بخشی از مقاله
بررسی امکان پرورش جلبک های دریایی قرمز جنس گراسیلاریا (Gracillaria spp.) در سواحل جنوب ایران به عنوان یک طرح و ایده اشتغال زا در رشته شیلات
چکیده
هدف از این مطالعه، بررسی شرایط لازم و بیان راهکارها، نقاط قوت و محدودیتهای موجود در سواحل جنوب ایران، به- منظور کشت و پرورش جلبک گراسیلاریا میباشد. به دلیل افزایش تقاضای جهانی و محدودیت منابع دریایی موجود، کشت و پرورش گیاهان دریایی امری اجتناب ناپذیر است. بسیاری از کشورهای جنوب شرق آسیا همچون ژاپن، چین، کره، تایوان، تایلند، فیلیپین، هند و برخی کشورهای آمریکای جنوبی مثل برزیل و شیلی حدود 20 تا 50 سال است که از این جلبکها بهرهبرداری اقتصادی نموده و به کشت و پرورش آنها پرداخته و هر ساله میلیون ها دلار ارز از صادرات آنها به صورت ماده خام و یا محصولات استخراجی، به دست میآورند. در این بین، جلبکهای جنس گراسیلاریا یکی از مهمترین جلبکهای دریایی بوده که بخش عمده تولید آنها به منظور استخراج آگار میباشد. در سواحل ایرانی خلیج فارس و دریای عمان، جلبک گراسیلاریا، انتشار جغرافیایی وسیعی از خلیج گواتر در دریای عمان تا سواحل استان بوشهر در خلیج فارس دارد. از اینرو پتانسیل بسیار مناسبی برای کشت و پرورش تجاری آن در سواحل جنوب ایران، وجود دارد. لذا شناخت هرچه بیشتر از شرایط اکولوژیکی مناطق مناسب برای کشت و پرورش جلبک گراسیلاریا و دیگر گونههای جلبکی سریع الرشد و تجاری، به منظور شکوفایی و رونق هرچه بیشتر این صنعت، پیشنهاد میشود. در واقع کشت و پرورش گیاهان دریایی مانند گراسیلاریا میتواند به عنوان یک صنعت پر درآمد، زود بازده و کم هزینه، راهکاری برای حل معضل اشتغال فارغ التحصیلان دانشگاهی رشته شیلات باشد.
واژههای کلیدی: اشتغال، خلیج فارس، شیلات، گراسیلاریا، گیاهان دریایی.
مقدمه
جلبکها از دو نظر اقتصادی و اکولوژیکی دارای اهمیت میباشند. از نظر اکولوژیکی، جلبکها در پایه هرم انرژی اکوسیستمهای دریایی بوده و به عنوان تولیدکنندگان اصلی زنجیره غذایی، تثبیت کنندگان ازت و ایجاد زیستگاه مناسب برای آبزیان، دارای نقش حیاتی میباشند. از جنبه اقتصادی این گیاهان در تهیه علوفه و تولید بسیاری از پلی ساکاریدهای با ارزش نظیر آگار، کاراژینان و آلژیناتها حائز اهمیت بوده و مصارف مستقیم این گیاهان و فیکوکلوئیدهای قابل استخراج از آنها روز به روز در حال گسترش میباشد.
به دلیل افزایش تقاضای جهانی و محدودیت منابع دریایی موجود، کشت و پرورش گیاهان دریایی امری اجتناب ناپذیر است. بسیاری از کشورهای جنوب شرق آسیا همچون ژاپن، چین، کره، تایوان، تایلند، فیلیپین، هند و برخی کشورهای آمریکای جنوبی مثل برزیل و شیلی حدود 20 تا 50 سال است که از این جلبکها بهره برداری اقتصادی نموده و به کشت و پرورش آنها پرداخته و هر ساله میلیونها دلار ارز از صادرات آن به صورت ماده خام و یا محصول استخراجی به دست میآورند .(9) تولید جهانی گراسیلاریا حدود 25-30 هزار تن در سال میباشد (9) و علاوه بر پرورش تک گونهای (Monoculture)
آن، امروزه به صورت چند گونهای (Polyculture) با دیگر آبزیان مثل خامه ماهی، میگوی ببری سیاه و خرچنگ گلی پرورش داده میشود .(9)
استخرهای ماهی و میگوی بلا استفاده، کانال های زهکشی، استخرهای ماهی با حوضچههای مانگرو با شوری کم و بستر گلی از محیطهای قابل استفاده برای پرورش جلبک گراسیلاریا است. تکنیکها و روشهای مختلفی برای کشت و پرورش گراسیلاریا مورد استفاده قرار میگیرد، این تکنیکها که از آن میتوان به پرورش در تانک، استخر و دریا اشاره کرد. هر کدام با روش و امکانات خاص انجام میگیرد .(10) قیمت بازاری یک کیلو گراسیلاریا براساس وزن تر در هاوایی 3/5-5 دلار و در ایران 1 دلار برآورد گردیده است .(9)
در سال 1375 تعداد 165 گونه گیاه دریایی در سواحل ایرانی خلیج فارس شناسایی گردید که از این تعداد 6 گونه متعلق به جنس گراسیلاریا و فراوانترین آنها Gracilaria corticata بود .(4) در سال 1389 از 150 گونه جلبک سبز، قهوه ای و قرمز شناسایی شده در سواحل استان های هرمزگان و سیستان و بلوچستان، 8 گونه متعلق به جنس گراسیلاریا بود. (7)
گراسیلاریا یکی از مهمترین جلبکهای دریایی است که بخش عمده تولید آن به منظور استخراج آگار می باشد .(8) تولید آگار اساس یک صنعت چند میلیون دلاری را در بعضی کشورها ایجاد کرده است. این جلبک، انتشار جغرافیایی نسبتا وسیعی از خلیج گواتر در دریای عمان تا استان بوشهر در خلیج فارس دارد. از اینرو پتانسیل بسیار مناسبی برای کشت و پرورش تجاری آن در سواحل جنوب ایران، وجود دارد.
مطالعات کشت و پرورش جلبک ها در ایران سابقه چندانی ندارد. اولین بار در سال 1373 توسط آقای شوقی در مرکز تحقیقات آبهای دور چابهار در محیط طبیعی انجام شد که هیچ گونه گزارشی در این زمینه وجود ندارد. سپس پروژه پرورش جلبک گراسیلاریا در سال 1375 توسط آقای سعیدپور در استخرهای خاکی انجام گرفت که به علت وجود مشکلات اجرایی نتیجه مطلوبی نداشت .(2)
با توجه به اهمیت روز افزون جلبکهای دریایی در زمینههای مختلف صنعتی، پزشکی، تغذیه و غیره و همچنین وجود منابع غنی جلبکها در مناطق ساحلی استان بوشهر و استان سیستان و بلوچستان لازم است بررسیهایی بر روی امکان و شرایط پرورش متراکم آن و مکانهای مناسب برای پرورش آن انجام گیرد. از اینرو شناخت هرچه بیشتر از شرایط اکولوژیکی مناطق مناسب برای کشت گراسیلاریا و گونههای جلبکی سریع الرشد، به منظور شکوفایی و رونق هرچه بیشتر این صنعت پیشنهاد میشود.
اهمیت جلبک گراسیلاریا و لزوم کشت و پرورش آن
بیش از 185 گونه از جلبک های دریایی به مصرف خوراکی انسان می رسند. از این میان 25 گونه شامل جلبک های سبز، 70 گونه شامل جلبک های قهوه ای و 90 گونه شامل جلبک های قرمز می باشد که گراسیلاریا یکی از آنهاست .(2) علاوه بر مصرف خوارکی، انواع کاربردها و فرآوردههای قابل تولید از جلبکهای دریایی شامل تولید آگار، استفاده جهت غذای ماهیان آکواریومی، تهیه روغن از جلبکهای دریایی و تولید اسیدهای چرب ضروری، تهیه سوخت از جلبک بویژه در تهیه الکل با آلایندگی کم، تولید افزودنی ( ادویه) و چاشنی غذا، استفاده جهت درمانهای دارویی گیاهی، تهیه کرم پوستی جهت مرطوب کردن پوست، تولید صابون گراسیلاریا، تولید ماسک صورت، تولید لوسیون جهت پوست مردان، تولید شامپو بدن از جلبک، جهت تولید رول غذای سوشی در ژاپن، تولید بستههای کوچک به عنوان رطوبت گیر در بستههای شکلات و برنج و دارو میباشد 5) و .(13
مهمترین محصول استخراجی از جلبک گراسیلاریا آگار است. آگار پلی ساکارید بدست آمده از برخی اعضای خانوادههای جلبکهای قرمز می باشد. بیش از 53 درصد از آگار تولید شده در جهان از جلبک گراسیلاریا بدست میآید. آگار شامل دو پلی ساکارید بنام آگارز و آگاروپکتین میباشد. خاصیت ژلاتینی آن به سبب ترکیب آگارز بوده در حالیکه ترکیب آگاروپکتین خاصیت چسبندگی ایجاد میکند.از آگار در تهیه محیط کشت باکتریها، مواد دندانپزشکی، داروهای ملین، قرص و کپسول، چسب، مواد آرایشی و ژلهای الکترونیک استفاده میشود .(8)
زیست شناسی و بوم شناسی جلبک گراسیلاریا
گراسیلاریا دارای شکل بندبندی با بندهای مفصلی شکل است. ظهور تال ها (پایههای گیاهی (vegetative thallus، از یک صفحه دیسکی شکل کوچک نگاهدارنده آغاز میشود. تال اغلب گونهها استوانهای میباشد و از حدود 4 تا 10 بند تشکیل شده است. این قطعات و بندها دارای پایه ای باریک شده، انتهایی گرد، کند و چوگانی شکل بوده و اغلب فاقد انشعابات و قطعات جانبی میباشد. بندهای جدید از فرورفتگی بندهای قبلی به تعداد 2-3 عدد ایجاد میشود. که گاهی تا 6 عدد نیز میرسد. قطر و طول بندهای گیاه با توجه به عمق آب، فاصله از ساحل و موقعیت گیاه در بخشهای مختلف نواحی جزرومدی اختلاف قابل توجهی را نشان میدهد .(3)
پراکنش جلبکهای گراسیلاریا علاوه بر سواحل ایران در سواحل قطر، کویت و عربستان نیز گزارش شده است. در سواحل ایرانی خلیج فارس و دریای عمان انتشار جغرافیایی نسبتا وسیعی از خلیج گواتر در دریای عمان تا استان بوشهر در خلیج فارس دارد. با توجه به واقع شدن خلیج فارس و دریای عمان در ناحیه گرمسیری اقیانوس هند- اقیانوس آرام غربی و واقع شدن آن در ناحیه زیر دریایی عرب این جنس یکی از عناصر شناخته شده در آبهای گرم جهان محسوب میشود .(7)
بیشترین تعداد گونه شناسایی شده از جنس گراسیلاریا در سواحل ایرانی خلیج فارس و دریای عمان، 8 گونه بوده است (7)؛ ولی از آنجایی که مطالعات به صورت منطقهای انجام شده و با توجه به وسعت مناطق ساحلی، مطالعه تمامی مناطق کاری بسیار دشوار است، به نظر میرسد که تعداد گونههای جنس گراسیلاریا در سواحل خلیج فارس و دریای عمان از این
تعداد بیشتر باشد. 8 گونه شناسایی شده عبارت بودند از: Gracilaria corticata، G. arcuata، G. folifera، G. gracilis، G. millardeti، G. pygmaea، G. spinulosa، G. textorii که
