بخشی از مقاله
چکیده
در معماری توجه به مبحث اقلیم امری ضروری و لازم میباشد و یک از اصول طراحی معماری بوده و هست .این توجه فق مختص زمان حال نیست، در معماری گذشته نیز، ما به عینه ردپای طراحی بر پایه اقلیم را در بناها مشاهده میکنیم، تجارب گذشتگان در این رابطه نسل به نسل به ما رسیده و در مرور زمان این راهکارها با توجه به پیشرفت تکنولوژی بشر و استفاده از مصالح جدید به روز شده .یکی از روشهای مقابله با شرای نامساعد اقلیمی طراحی بر مبنای همزیستی با محی پیرامون و استفاده از مصالح طبیعی همان منطقه است دلیل این گفته سازگاری مواد اولیه تشکیل دهنده این مصالح با محی اطراف خود در طول مدت زمان بسیار طولانی میباشد که با شرای آب و هوایی منطقه خود وفق پیدا کردهاند .ایران به دلیل قرا گرفتن در بین 25 تا 40 درجه عرض شمالی و بین 44 تا 64 درجه طول شرقی و همجواری با دریا از شمال و جنوب از شرای ویژهی اقلیمی در میان کشورهای جهان برخوردار است و آن را کشوری چهار فصل نامیده اند بر اساس دسته بندی اقلیمی کوپن، ایران داری چهار اقلیم میباشد، اقلیم مورد بحث ما در این پژوهش اقلیم معتدل و مرطوب حاشیه جنوبی دریای خزر، استانهای گیلان و مازندران است در این مقاله سعی شده تأثیر شرای اقلیمی بر معماری این منطقه و راهکارهای مقابله با این شرای بررسی شود. در پژوهش پیش رو این نتیجه حاصل شد که اقلیم نقش اساسی را در ایجاد عنصرهای معماری این منطقه که شامل ایوان، سقف شیبدار، ارتفاع کف بنا از سطح زمین - گربه رو - ، جهت قرارگیری بنا و دیگر عناصر که در متن اصلی آورده شده داشته است، استفاده از این عناصر با بهرهگیری از تکنولوژی روز میتواند ما را به سمت معماری همسو با طبیعت سوق دهد این همسویی منافع زیادی را از نظر کاهش مصرف انرژی، بالا بردن عمر بنا و در یک جمله آسایش زندگی را در این بناها را برای ما فراهم میکند. روش تحقیق در این پژوهش، مطالعه توصیفی مبتنی بر مطالعات کتابخانهای و اسناد و مدارک موجود می باشد.
.1مقدمه
معماری در نقطه ای از بستر طبیعت جایگزین میشود و در آن ریشه میدواند، از آن پند میگیرد و با آن پیوند مییابد و معمار با جهانی از دادههای طبیعی رو به رو میگردد که بر نظم فضاییاش اثر میگذارد و قوانین تعریف شده ارائه میدهند .معماری از طبیعت اطرافش میروید، به نوعی بس طبیعت میگردد و در آن وجود انسان پارهای جدا نشدنی از پیکره طبیعت در میآید تا برگشت طبیعت را قبول کند - .عبداله زاده، - 49:1390 معماری هر منطقه جغرافیایی برگرفته شده از طبیعت شرای آب و هوایی آن منطقه میباشد و هر نقطه نیز دارای فرم خاص معماری خود میباشد، معماری سواحل جنوب دریای خزر نیز که از اقلیمی معتدل و مرطوب برخوردار است دارای فرمی خاص و منحصر به فرد است این نوع معماری اقتباس شده از اقلیم آن نقطه میباشد، در ادامه پژوهش به بررسی ویژگیهای این نوع معماری مرتب با اقلیم معتدل و مرطوب دو استان مازندران و گیلان که دارای شرای آب و هوایی مشابه هستند میپردازیم. به نظر میرسد معماری این منطقه از مصالح مورد استفاده تا فرم کلی بنا تحت تأثیر محی پیرامون میباشد. برای شناخت این معماری باید تأثیر عوامل اقلیمی بر ساخت و ساز ابنیه این منطقه مورد بررسی قرار گیرد. لذا در این تحقیق پس از معرفی خصوصیات اقلیمی این منطقه، به تأثیر اقلیم بر شکلگیری معماری متفاوت این نقطه از کشور پرداخته شده است. در حقیقت هدف از این تحقیق، یافتن چگونگی تأثیر اقلیم بر شکلگیری فضاها و عناصر معماری در این نقطه ایران میباشد. برای رسیدن به پاسخ این سوال، سؤالات دیگری نیاز به بررسی خواهند داشت .از جمله:
-چگونه اقلیم و آب و هوا بر شکل گیری اجزا و عناصر ساختمانی بام، در و پنجره، جهت پلان، و ... تأثیرگذار بوده است؟ -آیا اقلیم نقش اصلی بر شکل گیری این معماری ایفا نموده است یا خیر؟
برای رسیدن به پاسخ این سوالات، پس از معرفی اجمالی استان گیلان و مازندران، به ذکر خصوصیات عناصر معماری و سایر فضاهای مرتب با زندگی انسان پرداخته و در نهایت به تعدادی اصول و احکام دست یافته ایم که میتواند جهت ادامه یافتن معیارهای معماری سنتی منطقه الهام دهنده باشد. تا بدین وسیله ارزش های معماری سنتی به فراموشی سپرده نشود و از این طریق و انجام تحقیقات بیشتر بتوان رابطه ای بین معماری گذشته و حال این منطقه یافت که ضمن تداعی فرهنگ و آداب و رسوم گذشته، با شرای اقلیمی منطقه نیز تطابق داشته باشد.
-2 مفاهیم، مبانی نظری و پیشینه تحقیق
-1-2 مفاهیم
-1-1-2 معماری
معماری ترکیبی است از »خواستن« و »توانستن« که حاصل تفکر و روح بشر بوده و نیز پدیدهای است متکی بر اندیشه و آمیزهای است از عواطف، احساسات و دانش فنی.
»راسکین« و »موریس« ازمتفکران حوزه معماری، ترکیب کالبد و معرفت - ماده + هنر - را برای این تعریف برگزیدهاند. راسکین در کتاب هفت مشعل معماری - 1266/1846 - معماری را اینگونه تعریف کرده است: »معماری هنر بر افراشتن و آراستن بنا، توس انسان است که سیما و منظر آن به سلامتی روانی و دماغی انسان، نیرو و سرور میبخشد و بیشتر از آن که بر عملکرد و کاربری تأکید کند، بر زیباییشناسی و مفید بودن و جنبهها و دیدگاههای معنوی تاکید دارد. معماری با نظم و انتظامی مطمئن و خارج از آشوب مربوط میشود. دارای سازمانی محکم و استوار است، دارای هندسهای قویاست و مهمتر از همه - معماری - آفرینشی است که زیبایی را به نمایش میگذارد و ازیکنواختی و کسالتآوری به دور است
»بنه ولو« در مورد معماری میگوید: هنگامی که راجع به معماری استدلال میکنیم باید متوجه باشیم که این موضوع تنها شامل مجموعهای از فرمهای نوین نیست، بلکه نحوهی جدیدی از تفکر است - یعنی دارای جهانبینی است - که نتایج آن هنوز کاملاً محاسبه نشده است و این امکان هست که عادات معنوی و روحی و اصطلاحات ما هنوز هم همگام با چیزی که از آن صحبت میکنیم پیشرفت نکرده باشد - ثامنی و کریمیآذری، . - 54 :1393 بر پایه آنچه از تعاریف معماری بیان شد میتوان چنین تعریفی را به عنوان جمعبندی تعریف معماری بیان کرد: »معماری صورتی از رویاها، باورهای فردی و ارزشهای اجتماعی را، با شکل مقید به فنآوری ساخت و متکی به زمان و مکان را، با زبان و بیان خاص معمار، برای زندگی انسان، نظام فضایی میبخشد.«
-1-1-2اقلیم
اقلیم عبارت است از تفسیر مجموعه شرای جوی که توس کیفیت و تکامل وضع هوای منطقه معین و مشخص میشود و هدف کشف و تعیین رفتار طبیعی اتمسفر و بهرهبرداری از آن، جهت منافع انسان است. از دیرباز دو دسته از عوامل، یکی موقعیت جغرافیایی به لحاظ طول، عرض، ارتفاع و دوم عناصر اقلیمی چون دما، تابش، رطوبت، جریات هوا و نزولات جوی از شناسانندههای اقلیمی بودهاند. در منطقهای با ویژگی جغرافیایی مشخص، به کمک عوامل محیطی معلوم میتوان عوامل فیزیکی را دستهبندی و هر دسته را در شرای خود نوعی از آب و هوا نامید - خاکپور، . - 83 :1385 از طرف دیگر موثرترین عامل بر حیات یک منطقه، نوع اقلیم آن منطقه است، لذا شناخت نوع اقلیم و عناصر غالب موثر بر آن، تعیین کننده اقلیم آن منطقه است در بناهای بومی و سبکهای محلی، اقلیم به عنوان مبنای حیات و فعالیتهای انسان در نظر گرفته شده است. اقلیم و معماری از موضوعات جالب در مطالعات مربوط به نقش عوامل آب و هوایی بر مسکن و فضای انسان است. در تمام طول تاریخ معماری و ساختمانسازی، طراحان همواره در صدد پاسخگویی به شرای آب و هوایی بودهاند، به گونهای که معماران سنتی، طراحی اقلیمی را دقیق و استادانه لحاظ نمودهاند. این عمل خواه در ساختمانهای واقع در شهرهای کوهستانی زاگرس که در مقابل باد محافظت شده و رو به جنوب هستند و خواه در پلان خانههای حیاط مرکزی سنتی که جهت حفظ سرمای شب در اقلیم گرم و خشک طراحی شدهاند - ویسی، . - 92 :1393
-1-1-2اقلیم و معماری
اقلیم و معماری یکی از موضوعات جالب در مطالعات مربوط به نقش عوامل آب و هوایی بر مسکن و فضای انسان است. در زمانهای گذشته بر اثر تجربه اثرات باد، آفتاب و باران را بر مساکن و بناها میدانستهاند و روشهای جالبی نیز برای کاهش اثرات نامطلوب این عوامل ارائه نمودهاند. معماری یکی از بزرگترین دستاوردهای بشر در میان اقوام مختلف در اقلیمهای متفاوت و دارای فرم، رنگ و کاربردهای گوناگون است - قبادیان، . - 77 :1384 در واقع بومشناسی ساختمان بر قابلیت ساختمان برای تلفیق عوامل محیطی و جوی و تبدیل آنها به صورت کیفیتهای فضایی و آسایش فرم تأکید دارد. شناخت نوع اقلیم و عناصر غالب موثر بر آن، تعیین کننده اقلیم آن منطقه است، و میتواند هدف نهایی طراحان و معماران شهری، که طراحی محیطی برای زندگی که دارای بیشترین هماهنگی با محی محلی باشد را فراهم سازد. با توجه به اینکه رابطه متقابل و تنگانگی بین ساختمانها و محی خارجی آنها وجود دارد، هر بنا میتواند وضعیت آب و هوایی محی اطراف خود را تغییر دهد. ویژگیهایی نظیر هندسه و مقطع شهر، شکل، ارتفاع، اندازه بناها، جهت خیابانها و ساختمانها و سطح فضاهای باز، همگی عواملی هستند که خرده اقلیم یک شهر را تعیین میکنند، و با توجه به اینکه برنامهریزان و معماران قادر به تغییر دادن عناصر خرده اقلیم نبوده، فق میتوانند ویژگیهای مورفولوژی شهر را برای تطابق با خرده اقلیم تغییر دهند موضوع اقلیم در بحث توسعه پایدار نیز، از مباحث اساسی و تعیین کننده میباشد. چرا که موضوع توسعه پایدار، صرفهجویی در مصرف انرژی، خصوصاً انرژیهای فسیلی و تجدیدناپذیر بوده و لذا، طراحی اقلیمی بناها و کالبد شهرها، نقش به سزا و تعیین کنندهای در کاهش مصرف سوخت و در نتیجه حفظ آن برای نسلهای آینده خواهد داشت. با مطالعه ساختمانهای بومی در هر اقلیم، به روشنی این نکته حاصل میشود که تمامی ساختمانهای بومی، کاملاً بر اساس اصول اقلیمی و در جهت استفاده حداکثر از انرژیهای طبیعی و مقابله با سرما و گرمای آزار دهنده، طراحی و ساخته شدهاند که این امر به طور کامل با فرهنگ مردم هر منطقه همسو بوده و معماری بومی و بومآورد تعریف شده است
-2 -2 مبانی نظری
-1-2-2 اقلیم و توپوگرافی شمال ایران
کشور ایران در طول سال، مورد هجوم تودههای هوایی مختلف از کانونهای گوناگون قرار میگیرد که با ایجاد تغییرات مکانی و زمانی، - لشکری، 1375، - 4 عرصه بینظیر تنوع اقلیمی از اقلیم بیابان بسیار خشک تا اقلیم مدیترانهای، سرد کوهستانی و مرطوب را میتوان در آن مشاهده کرد. بررسی بیست و هفت عنصر اقلیمی در مقیاس سالانه نشان میدهد که اقلیم ایران ساخته شش عامل گرمایی، نم و ابر، بارشی، بادی غباری، و تندری است. که در این میان بارندگی زیاد، ابرناکی و رطوبت آشکارترین ویژگی اقلیمی کرانهی جنوبی دریای خزر، متشکل از استانها گیلان، مازندران و گلستان با اقلیمی معتدل و مرطوب میباشد. از لحاظ توپوگرافی نیز شامل دو »بخش جلگهای« با اراضی هموار، که از تغییر شرای آب و هوایی، عقبنشینی دریای مازندران و تراکم آبرفت رودها، با عقبنشینیهای متفاوت از دریا و ارتفاعی کمتر از 100 متر از سطح دریا شکل گرفته است و »بخش کوهپایهای« که دارای شیب ملایمی از سمت جنوب به شمال و از غرب به شرق بوده و دارای ارتفاعی بین 100 تا 500 متر از سطح دریا میباشد
-2-2-2اصول معماری شمال کشور - گیلان و مازندران -
معماری شمال کشور دارای خصوصیاتی است که آن را از سایر معماریها جدا میسازد، این خصوصیات عبارتند از:
· زمانمند بودن' معماری بومی زمانمند است و به بازه زمانی خلق اثر وابسته است. الگوهای این معماری، همگام با نیازهای زمانه و شیوهی زندگی تغییر میکند.
· مکانمند بودن؛ این معماری مکانمند است و به یک مکان خاص با بار فرهنگی ویژه تعلق دارد.
· با اصل خوانایی مطابقت دارد. ساده، بیآلایش و بدیههساز است. فضاها در این معماری آشنا و طبیعی هستند و هر فضا در تلفیق با سایر فضاها قرار دارد.
· این معماری، معماری بدون معمار و بدون سبک و فاقد تاریخ مشخص است.
· در معماری بومی با توجه به اصل هماهنگی و سازگاری، مطابق با امکانات و مقدورات سرزمین، به هموار کردن طبیعت، تعامل و انطباق با آن میپردازد.
• این معماری در آمیزش با سایت و بستر اطراف شکل میگیرد، به طوریکه با محی - طبیعی و مصنوع - خود سازگاری کامل دارد و از مهمترین ویژگیای آن، همسازی با اقلیم میباشد.
· معماری بومی از نمادهای فرهنگ مردمی است و بر اساس نیاز و خواستهی عامه شکل گرفته است و از درون
جامعه رشد میکند و مطابق با اصل مشارکت توس مردمی برپا میشود که مخاطب این معماری بودهاند. همچنین سازمان فضایی کالبدی معماری بومی، همراه با مشارکت انسان محلی با طبیعت و نیروهای پیرامون محی او شکل گرفته است.
· معماری بومی، مطابق با اصل وحدت، همساز و هماهنگ با عالم طبیعت است، این معماری خود جزیی از محی بوده و بر آن استیلا نمییابد.
· این معماری در ارتباط با کل جهان، هستی یگانهای است و در ارتباط با هستی، معماری بومی در عین پیوند چندین سویه با محی پیوند چند سویه با محی پیرامونی خویش، فضایی منفک از جهان است.
· طبق اصل توجه به طبیعت ذاتی مصالح در معماری بومی، »هر مصالح بر اساس ویژگیهای ذاتی خود برای رفتار خاصی مناسب میباشد. در معماری بومی متناسب با این اصل، سازه، فرم و عملکرد توس جنس و قابلیت مصالح تعیین میشوند.« با توجه به این اصل در معماری بومی زیبایی درون وزیبایی نهفته در طبیعت مصالح آشکار شده و این ویژگی سهم زیادی در القای حس اطمینان و امنیت و آرامش فضای معماری دارد. معماری بومی از خواستهها و ویژگیهای متضادی که مکمل هم هستند، شکل گرفته است.
· معماری بومی در تعامل دایمی با نیروهایی است که از محی های انسانی و طبیعی بدان وارد میشود. فضای معماری بومی جهت هماهنگی با این نیروها، برآیند آن را در چرخهی تولید و بازتولید خود قرار میدهد که به مرور باعث دگرگونی فضایی معماری بومی میشود.
· این معماری طبق اصل خاصیت برگشتپذیری به چرخهی طبیعی، از مصالح رایج - بومآورد - در محل برحسب نیاز
استفاده میکند؛ همانطور که در طبیعت همهی اجزا از خود محی تأمین میشوند و بعد از بین رفتن دوباره به شکلی نو مصرف میشوند. به تعبیری هیچ چیز از بین نمیرود و به وجود نمیآید و تنها تغییر شکل میدهد.«
· اصل کمیتهگرایی مادی و ساختاری که یکی از اصول مهم در رویکردهای طبیعتگرا میباشد، در معماری بومی وجود دارد. جنبهی طبیعتگرایانهی معماری بومی سبب میشود که این معماری همچون یک ارگانیزم تلقی شده و آنرا معماری ارگانیک نیز مینامند. میتوان آنرا همانند پدیدهای زنده فرض نمود که فرآیند زندگی بر ایجاد، رشد و تغییرپذیری آن موثر میباشد، به طوریکه طبق تعریف ارگانیک، همگونی و تلفیق اجزا نسبت به کل و کل نسبت به جزء از خصوصیات مهم معماری بومی است که یکی از معیارهای مهم پایدار کنندهی آن میباشد
