بخشی از مقاله
چکیده
دین مبین اسلام بهعنوان کاملترین و جامعترین ادیان در میان جوامع بشری دارای دستورات و مبانی اعتقادی و اصولی بسیار جامعی است که در همه زمینههای شخصی، اجتماعی و عمومی با بهکارگیری صحیح آنها میتوان ضمن تعالی و تکامل نفس در مسیر طریق الی اله بنیانها و ساختار کلی اقتصادی و اجتماعی جامعه را بر اساس آن به حرکت و توسعه واداشت. در این میان فرهنگ حسنه »وقف« در کنار اصول مذهبی- اقتصادی همچون پرداخت صدقات، زکات و خمس یکی از برترین و نیکوترین دستورات الهی در زمینه کمک به همنوع و رفع محرومیتها و نابرابریها در میان آحاد جوامع انسانی می باشد
این سنت ارزشمند در طی تاریخ تمدن اسلامی و ایرانی همواره سرمنشأ و یکی از اصلیترین عوامل مؤثر در برپایی، گسترش و توسعه شهرها و روستاهای کشور ایران و دیگر ممالک اسلامی بوده است. بهطوریکه عمران و آبادانی شهرهای بزرگی همچون بغداد، مشهد مقدس، نجف اشرف، اصفهان، شیراز و تهران و دیگر مراکز جمعیتی کوچک و بزرگ کشور مرهون موقوفات و برکات حاصله از این سنت الهی می باشد.
در این تحقیق که با رویکردی علمی و با تکیه بر ادبیات غنی اسلامی و نظری انجام گرفته است، تلاش شده است که به روش توصیفی-تحلیلی و نیز شیوه تاریخ نگاری به بررسی جایگاه و نقش فرهنگ متعالی وقف در عمران و آبادانی سکونتگاههای شهری و روستایی سرزمین ایران پرداخته شود
نتایج تحقیق گواه از آن میباشد که در طی دروههای تاریخی متفاوت از کشور ایران قبل و بعد از اسلام سنت وقف و خیرات جایگاهی رفیع در شکلگیری و توسعه این مراکز جمعیتی داشته است. البته این تأثیرپذیری متناسب با دورههای حکومتی و وضعیت اقتصادی- اجتماعی کشور داری دامنه حداکثری و حداقلی میباشد. به گونهای که از زمان صفویان و به قدرت رسیدن شیعیان در کشور سنت وقف دارای آثار و پیامدهای مثبت و سازنده بیشتری در عمران شهرها و نواحی روستایی ایران بوده است.
مقدمه:
با درک این مطلب که ارتباطات و نحوه برخورد انسانها با افراد و محیط پیرامون تحت تأثیر نوع نگرش و جهانبینی خاصِ او قرار دارد، میتوان در هر ساختار، کارکرد و رفتار بشری اثرات این جهانبینی را مشاهده نمود
از اینرو مذهب به عنوان تجلیگاهی از فرهنگ، اندیشه و هویت واقعی انسان در ارتباط با جهانبینی دینی میباشدکه در طی تاریخِ شکلگیری و زوال تمدنهای بشری؛ همواره با الهامات و دستورات الهی به واسطه انبیا، هدایتگر و یگانه منجی انسان به عنوان اشرف مخلوقات از بدی و منکرات به سوی سعادت و روشنایی بر پایه مضامینِ مدنیت، عدالت و برابری بوده است
در این میان؛ اسلام با ارئه احکام مربوط به خیرخواهی و نوع دوستی در بین مسلمین از راه آموزشِ فرهنگ صدقات، کمک به ضعفا، نیازمندان و انجام کارهای عامالمنفعه تحت عناوین متفاوت در این امر مهم دارای نقش و تأثیری ژرف میباشد - سوره مؤمنون: آیه51، سوره نحل: 45، سوره انبیاء: 72 و105، سوره کهف: 46، سوره انعام: 85،
یکی از مهمترین این دستورات؛ وقفِ اموال و دارایی در راه خدا و انجام کارهای مردمپسند میباشد که تأکید زیادی در شرع و عرف بر آن شده است
در این راستا اندیشه جاودانگی به جهان باقی و برجا گذاشتن نام و یاد نیکو در اذهان، همواره یکی از آرزوهای بشر بوده و میباشد. از اینرو انسان از دیرباز به منظور خیرخواهی و عطوفت انسانی با عناوینی چون "صالحات الباقیات "از طریق وقف اموال و املاکِ خود با اهداف عامالمنفعه سعی در رسیدن به این مقصود نموده است. این سنت به عنوان فرهنگ و نهادی ماندگار که تداوم صدقات را امکانپذیر میسازد، از زمانهای گذشته بین ملل و ادیان معمول بوده ، بطوریکه در مصر قدیم برای تعمیرات، نوسازی و اقامه مراسمات مذهبی املاکی را به خدایان و معابد اختصاص میدادند. رومیان نیز عقیده داشتند اشیایی که به معابد اختصاص مییابد قابل بیع و رهن نیستند و کسی حق تملک آنها را ندارد؛ مگر به منظور انجام مراسم مذهبی
همچنین در تمامی ادیان الهی منجمله اسلام، مسأله وقف و صدقه جاریه جایگاه خاصی داشته و به عنوان اولین »واقف« در اسلام، از پیامبر اکرم - ص - یاد شده است
ازاینرو وقف در بین مسلمین به جهت تأکید قرآن و سنت به دستگیری از ضعفا و فقرا برای رضای خداوند، برجستگی ویژهای دارد که این امر موجبات توجه و عمل آحاد جامعه به این سنت در طی تاریخ شده است
فلسفه تاسیس و ترویج نهاد وقف در اسلام پر کردن خلاها و برطرف کردن نیازهای فرهنگی اجتماعی و اقتصادی در جامعه است .از صدر اسلام تاکنون به دنبال بروز هر نوع مشکلی در زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم، انسانهای خیر و نیکوکار با انجام عمل وقف و ایجاد موقوفات و قرار دادن درآمدهای حاصل از آن در جهت رفع مشکل اقدام نموده اند.
پیش از قرن اخیر بیشتر شئون فرهنگی، بهداشتی و نیازمندیهای عمومی در ایران با بهترین و ساده ترین وضع به رایگان و به وسیله مردم از درآمدهای موقوفات و بنیادهای خیریه اداره می شد. مدیریت به سامان موقوفات و هدایت خیرین در جهت انجام وقف های مناسب باعث می گردد تا حجم عظیمی از منابع مالی در مسیر شکوفایی و توسعه کشور قرار گیرد. بورس های تحصیلی، حمایت از تحقیقات دانشمندان، سرمایه گذاری در پروژه های کم سود و لی موثر، ایجاد بیمارستان ، مدرسه و دانشگاه، در چارچوب وقف می تواند کمک مهمی به توسعه کشور نماید. از نظر کالبدی نقش وقف را میتوان در ایجاد و احداث خردترین عناصر کالبدی شهر تا شکلگیری و تولید کلانترین فضاهای شهری مشاهده نمود. و ایجاد یک دیوان - یا وزارتخانه - بنام دیوان اوقاف یا دیوان احباس در ساختار دولتهای مسلمان خود نشانه شکوفایی و اثرگذاری وقف در سبک زندگی و نیز مدل مدیریت شهری در تمدن مسلمانان دارد.
فرهنگ وقف به عنوان مظهر صالحیه باقیه سنت نیکویی است که عموماً با تأثیرپذیری از عامل مذهب در بین ملل و فرهنگهای گوناگون با هدف کمکرسانی، مهرورزی و خشنودی پروردگار همواره مورد علاقه مردم، قانونگذاران و مصلحان بوده است - قلی زاده، 17 :1381 و شهابی: . - 1343 به لحاظ جغرافیایی، نمود چنین باوری را نه تنها میتوان در چشمانداز آثار و کارکردهای بس ماندگار شهرها و روستاها مشاهده نمود، بلکه در چارچوب بعد فضایی مناسبات میان این دو شیوه زندگی با تأکید بر اقتصاد فضا جایگاهی ویژه دارد.
بدین منوال تأثیر انسان هنگامی در جغرافیا مطرح است که دارای »اهمیت فضاساز« یا »چشمانداز آفرین« باشد، یعنی بتواند با پشتوانه و مضمون فرهنگی خود محیط را آگاهانه دگرگون کرده و با آن درگیر روابط متقابل و مناسب با مرتبه فرهنگی خود گردد - مؤمنی، 19 :1386 - ، از اینرو فرهنگ وقف به واسطه برتریت جنبه ایدئولوژیکی آن؛ یکی از عناصر عمدهای است که نقش مهمی در برپایی، توسعه و اداره امور روستاها و شهرهای اسلامی به منظور پیاده کردن اهداف مادی و معنوی اسلام با تکیه بر منبع مالی پایدار داشته است
بنابراین وقف به واسطه پشتوانه اقتصادی - سیاسی و معنوی دارای کارکردهای گوناگون است. به طوریکه در دوره تمدن اسلامی، از پیرینه تا ماوراء شبهقاره هند، بسیاری از مناظر و مظاهر جغرافیایی دست پرورده انسان در پیوند با اندیشه وقف پدیدار شده است
پس، این سنت والا و خیرخواهانه توانسته در هنگامه شکوفایی تمدن اسلامی موجبات شکلگیری و گسترش بسیاری از سکونتگاههای انسانی - به همراه خلق چشماندازهای جغرافیایی خاص در آنها - را فراهم آورد، که این امر به نوبه خود سهمی به سزا در ایجادرفاه اجتماعیِ نسبی و به تبع توسعه و آبادانی این کانونهای جمعیتی داشته است.همچنین طبق نظریه شهر شرقِ اسلامی، وقف در کنار دیگر عوامل سیاسی - اقتصادی و مذهبی یکی از مهمترین عوامل سازمان به شمار می آید.
