بخشی از مقاله
چکیده
تخیّل ، سرچشمه ی الهام و آفرینش ادبی می باشد و صور خیال در ادبیات به ویژه در شعر کودک جایگاه مهمی دارد. ازین رو شاعر کودکان با پردازش عناصر سازنده خیال به شعر خود تحرک و پویایی بخشیده ،در پرورش نیروی تفکر و عاطفه و احساس مخاطب نقش پر رنگی دارد . در این پژوهش، به بررسی صورخیال در شعر کودک با نگرشی به شعر اسداالله شعبانی، به عنوان یکی از شاعران برجسته در عرصه ی ادبیات کودک پرداخته می شود. شعر شعبانی با حفظ شاعرانگی خود، برای کودکان نوشته شده، با دنیای پاک آنها عجین است و از جنبه های زیبائی شناختی وآراستگی قوی برخوردار می باشد اما به گونه ای که شادی طبیعی کودکان را در ساختار شعر متوقف ننماید و تحت سلطه ی عقل و در خدمت اهداف از پیش تعیین شده قرار ندهد.
مواد و عناصر مورد استفاده در اشعار او که از طبیعت، جانوران، اشیا، شخصیت ها،رنگ ها، بهداشت ، خوراک ، پوشاک و دهها عنصر دیگر مایه گرفته، متناسب با نیازهای روحی و جسمی کودک انتخاب شده اند . تشبیهات گسترده و فشرده و استعاره هایمکنیّه از نوع تشخیص ، نقش اصلی را در القای آنچه هدف و مقصود شاعر است، ایفا می کند و پس از آن استعاره های مصرحه ، مجاز ، کنایه ، حس آمیزی و تناقض های زیبا و محسوسی که مطبوع طبع و ذائقه ی کودک می باشد .
.1 مقدمه
شعر و ادبیات دنیای عواطف کودک را می پروراند و به ذهن او قدرت خلاقیت و ابتکار می بخشد. » اگر زیبایی را جلوه ای از سرشت و فطرت انسان بدانیم و شعر را پاسخی به زیباخواهی روح انسان، بی شک کودکان به دلیل طراوت، شادابی و صفای درونی بیش از بزرگسالان به شعر اقبال و علاقه نشان می دهند. کودکان از همان آغاز زمزمه هایی شعر گونه دارند و از تولید آهنگ با هر وسیله ای که بیابند لذت می برند.« - سنگری، - 96 :1382 او انعکاس نیازهای روحی روانی و حتی مادّی خود را در شعر دیده، با ارزشها و هنجارها آشنا می شود و ضمن آموختن واژگان جدید ، زبان و بیان خویش او تقویت می گردد.
شعر کودک باید از عناصر طبیعی و ملموس برخوردار باشد تا لذت و انس کودک با آن بیشتر شود از این رو شاعری کهمی خواهد تخیّل کودک را برانگیخته و به شعر معطوف کند، کارش بسی دشوارتر است از آن کسی که برای بزرگسالان شعر می سراید. خیال کودک حد و مرز و نقطه ی پایان ندارد و به نظر او هر امر غیر ممکنی، شدنی است. » شاعر کودک بایستی بر مبنای تجربیات اصیل کودکان، برایشان خیال پردازی کند زیرا نمی توان نزد کودک از چیزی سخن به میان آورد که وی تجربه ای درباره اش نداشته باشد.«
شعر، کودک را در موقعیت های مختلفی قرار می دهد که امکان تجربه ی عملی آنها را هنوز پیدا نکرده است پس خیال در اینجا به یاری او می شتابد و مفاهیم مجازی و ذهنی و ناملموس، جنبه ی عینی و حقیقی می یابد: یک قطره خورشید / در فکر دریا بود/ آن قطره ی کوچک / تنها بود/ یک روز با خورشید / کم کم به بالا رفت/ آن قطره ی کوچک / تا آسمانها رفت/ آن قطره ی باران / از ابرها بارید / آن قطره شبنم شد / بر برگ گل غلتید/ از سینه ی کوهی / با چشمه ها جوشید/ گاهی گلی زیبا / آن قطره را نوشید.
- شعبانی، خرمن شعر خردسالان، - 188 :1388 » شعر محضبیان، محسوس و هنرمندانه ی ذهنیّات انسان است در قالب زبان عاطفی و موزون.« - کیانوش، - 50 :1355 خیال - ایماژ - ،عنصر اصلی شعر است و هرگونه معنی را در پرتو خیال و صور آن می توان شاعرانه کرد این تجربه ی شعری ارادی نیست بلکه رویدادی روحی است که ناگهان در ضمیر انعکاس می یابد و شاید مجموعه ای از حوادث حقیقی زندگی باشد که به زیور خیال،آراسته می شود.
نویسنده» ی ویژه ی کودکان باید مهارت، قدرت کفّنََفس و توانایی این را داشته باشد که احساس اوج گیرنده ی خود را آنگاه که برای بچه ها می نویسد دمادم مهار کند، از وسعت میدان واژگانی خود تا حد لازم بکاهد، قدرت خلق ترکیبات و اصطلاحات بدیع را با وسواس و وظیفه مندی غم انگیز و دردآوری کنار بگذارد، هیچ مفهوم گُنگ و پیچیده هر چند پربهایی را مطرح نکند، در ساخت تصاویر،عنان ذهنفراسوگرای خود را رها نسازد و مطلقاً گرد برانگیزیِشدیدِ عواطف خوانندگان معصوم و بی پناه خود و سوزناک و اشک آور کردن اثر نگردد.« - ابراهیمی، - 11 :1363 اولین تأثیر شعر کودک،لذت شنیدن یا خواندن آن است و سپس با استفاده ازصُوَر خیال ،زمینه های لازم را برای کشف مفاهیم تازه به دست می آورد.»
از طریق ادبیات است که کودکان مسائل مختلف را می شناسند و راههای گوناگونِ روبرو شدن با آنها را می بینند و تجربه می کنند و نتیجه ی گسترش دید و تخیّل، قدرت تفکّر و سازندگی بیشتر به دست می آورند.« - ایمن و...، - 3:1352 خاستگاه آفرینش تمامی هنرها از جمله شعر، »خیال« است. تصاویر ذهنی که شاعر باید در شعرش از آنها بهره بگیرد از سرزمین احساس و خیال سربر می آورند. بنابراین تخیّل،سرچشمه ی شعر و عنصر ذاتی آن و از وجوه تمایز شعر از غیرشعر است.وقتی شاعر کودکان،پا در قلمرو خیال می گذارد باید بداند که شخصیتها را به طوری قابل قبول در صحنه ظاهر سازد و همراه با منطق درونی حاکم بر اثر حرکت کرده ؛ رویدادها زمینه ی وقوع داشته باشند.
.2جایگاه صورخیال در شعر کودک
خیال، دنیایی ذهنی و فراواقعی است. دنیایی که در آن هر چیز ناممکنی امکان پذیر و شدنی استشاید. بتوان مدعّی شد کهتخیّل،عامل بسیاری از پیشرفت های بشری است. شاعر برای بیان حالات روحی گوناگون از احساس و عاطفه مایه می گیرد و برای مطرح کردن این حس و حال ها از واژگان بهره می برد و آنچه به حفظ کیفیت تجارب عاطفی شاعر و فضای ذهن او یاری می رساند، صور خیال است.
برای اثربخشی بیشتر بر احساس کودک باید دنیایجدّی و گاه عبوس بزرگسالی را با دنیای شاد و بی غل و غش کودکی جابجا کرد. کودک نمی تواند تفکرات ژرف بزرگسالان را در میان واژگان و تعبیرات پیچیده درک کند پس به آنها پشت می کند و بی میل می شود. خیال ،اصلی ترین ابزار تطبیق انسان با محیط است. فرآیندی ذهنی که آگهانه امّا اغلب غیرارادی تأثیر می گذارد. کودک از همان هنگام که به دنیا می آید با تقلید و تتبع رفتار بزرگترها و کمی بعد از آن با خیالپردازی آشنا می شود و شعر یکی از راههای پویایی خیال است.
