلودگی منابع آبی و کیفیت آنها از مسائل محدود کننده در بحث تامین آب است. برای حل این مشکل و نجات آب می توان در سه سطح فرهنگ سازی، مدیریت و برنامه ریزی و کنترل و حفاظت اقدام نمود. ارتقاء فنی و حفاظت، بدون ارتقاء فرهنگی و بهره برداری صحیح از منابع آب موفقیت رضایت بخشی به همراه نخواهد داشت. بنابراین جای آن دارد که برآموزش و فرهنگ سازی به منظور حفظ و بهره برداری بهینه از منابع آب تمرکز نماییم. پدیده بحران آب قدمت چهل ساله دارد.
رشد جمعیت، پیشرفت صنعتی و کشاورزی موجب افزایش چشمگیر تقاضای مصرف آب شد. تکنولوژی های جدید امکان حفرچاه های عمیق و بهره برداری بیشتر را فراهم آورد و با تشدید بهره برداری و از طرفی آلاینده های حاصل از فعالیت های بشر، بحران آب در دو زمینه کمیت و کیفیت شکل گرفت و همچنان در حال تشدید می باشد. وجود آب در صورتی مفید است که بتوان بدون صرف هزینه زیاد آن را مورد استفاده قرار داد - مهدوی، - 1378، لذا مطالعات کیفی آب شامل مطالعه آلودگی آبهای سطحی و زیر زمینی حائض اهمیت می باشند - علیزاده، . - 1377 در کشور هند سلامت 2/3 میلیون نفر بدلیل استفاده از آب های زیر زمینی با کیفیت نامطلوب به خطر افتاده است - توشار و همکاران، - 2001، اما در مورد ایران آمار دقیقی در دست نمی باشد.
مطالعات گسترده ای در زمینه مدلسازی و مدیریت منابع آب در سطح دنیا انجام پذیرفته است. میوزیانگ و همکاران، به مدلسازی انتقال مواد محلول در محیط های متخلخل ارائه پرداختند. هینی و همکاران، به بررسی راهکارهایی برای مدیریت و کاهش شوری در حوزه های آبخیز پرداختند. غلامی و جعفری - 1389 - ، به بررسی علل شوری آب زیر زمینی و اثرلت آن در سواحل جنوبی دریای خزر پرداختند. تحقیق حاضر با هدف شناسایی مشکلات منابع آب در بخش حفاظت و بهره برداری و ارائه راهکارها برای مدیریت و کاهش مشکلات مذکور و نقش مشارکت مردم در سطح استان مازندران انجام پذیرفته است.
مواد و روش ها
استان مازندران با وجود برخورداری از بارش مناسب و منابع آب سطحی و زیرزمینی غنی، با بحران آب مواجه می باشد. مصرف آب استان مازندران، بخصوص در سطح کشاورزی چشمگیر است و از طرفی مشکل بهره برداری نادرست و عدم حفاظت از این منابع خدادادی موجب تشدید مشکل تامین آب شده است. کمیت آب در دسترس از یک طرف و مبحث آلاینده ها و کاهش کیفیت آب از طرف دیگر، از مشکلات تامین آب می باشد. لازم به ذکر است که میانگین بارش در دنیا حدود 840 میلیمتر، میانگین بارش ایران حدود 250 میلیمتر و میانگین بارش استان مازندران حدود 620 میلیمتر می باشد. با مقایسه این ارقام، می توان دریافت که از لحاظ بارش، استان مازندران در شرایط مناسبی است و مشکل ما در بخش حفاظت و بهره برداری بهینه می باشد. بنابراین، با بررسی ارقام فوق، ضرورت آگاهی بخشی و فرهنگ سازی در بخش مصرف آب و اصلاح الگوی مصرف و رفتار ما در رابطه با منابع آب مشخص می گردد. مصرف آب استان در سه بخش شرب، کشاورزی و صنعت و خدمات می باشد که تفکیک میزان مصرف در بخش های مذکور به شرح زیر است:
بررسی مشکلات اصلی حفاظت و بهره برداری از منابع آب استان مازندران
الف- رودخانه
رودخانه ها مهمترین منبع آبی تامین کننده نیاز آبی بشر و محیط زیست می باشند. رودخانه علاوه تامین آب، دارای ارزش تفرجگاهی می باشد که موجب تمرکز سکونتگاه ها و گردشگران در اطراف آن و در نتیجه آلودگی های زیست محیطی ناشی از فعالیت بشر می شود. مهمترین مشکلات ما در مورد رودخانه ها در استان مازندران شامل موارد زیرمی باشد:
-1 تجاوز به حریم بستر
متاسفانه در طی چند دهه اخیر در حریم بستر رودخانه های استان ساخت و ساز های غیر قانونی انجام شده است. تجاوز به حریم بستر رودخانه، علاوه بر مشکلات هیدرولیکی و زیست محیطی، برای ساکنین نیز به لحاظ وقوع سیلاب خطر آفرین می باشد. برای فرار از خطر سیلاب و بهبود وضعیت رودخانه های استان، شایسته است در حریم بستر رودخانه ها دخل و تصرف نگردد و ساخت و سازی صورت نگیرد.
-2 آب برداری غیر مجاز از رودخانه ها
یکی ازمشکلات مدیریت رودخانه های استان، آب برداری غیر مجاز کشاورزان می باشد. بهره برداری از آب رودخانه با احداث انهار زراعی، مستلزم اخذ مجوز از شرکت آب منطقه ای است. هر فردی باید با کسب مجوز از شرکت آب منطقه ای مازندران به اندازه نیاز خود از آب استفاده نماید و در افزایش راندمان آب بکوشد.
-3 بحث آلایندها
متاسفانه برخی افراد از رودخانه ها به عنوان کانال طبیعی دفع فاضلاب، زباله ها و نخاله های ساختمانی استفاده می نماید. بوفور مشاهده می گردد که پساب، فاضلاب ها، آلاینده های حاصل از شست و شوی خانگی، نخاله های ساختمانی و صنعتی و حتی زباله ها و مواد لاستیکی در بستر رودخانه ها تخلیه می شوند که می تواند به موارد زیر منجر شود:
-آلودگی منابع آب استان و بیماری های حاصل از آن.
-نابودی گونه های آبزی و گیاهی و جانوری.
-کاهش ارزش تفرجگاهی رودخانه و از رونق افتادن صنعت گردشگری.
-تشدید فرسایش در رودخانه و رسوبات حاصل از آن.
باید از دفع زباله ها و پساب خانگی و صنعتی در رودخانه ها جلوگیری شود و به رودخانه به عنوان یک سرمایه متعلق به خود بنگریم.
-4 برداشت شن و ماسه
بستر رودخانه های استان به عنوان معادن شن و ماسه مورد استفاده قرار می گیرد. متاسفانه برداشت بی رویه و غیر اصولی، صدمات جبران ناپذیری به رودخانه های استان وارد نموده است که می توان به موارد زیر اشاره نمود:
-هدایت عمده جریان آب به کناره ها و تشدید فرسایش کناره ها و ازبین رفتن اراضی کنار رودخانه ها.
-افزایش رسوب در رودخانه ها.
-از بین بردن بستر مناسب تخمگذاری ماهیان.
-تشدید خطر سیلاب و خسارات ناشی از آن.
- تغییرات نامطلوب در رفتار هیدرولیکی رودخانه.
برای حل چنین مشکلاتی، هرگونه دخل و تصرف و بهره برداری از بستر رودخانه باید با هماهنگی کارشناسان آب منطقه ای و تحت نظارت آنها صورت پذیرد.
ب- آب زیرزمینی
آب زیرزمینی به لحاظ کیفیت مطلوب تر و به دور بودن از تبخیر از اهمیت بالاتری نسبت به آب سطحی برای ما برخوردار است. همچنین منبع اصلی تامین کننده آب در خشکسالی ها و فصول خشک سال می باشد. بنابراین شایسته است در حفاظت و بهره برداری بهینه از آن به لحاظ کمی و کیفی بکوشیم. عمده مشکلات آب زیرزمینی استان عبارتند از:
-1 پمپاژ و دبی مجاز
متاسفانه در سطح استان، بهره برداری بی رویه با استفاده از حفر چاه و پمپاژ با دبی غیر مجاز صورت می پذیرد. توجه گردد که پمپاژ با دبی غیرمجاز می تواند برای کشاورز نیز بواسطه تخریب چاه، خسارت زا باشد. بنابراین، شایسته است برای مصرف منطقی و جلوگیری از تخریب چاه، دبی مجاز - آبدهی مجاز - که توسط کارشناسان آب منطقه ای اعلام می گردد رعایت گردد.
-2 حفر چاه غیر مجاز
برای حفر چاه و بهره برداری از آب زیرزمینی ما نیاز به اخذ مجوز از شرکت آب منطقه ای استان می باشیم. هر چاه برای خود حریمی دارد که تجاوز به حریم یک چاه با حفر چاه جدید، موجب تاثیر منفی در آبدهی هر دو چاه و افزایش هزینه های پمپاژ برای ما خواهد شد. همچنین حفر چاه غیر مجاز بخصوص در دشت های ممنوعه، ما را با مشکل تامین آب شرب مواجه خواهد نمود.
