بخشی از مقاله
مقدمه
مسجد جامع یزد بر جایگاه آتشکدهای متعلّق به دوران ساسانی بنا شده است؛ از همین رو هم نشانههای معمـاری ساسـانی را دارد و هم شاهد ویژگیهای معماری دورههای مختلف اسلامی در آن هستیم. نکتـهی قابـل توجّـه اینکـه در ادوار تـاریخی سعی بر آن بوده است تا در توسعهی مسجد، آثار پیشینیان حفظ شود و تحـوّلات، هماهنـگ و متناسـب بـا ساختوسـازهای پیشین آن باشد. ناگفته نماند این شیوهی نگرش در دورهی قاجار رو به افول گذاشته شد. بنابراین مسجد جامع یزد گنجینهای است از تاریخ دوران پیش از اسلام تا دوران معاصر که این تاریخ در معماری آن جلوهگری میکند. در ایـن پـژوهش از میـان آن دورههای تاریخی، به دورهی تیموریمشخّصاً نقش شاه نظالدّینم کرمانی پرداخته میشود.
قریب نیم قرن پس از پایان حکومت ایلخانان مغول، تیموریان زمام امور را در دست گرفتند و تا اوایل قرن دهـم هجـری بـه حکومت و فرمانروایی ادامه دادند. در این دوران یزد اغلب با سختی و ناامنی و زد و خوردهای قـومی محلّـی روبـرو بـود و مخصوصاً میان یاران و دستههای شاهزادگان تیموری جنگ و ستیز وجود داشت و مصادف با قحطیهای سخت شد. بـا ایـن وجود تعدادی از سلاطین، شاهزادگان و وزرای تیموری در یزد به عمران و آبادانی پرداختند. در این دوره به وسعت شـهر یـزد افزوده شد و بناهای تازهای چه عمومی و چه شخصی و اعیانی در آن بهوجود آمد.(افشار،(381 :1377سه مقطع مهمّ تاریخی
این دوره در عمران مسجد جامع یزد به ترتیب عبارتند از: (1 دورهیامیرزاده پیرمحمّد 810) هـ.ق) (2 دورهی حکومت شاه نظالدّینم کرمانی 819) هـ.ق)
(3 دورهی حکومت امیر جلالالدّین چقماق شامی 836) هـ.ق) (4 دورهی معینالدّین علی بن قطبالدّین میبدی 861) هـ.ق) (5 دورهی حکومت امیر نظالدّمین حاجی قنبر شاهی 862) هـ.ق) (6 دورهی امیر غیاث الدین (قرن نهم)
1
یکی از کسانی که در آبادگری مسجد جامع یزد نقشآفرینی داشت، نظالدّینم کرمانی بود. بنا به گـزارش نویسـندگان تـاریخ محلّی، او در سال 819 هجری قمری و در زمان شاهرخ تیموری برای رسیدگی به امور مالیاتی به یزد آمـد و بـانی آثـار خیـر زیادی شد. اگرچه وی کارگزار شاهرخ تیموری بود، و اگرچه با شرفالدّینعلی یزدی ـ نویسندهی ظفرنامه ـ ارتباطی داشـت، امّا نویسندهی کتاب مذکور، آنجا که به ذکر احوال شاهرخ پرداخته، نامی از این کارگزار تیموری و دوستش به میـان نیـاورده است. تنها جایی که با نام و آثار شاه نظالدّینم کرمانی روبرو هستیم در کتابهای تاریخ محلّی یزد اسـت. چنانکـه در ایـن گزارشها آمده است،شاهرخ پس از تصرّف شیراز و خارج ساختن فرمانروایی از دست میرزا بایقرا حکومت دارالعباده یزد را در اختیار شاه نظام کرمانی گذاشت.(مستوفی بافقی، (157 :1340 از جمله اقدامات اودر یزد دخل و تصرّفاتی بود کـه در مسـجد
جامع شهر انجام اد؛ به معرّفی عناصر معماری به یادگار مانده از او پرداخته میشود.
آثار نظامالدّین کرمانی در مسجد جامع یزد
پایاب قنات محمودآبادپایاب: قنات محمود آباد (که در تلفظ عوام به آن مَردَوا گفته میشود) دارای دو ورودی در طرفین صحن مسجد است، این دو ورودی در عمق دو و نیم متری به هم میرسند. فضای محل استفاده از آب قنات محمود آباد، فضایی هشت ضلعی است و در وسط آن حوضی هشت گوش قرار دارد. اگرچه امروز این قنات و آب آن که البته خشکیده به
محمودآباد معروف است امّا در زمان تألیف کتاب تاریخ جدید یزد به آب وزیر مشهور بود.
در ذکر بانی پایاب قنات محمودآباد اندک ابهامیدر منابع تاریخی یزد وجـود دارد. مؤلّـف تـاریخ یـزد مینویسـد: ]»خواجـه محمود خوارزمی در سال 810 هجری قمری[ در میان مسجد پایایی تمام از خشت پخته و حوض بساخت و آب وزیر در آنجا جاری کرد.)«جعفری، 59 :1384و60امّ)ا در کتاب تاریخ جدید یزد آمده است: ]»شاه نظـام کرمـانی در سـال [819 در میـان مسجد پایایی حفر کرد و به خشت پخته و کاشی مزیّن گردانید و پنجره آهنین بر سر پایاب ساز کرد.)«کاتـب یـزدی، :1356 95گویا) مؤلّف جامع مفیدی نیز از کتاب تاریخ جدید یزد در بیان همین مطلب استفاده کرده است. ]»شاه نظـام کرمـانی[ در صحن مسجد پایایی حفر نموده، به خشت پخته و کاشی مزیّن گردانید و آب محمودآباد را جـاری سـاخت)«مسـتوفی بـافقی، 158 :1340و159و644با) توجّه به اینکه خواجه محمّد خـوارزمی و شـاه نظـام کرمـانی هـر دو در توسـعهی مسـجد نقـش داشتهاند و نیز هر دو در فاصلهی زمانی کمتر از ده سال از هم در آبادانی مسجدهمّت گماشتهاند، احتمال میرود شـاه نظـام کرمانی ساختوسازهای نیمه تمام خواجه محمّد خوارزمی را ادامه داده و تکمیل کرده باشد. چنانکه احمـد کاتـب، در تـاریخ جدید یزد برای بخشی دیگر از مسجد به این قضیه اذعان دارد: »خواجه جلاللدّاین محمود خوارزمی به یزد آمد جهـت گنبـد مسجد جمعه شهر و صفّه انّ»ا فتحنا« به کاشی تراشیده و بعضی ثبت کرد و شاه نظام آن را تمام کرد.)«کاتب یـزدی، :1356 (95 قنات محمودآباد یکی از زیرساختهای حیاتی و مهمّ شهر یزد بوده که آب آن مورد استفاده بیشتر اهالی قرار میگرفتـه اسـت.
بنابر نوشتهی تاریخ جدید یزد قدمت این قنات به قرن پنجم هجـری قمـری میرسـد کـه امیـر محمـود وزیـر آن را جـاری ساخت.(کاتب یزدی، (222 :1356 از نوشتههای مورّخان به ارزش حیاتی این قنات میتـوان پـی بـرد: مؤلّـف تـاریخ یـزد ـ جعفربن محمدبن حسن جعفری ـ قنات محمودآباد را چنین معرّفی میکند: »آب محمودآباد در انـدرون شـهر جـاری اسـت و بیرون میآید و مردمان از آن مستفیض میشوند، و پانزده پایه فرو باید رفت تا بـه آب رسـید.)«جعفـری،(181 :1384 احمـد کاتب در تاریخ جدید یزد مینویسد: »بیشتر شهر به این آب عمل میکنند.)«کاتب یـزدی،(222 :1356 در آن زمـان آب ایـن قنات به نام آب وزیر بوده و بعدها به آب محمودآباد شهرت پیدا میکند، چنانکه مؤلّف جامع مفیدی مینویسـد: »میـاه وزیـر الحال به میاه محمودآباد شهرت دارد.)«مستوفی بافقی،(713 : 1340
2
حوض جلوخان: قدمت حوض جلوخان مسجد جامع یزد به سال 819 هجری قمری باز میگردد و بانی آن شاه نظام کرمانی بوده است.(جعفری،(64 :1384 در آن زمان این حوض از طریق »آب تفت« و بهوسیلهیفوّارهی سنگی وسط آن پر از آب میشده است.(کاتب یزدی،96 :1356 و مستوفی بافقی، 158 :1340 و (644 این آب، از قناتی بود که سیدرکنالدّین توفّ(می 732 هجری قمری) جاری ساخت تا جلوی خانهیاستاد خویش شیخ محمّد یعقوب ببرد. حکایت از این قرار بود که وقتی سید رکنالدّین از سفر حج بازگشت به زیارت استاد خویش شیخ محمّد یعقوب رفت. دید که استاد از پایاب زارچ بالا میآید و آثار خستگی بر چهرهاش هویدا گشته است. سید رکنالدّین گفت: »ای استاد! آب تفت بیاورم و بر در خانه تو جاری گردانم)«کاتب یزدی، (128 :1356 و در اندک زمانی قنات وقفآباد را از فراشاه (اسلامیهی کنونی) جاری ساخت و سهامی از آب تفت خریداری کرده و به آن ملحق نمود و به شهر آورد. او این آب را از محلّهی دارالشفاء گذراند و به در مسجد جامع آورد و از مجموعهی رکنیه گذر داو در محلّهیکوشکِنو به درب خانهیشیخ محمّد یعقوب و خانقاه وی رساند تا استادش بتواند به آسانی وضو بگیرد. (جعفری،109 :1384 و کاتب یزدی،128 :1356 و مستوفی بافقی،(556 :1340 از این رو در یزد آب تفت را آب وقفآباد هم مینامند که، قنات وقفآباد یکی از چند قنـاتی بـوده کـه بـا آب تفـت ممـزوج
