بخشی از مقاله
چکیده:
قرآن کریم معجزه جاودان ادب و بلاغت محسوب می گردد و یگانه اثر گوهرباری می باشد که مملو از وجوه بلاغی و ادبی است، از مهم ترین آن وجوه می توان به »تضمین« که خود برچند دسته - عروضی، بدیعی، بیانی، نحوی - تقسیم می شود، اشاره کرد.
تضمین مبحثی است که برخی از علمای صرف و نحو در کتب خود به صورت استطرادی و در ضمن مسأله لزوم و تعدی فعل بدان پرداخته اند، از طرفی دیگر این اصطلاح در علم بدیع با رویکردی متفاوت با نحو جایگاه مهمی را به خود اختصاص داده است و علمای بلاغت نیز تحت عنوان تضمین بیانی آن را بررسی کرده اند.
از آنجا که مهم ترین غرض بلاغی تضمین، ایجاز است و ایجاز نیز مهم ترین وجوه بلاغی محسوب می شود تا جایی که در تعریف بلاغت گفته اند: بلاغت ایجاز است، تضمین نقش بارزی در بلاغت ایفا می کند به همین دلیل علمای بلاغت زیاد بدان پرداخته اند. در این پژوهش سعی بر این است تا ضمن تعریف تضمین به تقسیم آراء علماء در این باره و بیان برخی از اغراض بلاغی و فواید آن در قرآن کریم با روشی تحلیلی توصیفی پرداخته شود.
مقدمه:
قرآن کریم با سبک و اسلوب منحصر به فردی که دارد در بالاترین درجه از فصاحت و بلاغت قرار گرفته است و این یکی از جنبه های اعجازی این یگانه کتاب ارزشمند به حساب می آید. بلاغت قرآن کریم از ازل تا به ابد بی نظیر مانده و باقی خواهد ماند. یکی از مسائل اساسی و پرطرفدار در بلاغت ادبیات عرب مسأله ایجاز است که این مورد در قرآن کریم به بهترین نحو به کار گرفته شده است.
یکی از اسلوبهای ایجاز حذف نیز تضمین است که شخص بلیغ می تواند آن را دریابد. تضمین برای بیان اغراض گوناگونی در زبان عرب کاربرد دارد که یکی دیگر از آن اغراض جنبه معنوی است که سبب توسع در معنا می شود به گونه ای که یک عبارت یا یک کلمه در آنِ واحد بر بیش از یک معنا دلالت کند، برای نمونه در آیات زیادی از قرآن کریم به چشم می خورد که یک فعل با حرف جرّی غیر از حرف مخصوص به خود متعدی شده است، مانند قوله
أْکُلُواتعالی:وأَلَامْو﴿تَالَهُمْأَمْوَالِکُمْإِلَیٰٰ ﴾ ]النساء: [2 ترجمه: - و اموال آنان را همراه اموال خودتان - با مخلوط کردن - نخورید - که در این آیه شریفه حرف - إلی - در جای حرف - مع - واقع شده است. طبیعی است که این سبب می شود در معنای آن توسع حاصل شود.
پس موضوع تضمین از جمله مهم ترین موضوعات ادبی در قرآن کریم و هر متون دیگری است که غفلت از آن مفهوم اصلی کلام را از نظر خواننده دور می دارد. قرآن کریم کتابی است که در آن مسائل بسیار دقیق و حساس و واژه ها و عبارات پرمحتوایی ذکر شده است و از آنجا که در برخی از ترجمه های آن به زبان فارسی گاهی سهوها و خطاهایی به چشم می خورد، لذا باید در ترجمه آن بسیار هوشیارانه عمل شود؛ چرا که اشتباه در ترجمه یک واژه یا اصطلاحی در آن چه بسا سبب گمراهی و خطای بزرگی گردد.
ردّ پای موضوع تضمین را می توان در آثار بزرگانی از جمله ابن جنی در - الخصائص - مشاهده کرد که می گوید این بابی است گسترده که مردم آن را ساده می انگارند و چقدر دور از حقیقت هستند و زرکشی در - البرهان فی علوم القرآن - که او نیز در کتاب خود بابی را تحت همین عنوان ذکر می کند و پس از تعریف تضمین به ذکر شواهد و نمونه هایی از آن در قرآن کریم می پردازد و در پایان نیز به ذکر دو نکته بسنده می کند و بحث را به پایان می رساند
و سیوطی در - الاتقان و الاشباه و النظائر - به عنوان اولین عالم نحوی مبحثی جداگانه تحت عنوان »تضمین« در کتاب خود ذکر می کند او مطالبی را نیز از ابن جنی و زمخشری به آراء خود الحاق می کند و به توضیح و بسط مساله تضمین می پردازد و ابن هشام در - مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب - بحث موجز و کوتاهی را به آن اختصاص داده است و محمد ندیم فاضل در کتاب - التضمین النحوی فی القرآن الکریم - مشاهده کرد که اثر را به چهار فصل تقسیم کرده که فصل اول شامل حروف معانی و نقشی که ادا می کنند و ارتباط آن حروف با تضمین نیز ارتباط فعل و مشتقات آن با تضمین و فصل پایانی را نیز به موضوع تضمین اختصاص می دهد.
این پژوهش با تکیه بر آیاتی از قرآن کریم در تلاش است برای یافتن پاسخ به پرسشهای زیر:
- تضمین چیست و انواع آن کدامند؟
- آیا تضمین سماعی است یا قیاسی؟
آیا در کلماتی که در آن تضمین شکل می گیرد، غرض و مقصود بلاغی نهفته است، اگر اینگونه است آن اغراض چیست؟
تعریف تضمین:
تضمین در لغت:
تضمین از ریشه - ض م ن - و باب تفعیل که در لغت به معنای کفیل و متعهد شدن است. ضمّن» الشئ« یعنی چیزی را در چیزی جای داد مانند اینکه متاعی را در درون ظرفی یا مرده را در قبر جای دهند
تضمین در اصطلاح:
تعاریف گوناگونی در مورد تضمین ارائه شده است؛ ابوالبقاء می گوید: »تضمین عبارت است از آمیختن معنای فعلی در فعل دیگر بهگونهای که فعلی جایگزین معنای فعل دیگری شود، به بیانی دیگر تضمین یعنی واژهای بدون داشتن قرینه لفظی، دالّ بر معنای دیگری باشد
سیوطی آن را اینگونه تعریف می کند: لفظی است که در جای لفظی دیگر قرار می گیرد چون در بردارنده معنای لفظ دوم است
زرکشی می گوید: تضمین عبارت است از دادن معنای لفظی به لفظ دیگر
تضمین علاوه بر توسع در معنا سبب شفافیت و رفع ابهام و غموض در آن نیز می شود
ناگفته نماند که بیشتر علما در تعیین تضمین بیانی و نحوی دچار اختلاف نظر گشته اند اما می توان گفت که همه آن در تضمین بدیعی به عنوان تضمین کردن یک بیت شعر یا مثل یا آیه قرآن یا حدیثی از شاعر و شخصی دیگر در شعر خود و تضمین عروضی از آن حیث که عیب از عیوبی قافیه نامیده می شود دارای یک رأی و نظر هستند.
آیا تضمین قیاسی است یا سماعی؟
کسانی مانند ابوالبقاء و شیخ یاسین معتقدند که تضمین سماعی است. در میان انواع تضمین، تضمین نحوی و بیانی به اتفاق جمهور علما قیاسی اند. ابن هشام در کتاب خود - المغنی - بیان می کند که تضمین قیاسی نیست. در باره سماعی یا قیاسی بودن تضمین، اینگونه به نظر می رسد که اگر قیاسی بودن آن در نظر گرفته شود، بهتر است چرا که شخص آگاه و واقف به علم زبان عربی و جزئیات آن، در کلام خود تضمین را به کار می گیرد
مجمع زبان عربی در مصر تضمین را قیاسی می داند نه سماعی اما مشروط به شروط زیر:
1- وجود مناسبت و سازگاری میان دو فعل
2 وجود قرینه ای که بر فعل دیگری دلالت کند و خواننده را از اشتباه و خطا باز دارد.
