بخشی از مقاله
مقدمه
امروزه مطالعهی تأثیروضـعیّتجـوّی روی زنـدگی، سـلامتی، آسـایش و رفتـار انسـان در چـارچوب یکـی از رشتههای علمی با عنوان "زیست اقلیم انسانی" مورد مطالعه و بررسی قـرار مـیگیـرد(محمّـدی و سـعیدی، .(73 :1381 آسایش زیست اقلیمی (بیوکلیماتیک) انسانی نیز، به تعادل حرارتی بـدن او بـا محـیط اطـرافش
وابسته است و این تعادل به ترکیب عواملی مانند، ویژگیهای هـوای اطـراف،فعّالیّـتهـای جسـمی شـخص،
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
نویسنده مسئول: E-mail: -mbaaghideh2005@yahoo.com 09123217102
65 جغرافیا و پایداری محیط، شمارهی 2، بهار 1391
درجهحرارت، رطوبت نسبی، تابش آفتاب و باد، بستگی دارد. حالت تعادل آسایش زیست اقلیمی، هنگـامی بـه وقوع میپیوندد که تعادل بین دمای دفعشده و جذبشده، بین پوست و محیط ایجـاد شـود و سـبب متعـادل ماندن دمای درونی بدن انسان، در حدود 37 درجهی سانتیگراد شود (کسمایی، .(26 :1363 در واقع بهترین شرایط اقلیمی برای زندگی آن است که فرد بدون تلاش زیاد، بتواند توازنی منطقی بین گرمای حاصل شده در بدن و گرمای از دست داده برقرار کند، یعنی نه حرارتی از محیط پیرامون دریافت کند و نه حرارتی به محیط پس دهد. بنابراین آبوهوای بسیار سرد یا بسیار گرم برای زندگی مناسب نیست.
از دیدگاه علمی برای واژگان گرما یا سرما نمیتوان درجه حرارتمعیّنی قائل شد؛ زیرا این مفاهیم ناشـی از احساس طبیعی انسان در رابطه با شرایط جسمانی وی است. در واقع آسایش یکحسّ شخصی اسـت و در اشخاص مختلف متفاوت است؛ ولی بطورکلّهی میتوان محدودهی آسایش گرمـایی را ایـنگونـه تعریـف کـرد: گسترهیوضعیّتهایی که 80 درصد افرادی که بیتحرّک یا کمتحرّک هستند، آن را دمای محیطی قابل قبول میدانند. در رابطه باوضعیّت آبوهوایی، دمای محیطی قابل قبول برای آسایش انسان در تابستان کمی بـیش از زمستان است (در تابستان 23-27 درجهی سانتی گراد و در زمستان 20-25 درجهی سانتی گراد) (اپسـتین و موران1، .(389 :2066 اگر گرمای وارده به بدن درحدّی باشد که بدن نتواند با دفع آن کاهش دما داشته باشد، بدن شروع به گرم شدن میکند و شخص به استرس گرمایی نزدیک میشود. در واقع این تنش با افزایش دمـای بدن ایجاد میشود و مرگومیر و عوارض ناشی از آن در تابستان با افزایش موج گرما افزایش مییابد.
پژوهشگران به نقش اقلیم در راحتی و آسایش انسانتوجّهزیادی نشان دادهاند، بهگونـهای کـه سـابقهی فعّالیّتهای علمی در این زمینه، ازتنوّع بسیاری برخوردار است. کالکستین2 و والـی مونـت (842 :1986) بـا استفاده از شاخص استرس آبوهوا3، شرایط عدم آسایش تابستانی را در قسمتهای مختلف ایـالاتمتّحـدهی آمریکا بررسی کردند و درنهایت به این نتیجـه رسـیدند کـه در نـواحی مرکـزی و جنـوبی دمـای ظـاهری در بالاترین حد بوده است. همچنین ماتزاراکیس و مـایر(34 :1997) 4 مقـدار اسـترس گرمـایی را در ارتبـاط بـا اهمّیّت بیومتورولوژیک با استفاده از شاخص 5PMV در 12 ایستگاه هواشناسی یونانطیّ، سـالهـای -1989 1980 مورد بررسی قرار دادند و سپس بهکمک یک مدل آمـاری مقـدار شـاخص را در هـر ایسـتگاه بـه یـک نقشهی اقلیمشناسی با قّدت بالا تبدیل کردند. این نقشه، میانگین تعداد روزهایی از سال را نشـان مـیداد کـه استرس گرمایی زیادی داشتند. در مطالعهی دیگر ماتزاراکیس و مایر((739 :2002 تأثیرات اتمسـفری تـابش امواج کوتاه و بلند خورشید را در نواحی شهری روی آسـایش انسـان، مـورد مطالعـه قـرار دادنـد. گریگـور6 و
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. Epstein & Moran 2. Kalkstein 3. Weather Strss Index×
4. Matzarakis &Mayer× 5. Predicted Mean Vote 6. Gregor ×
بررسی وقوع درجههای مختلف استرسهای گرمایی در سواحل جنوب ایران 57
همکاران (83 :2002) ناراحتیهایی گرمایی انسان را در شهر آتن برای سالهای 1966-1995 بـا اسـتفاده از دمای معادل جسمانی بررسی کردند، نتایج حاکی از ایـن بـود کـه زمـان آغـاز و پایـان فصـل عـدم آسـایش، سالبهسال بسیار متفاوت است. واتس و کالکستین(503 :2004) 1 با استفاده از شاخص 2HSI میزان اسـترس نسبی روزانه را در آمریکا ارزیابی کردند. نتایج این پژوهش نشان داد در روزهایی که بیشترین نرخ مـرگومیـر روی داده، شاخص استرس گرمایی در بالاترین مقدار قرار داشته است.
همچنین زانینویک3 و همکاران 243 :2006)وضعیّت) آسایش حرارتی را در نواحی کوهستانی اسلوونی و کرواسی با استفاده از شاخصهای اقلیمی و مدل تعادل انرژی انسانی ارزیابی کردند. نتایج بهدستآمده نشان داد که در هر دو ایستگاه، دمای غالب بسیار سرد است و شاخص آسایش اقلیمی افزایش چشمگیری را، بهویژه در بهار و تابستان، نشان میدهد.
پژوهش در مورد ارتباط یا تأثیر اقلیم روی شرایط آسایشی در ایران نیز ازتنوّع زیادی برخودار است کـه در اینجا کوتاه به آن اشارهای میشود: قیابکلو (68 :1380) عوامل مهم تأثیرگـذار بـر آسـایش جسـمی انسـان را در رابطه با محیط پیرامون بررسی کرد و به این نتیجه رسید که ترکیب مطلوبی از دمای هوا، مقدار رطوبـت نسـبی، حرکت هوا و دمایمتوسّط تشعشی، محدودهیمشخّصی را ارائه میکند که اکثر افراد در آن محـدوده احسـاس راحتی میکنند. ناظمالسّادات و همکاران (51 :1380) با استفاده از شاخص دمای ظاهری ATوضعیّت4 آسایشی انسان را در شهرهای یزد و گرگان بررسی کردند، نتایج نشان داد که در ماههای گرم سال (تیر، مـرداد، شـهریور) خطر وقوع گرمازدگی، آفتابزدگی و احساس ناراحتی برای انسان در شهر گرگـان بـهطـوربـالقوّه بیشـتر از یـزد است. پهنهبندی زیست اقلیم انسانی در استان اصفهان نیز با استفاده از گروهبندی خوشهای و روشهای مـاهونی، ترجونگ، اولگی و گیونی انجام شده است که برای این کار از روش تحلیل خوشهای برای طبقـهبنـدی زمـانی ــ مکانی و از روش تحلیل واریانس یک طرفه برای پایایی گروهبندی بهینـه اسـتفاده شـد (خوشـحال و همکـاران، .(171 :1385 همچنین رمضانی (74 :1385)، پتانسیلهـای اکوتوریسـتی آسـایش زیسـت اقلیمـی تـالاب کیـا کلایهی لنگرود را مورد بررسی قرار داد. روش بهکـار رفتـه در ایـن پـژوهش، اسـتفاده از الگـوی سـایکرومتریک بهسبک آوانز است. ذوالفقاری (29 :1386) با استفاده از شاخصهای PET و PMV زمان مناسب گردشـگری در شهر تبریز رامشخّص کرد و دورهی آسایش اقلیمی در این شهر را حدود 45 روز از اوایل خرداد تا اواسط تیرماه، دورهی تنش سرما 240 روز از 15 مهرماه تا اواخر اردیبهشت و دورهی تنش گرما را حدود 80 روز از 10 تیـر تـا 20 شهریور تعیین کرد. فرج زاده و احمدآبادی (31 :1388) با استفاده از شاخص 5TCI شـرایط اقلیمـی را بـرای
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. Watts & Kalkstein× 2. Heat Stress Index 3. Zaninovic 4. Apparent Tempurate
5. Tourism Climatic Index
58 جغرافیا و پایداری محیط، شمارهی 2، بهار 1391
فعّالیّتهای گردشگری در 144 ایستگاه کشور محاسبه کردند که دارای آمـار مشـترک 15سـاله (1990-2004)
بودند و درنهایت، پهنهبندی اقلیم گردشگری ایران را در مـاههـای مختلـف انجـام دادنـد. اسـماعیلی و همکـاران (1 :1389)، به ارزیابی شرایط اقلیم آسایش بندر چابهـار در یـک مقیـاس روزانـه و بـا اسـتفاده از شـاخصهـای متوسّط نظرسنجی پیشبینی شده (PMV) و استرس گرمایی (HSI) پرداختند، نتایج بهدستآمده نشان داد کـه
دورهی مطلوب اقلیم آسایشی درطیّ ماههای آذر، دی، بهمن و اسفند است.
شکل 1موقعیّ.ت منطقهی مورد مطالعه
بررسی وقوع درجههای مختلف استرسهای گرمایی در سواحل جنوب ایران 59
منطقهی مورد مطالعه در این پژوهش، محـدودهی اسـتانهـای بوشـهر، هرمزگـان و جنـوب سیسـتان و بلوچستان (شهرستانهای چابهار و کنارک) در طول سواحل خلیج فارس و دریای عمان را دربرمیگیـرد. ایـن منطقه در مختصات جغرافیایی 25 درجه و 17 دقیقه تا 31 درجه و 28 دقیقه عرض شمالی و50 درجه و 10 دقیقه تا 60 درجه و 37 دقیقه طول شرقی واقع شده است (شکل شمارهی .(1
کرانههای دریای عمان و بخشهایی از سواحل خلیج فارس، جزء نواحی بسیار گرم ایران شمرده میشوند. میانگین دمای این ناحیه 26 درجهی سانتیگراد است که در طول سـال بـین 16 تـا 34 درجـه نوسـان دارد. درواقع این ناحیه را باید بخشحارّهای ایران بهشمار آورد. کمبود ابر،جـوّ سرشـار از رطوبـت و بادهـای گـرم جنوبی، از علل گرمی هوا در این ناحیه است (مسعودیان و همکاران، .(12 :1387 خنـکتـرین روزهـا در ایـن منطقه، اواسط دی ماه است که درجهحرارت گاهی تا 15 درجه کاهش مییابدبقیّ.هی روزهای سال را ماههای تابستان تشکیل میدهند که هوا گرم است. عمر فصول پاییز و بهار آنقدر کوتاه است که بهآسـانی مـیتـوان از آن چشم پوشید (نشریهی علمی کاربردی ادارهی کل هواشناسی استان بوشهر، .(34 :1388
