بخشی از مقاله
نقش عوارض ژئومورفولوژی در پدافند غیر عامل سواحل کشور نمونه موردی (سواحل بندر بوشهر تا بندر کنگان)
چکیده
برقرای امنیت و حفظ تمامیت ارضی امروزه از مهمترین بحث و چالش ها فراروی مسئولین کشوری و لشکری در هرکشوری می باشد ایران با کسب مقام دومین کشور از نظر تعدد همسایه در جهان و موقعیت استراتژیکی خود در جنوب غرب آسیا و منطقه خاورمیانه همواره مورد توجه ابرقدرت های شرق و غرب بوده و هست. با توجه به سیاست استکبار ستیزی ایران آنها در صدد تهدید تمامیت ارضی ایران و ضربه زدن به ایران هستند لذا امروزه شناخت کامل تمامی نواحی سرزمین ایران بالخص نواحی مرزی امری است الزامی، تا با اجرای اصول وروش های پدافند غیر عامل در خطوط مرزی کشور ،این عرصه ها را به مناطقی امن از نقطه نظر دفاعی- امنیتی تبدیل نمائیم.در این میان سواحل بندر بوشهر به دلیل وجود تاسیسات هیدرو کربوری و نیروگاهی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.در این تحقیق ابتدا مفهوم پدافند غیر عامل در ادبیات نظامی ایران و جهان مورد تبین و ارزیابی قرار گرفت سپس با استفاد از سیستم اطلاعات جغرافیایی به ارزیابی ژئومورفولوژیکی و ژئواستراتژیکی سواحل بندر بوشهر تا کنگان با عمق سرزمینی 60 کیلومتر پرداخته و از منظر پدافند عامل و غیر عامل ، لندفرم ها و عوارض ژئو مورفولوژیکی موجود در منطقه ، مورد بررسی و کنکاش قرار گرفت. با توجه به بررسی های انجام شده مشخص شدوجود تپه های ماسه ای ، باتلاق های رودخانه ای و پهنه های گلی، به عنوان موانعی در برابر تهدیدهای تمامیت ارضی وحرکات تهاجمی دشمن معرفی می شود. از سویی دیگر نبود مناطق عمده جمعیتی در
منطقه و تاسیسات امنیتی مخصوصا در پایاب رودخانه مند این منطقه را به عنوان منطقه ای ژئواستراتژیکی تبدیل نموده است که نیازمندتوجه و اجرای اقدامات دفاعی امنیتی می باشد.
واژگان کلیدی:پدافندغیر عامل، سیستم اطلاعات جغرافیایی،سواحل ،عوارض ژئومورفولوژیکی
مقدمه
دفاع غیر عامل به دفاعی گفتهمی شود که متکی به تجهیزات و تسلیحات نظامی نیست. پدافند غیرعاملمجموعه ای از برنامهریزیها،طراحیها و اقداماتی است که باعث کاهش آسیبپذیریدر مقابل تهدیدات دشمن میشود(انوری:1368،(44 حضرت علی (ع) می فرماید:((اگر طالب صلحی آماده جنگ باش)) در تشریح این فرموده می توان گفت هر کشوری توان دفاعی خود را تقویت کند ، قدرت بازدارندگی آن افزایش یافته و در نتیجه احتمال طمع بیگانگان برای تعرض به کشور کاهش خواهد یافت(فیضی ، .(30:1381 اجرای استراتژیهای نظامی چه بطور مستقیم و چه غیر مستقیم تحت تاثیر پدیده های ژئومورفولوژیکیفضایی
است. (ابراهیمی،.(29:1390 علت شکست ارتش ناتو در نابودی گروهک طالبان به دلیل شرایط توپوگرافی، لیتولوژی، به ویژه ژئومورفولوژی (وجود اشکال کارستی و شبکه غارها و تونلها)که پناهگاه خوبی برای رهبران طالبان بود عنوان شده است(شبکهِ اطلاعاتی آریزونا، (2003 در جنوب عراق، شرایط حاکم بر منطقه از نظر نبود پوشش گیاهی، در دسترس
بودن عناصر ریزدانه و وزش طوفانهای ماسه، نیروهای امریکایی را در جنگ علیه عراق در بهار سال 2003 زمین گیر کرد. به دلیل نشست زمین فرودگاهها در کشور بلغارستان و غیرقابل استفاده شدن آنها، حملهِ نیروهای آلمان به یونان به تأخیر افتاد.عوارض موسوم به کواستا در شمال پاریس به فرانسه کمک کرد تا جلو پیشروی نیروهای آلمانی را در سال 1914 بگیرد. گستردگی چین، سعی و تلاش نیروهای ژاپن را برای تسلط نظامی در دهه 1930 میلادی نقش بر آب نمود. حصارهای واقع در نورماندی، پیشروی متفقین را در سال 1944 متوقف ساخت. طبیعت جغرافیایی منطقه خلیج فارس این امکان را در سال 1991 میلادی برای تکنولوژی آمریکا فراهم ساخت که توانست ارتش عراق را در مدت زمان کوتاهی سرکوب کند. مکانیابی مناطق مناسب برای تاسیسات نظامی و دفاعی ،محل اجرای رزمایش ها ، تعین محلهای مناسب برای نصب پلهای ثابت ومتحرک بر روی رودخانه ها ،اثری که ارتفاع ومیزان شیب مناطق مختلف در میزان مصرف سوخت دارد و یا اثر انفجار هسته ای در سطوح مختلف ناهمواریهای صخره ای و کوهستانی ، تشدید اثر بمباران های هسته ای در زمین های پوشیده از برف و..
اینها همگی بیانگر نقش پدیده های ژئومورفولوژیکی در استراتژی نظامی است (مختاری:1382،.(29
بنابراین شناخت اشکال ژئومورفولوژی بالخص درنواحی مرزی ایران و استفاده صحیح از آنها نقش بسیاری در تأمین امنیت در راستای پدافند عامل یک کشور دارد. بین دانش ژئومورفولوژی و استراتژی نظامی ارتباط بسیار مستحکمی برقرار است. با بررسی تاریخچه عملیات نظامی، پی می بریم که عامل اصلی پیروزیها یا شکستها، در مورفولوژی منطقه عملیاتی نهفته می باشد(اکبری و همکاران ،:1391 .(2
انواع سنگها در اقلیم های مختلف مناظر و چشم اندازهای متفاوتی را ایجاد می کنند و به مجرد آگاهی از نوع سنگ، بدون عمل مشاهده می توان در مورد شکل دامنه های منطقه و توپوگرافی آنها قضاوتهای اولیه را انجام داد. برای نمونه، زمانی که در یک منطقه، از آهکهای کارستی سخن به میان می آید، مناظری به شرح زیر در ذهن انسان مجسم می شود: زمینهایی سنگی و دامنه های پوشیده از قطعات بزرگ و کوچک، دیواره های تند و پرتگاهی در قسمت بالا و نیز سنگریزه های واریخته. در واقع، فلاتهای آهکی برهنه اند و به ندرت، با دره ها بریده می شوند، اما سطح این گودالها، سلسله چاله یا گودالهای بسته ای را نشان می دهد حفره ها و غارهای زیرزمینی از جمله اشکال مناطق آهکی هستند. وجود چنین ناهمواریهایی در یک منطقه افزون بر اینکه رفت و آمد نیروهای نظامی را با مشکلاتی روبه رو می کند، وجود تخته سنگهای بزرگ روی دامنه ها و زمینهای
سنگلاخی زمینه را برای اختفا فراهم می آورد، ضمن اینکه ریزشهای سنگی نیز می توانند خطرآفرین باشند(رجایی(96:1371 محیط های ساحلی از پیچیده ترین وحساسترین محیط های کره زمین محسوب
می شوند که دارای مکانیسم ژئومورفولوژیکی و ژئواستراتژیکی خاص هستندکه وجود آنها یک مزیت و قدرت محسوب می شود .امروزه کشور هایی که داراری مرز آبی و مخصوصا مرز دریایی نیستند مانند افقانستان در انزوای کامل سیاسی ،اقتصادی به سر می برند .اغلب جنگهایی که بین سالهای 1945 تا 2000 میلادی رخ داده اند کشورهایی را درگیر نموده است که حداقل دارای چهار همسایه بوده اند(کریمی پور،(16 :1380 ایران دومین کشور جهان از نظر تعدد همسایگان است که این عامل نشان دهنده
حساسیت مرز های ایران از لحاظ ژئوپلتیکی و دفاعی است .کشور ایران 8755 کیلومتر مرز خشکی با کشور های همسایه دارد ایران در مجموع 700 کیلومتر مرز آبی در شمال و 1300 کیلومتر در جنوب کشور دارد. مجموع طول رودخانه هایی که به عنوان مرزهستند 1888 کیلومتر می باشند .که بیشترین مرز آبی رودخانه ای ما با کشور آذربایجان می باشد (زرقانی .(22:1386 خلیج فارس با 226 هزار کیلومتر مربع وسعت و 68 میلیارد بشکه ذخیره نفت (%56)کل ذخایر نفت جهان یک آبراهه بزرگ و مهم بینالمللی است که از دوره هخامنشیان تا امروز همواره اهمیت استراتژیک داشته و بویژه دردوره جنگ جهانی دوم و در دوره جنگ سرد بر اهمیت و شهرت جهانی آن افزوده شد و باانقلاب اسلامی ایران و بر هم خوردن
معادلات جهانی با بروز سه جنگ موسوم به جنگهایسه گانه خلیج فارس و با توجه به اهمیت اقتصادی و جهانگردی که کشورهای حاشیه آن پیداکرده اند، اهمیت آن و توجه جهانیان به آن، این منطقه را به مشهورترین نقطهجغرافیایی تبدیل کرده است.
منطقه مورد مطالعه در قسمت شمالی خلیج فارس و حدفاصل سواحل بندر بوشهر و بندر کنگان در استان بوشهرمی باشد. این منطقه با توجه به قرارگیری مخازن هیدرو کربوری عسلویه در قسمت جنوبی ونیروگاه اتمی وشهر بوشهر در قسمت شمالی، این سرزمین به صورت یک منطقه بکر و دستنخورده بر جای مانده که نیازمند شناخت منطقه از جنبه های مختلف نظامی ، تاسیساتی و استراتژیکی به منظور بکار گیری و اجرای پدافند غیر عامل در این خطه از سرزمین ایران عزیز می باشد. این منطقه با وجود نقاط قوت ژئواسترتژیکیکه دارد می تواند به عنوان نقطه ضعفی در دکترین دفاعی سواحل کشور مورد توجه قرار گیرد.وجود خور های ناشناخته در دلتای رودخانه مند ، وجود عمیق ترین ساحل موجود در محدوده استان بوشهر در حوالی شهر کنگان و بندر دیر جهت پهلوگرفتن ناو ها ، کشتی ها و زیر دریایی ها ، وجود دشت تراکمی پهناور مند ، نشاند هنده آسیب پذیر بودن این منطقه از لحاظ دفاعی و امنیتی در راستای تامین پدافند عامل تاسیسات هیدرو کربری و اتمی مناطق جنوب کشور می باشد.
در بررسی تاریخچه مفهوم پدافند غیر عامل این موارد گفتنی است که انسان ها از دیر باز به این مهم دقت می کردند وبرای حفظ امنیت تاسیسات و شهر های خود
را بر بالای بلندی بنا نموده ویادور قلعه یا شهر خود دیواری کشیده ویا خندقی اطراف آن حفر می کرده اند . همچنین خداوند به داوود(ع) چگونگی سخت زره ، را تعلیم داد تا بتوانند از خود محافظت کنند ،موقعیت استراتژیک ایران در برهه های مختلف تاریخی مثلا لشکر کشی اسکندر تا تهاجمات روسیه و انگلیس در دوره معاصر ایجاب می نموده که شهر ها برج وبارو داشته باشد و کوچه ها و خیابان ها به صورت پر پیچ وخم و دارای موانعی چون دالان برای جلوگیری از حرکت اسب سواران باشد .این یک دور نمای حقیقی از پدافند عامل در گذشته بوده است، ولی امروزه با پیشرفت تکنولوژی همچون توسعه سامانه دفاعی ، موشکی، حسگرهای مدرن و تاسیسات آفندی هوشمند مفهوم وساختار پدافند عامل کاملا دگرگون شده است .
از مهمترین وسایل کاربردی در دفاع غیر عامل عبارتند از : پنهان سازی و استتار،فریب ،رنگ های خطار کننده ، پوشش حفاظتی ،تحرک وجابجایی می باشد.از جنگ جهانی اول بواسطه استفاده از روش های جدید شناسایی ورهگیری مفهوم اختفا و استتار مورد اهمیت قرار گرفت .فردی به نام ابوت تایر1 که به عنوان پدر استتار نامیده می شود با بهره گیری رفتار برخی از جانوران در همشکلی با طبیعت از این الگو را در جنگ های نامنظم و چریکی موثر و کارا اعلام کرد(.(www.icdo.org در زمینه جغرافیا، ژئومورفولوژی و نقش آن در عملیات های آفندی و پدافندی مطالعات جامعی صورت گرفته که عبارتند از : جغرافیای
نظامی اثر جان کالینز1982 1 مهمترین اثری ااست که به تبیین مؤلفههای فیزیکی و فرهنگی جغرافیایی در تعیین نتیجه جنگها میپردازد.
کاربرد اصلی تجزیه و تحلیل ارضی نظامی در طول سالهای 1997 تا 1999 در نیروهای دفاعیفنلاند در مدرسه پیشگامبا یک شرکت اطلاعاتیجغرافیایی فنلاندیشروع شد. طبق اسناد و مدارک موجود به نظر می رسد که چینیها به نقش عوامل جغرافیایی در سرنوشت امنیتو جنگ بیش از دیگران توجه داشته اند و از جمله محقق چینی سون تزو2 در قرن چهارم قبل از میلاد کتابی به نام هنر جنگ نگاشته است که بیشترین فصول آن به جغرافیای جنگ و امنیت می پردازد. فیلد مارشال مونتگمری فاتح شمال آفریقا در جنگ جهانی دوم پیروزی در نبرد را حاصل کاربرد جغرافیا در جنگ می دانست.ازکتابهایجغرافیاینظامیایرانوجغرافیایکشورهایهمجوارایرانتوسطمولفانیازجمله سرتیپحسنعلیرزمآراسرتیپمیرحسینیکرنگیانو...
بهزیورآراستهگشتهواخیرانیزتلاشهایسودمندیتوسطاستادانگرانقدرازجملهدکترعزتالله
عزتیودکترسیدیحییصفویدرزمینهتالیفجغرافیاینظامیایرانصورتگرفتهاست (اژدری،( 20: 1384 اکبری و همکاران 1391 به ارزیابی نقش لندفرم های ژئومورفولوژیکی درمسایل
امنیتی و دفاعی کشور نموده اند.ابراهیمی 1390 به ارزیابی عوارض ژئومورفولوژیکی موجود در شمال شرق کشور با توجه به پدافند عامل پرداخته و
به این نتیجه رسیده است که دیواره های کوهستانی کپه داغ به عنوان عوامل مثبت در پدافند عامل و دشت سرخس و وجود ذخایر هیدرو کربوری و پالایشگاه خانگیران به همراه تنگ های قره تیکان و چهچهه به عنوان نقاط آسیب پذیر در شمال شرق کشور می داند.حاجی زاده و همکاران 1391 به بررسی نقش و کاربرد ژئومورفولوژی دریایی در آمایش دفاعی نظامی دریای مکران پرداخته با توجه به فاکتور های ژئومورفولوژیک نقاط آسیب پذیر در سواحل دریایی عمان ازجهت ورود ناوگان دریایی شامل شناور ها ، زیردریایی ها و ناوچه ها را مشخص نموده است.
معرفی منطقه پژوهش
منطقه مورد مطالعه با مساحت 9236 کیلومتر مربع شامل شهرستان های دیر، دشتی، تنگستان و قسمتی از شهرستان های کنگان و بوشهر می باشداز نظر موقعیت جغرافیایی این منطقه در طول جغرافیایی51 درجه و 59 دقیقه و 27 درجه و 50 دقیقه عرض جغرافیایی و طول جغرافیایی50 درجه و 58 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 28 درجه و 25 دقیقه شمالی واقع شده است(شکل.(1این منطقه از شرق به منطقه ساحلی عسلویه از شمال به تاقدیس کنگان و مند از غرب به شهرستان بوشهر و از جنوب به آبهای خلیج فارس محدود می گردد. به دلیل قرار گیری منطقه در محل پایاب رودخانه مند و سواحل پس خلیج فارس شیب عمومی منطقه کمتر%4 می باشد ولی این شیب در دامنه های طاقدیس دیر به %8 نیز می رسد.این منطقه یکی از کانون های لرزه خیزی ایرن و در مجاورت گسل
