بخشی از مقاله
مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان خرقهاي است هزارگون به ارث رسيده از گذشتگان كه در طول 12 قرن هر وارثي نقشي بر اندام آن انداخته، از معماري ساده قرن دوم ه.ق تا آجركاريهاي سلجوقي و نقوش كاشيكاري صفوي به قول دكتر «حسين يقيني» پژوهشگر تاريخ و معماري آلبومي از هنر معماري ايراني.
انعقاد نطفه اصفهان بزرگ را بايد همزمان با بنياد مسجد جامع اصفهان در محل فعلي آن در سال 156 ه.ق دانست. بناي اوليه مسجد را طايفه بني تميم روي تپه يهوديه بنا كردند و بعدها ثروتمندان زمينهاي اطراف منتهياليه شمال غربي مسجد را به آن اضافه كرده و كم كم بناي فعلي مسجد جامع امروزين را شكل دادند.
گرچه اعتقادي ميان مردم اصفهان رواج دارد كه معتقدند مسجد جامع اصفهان در محلي بنا شده كه پيش از اسلام آتشكده بوده است اما اين نظريه همچنان در هالهاي از ابهام باقي مانده در حالي كه علت اين ادعا را وجود يك «پي» دوره ساساني در زمين محل گنبد خواجه نظام الملك ميدانند اما دكتر «يقيني» با قاطعيت ميگويد كه بر اساس شواهد تاريخي اين جا زمين بكري بوده كه از ابتدا براي ساخت مسجد اختصاص داده شده است.
به هر روي مسجد سادهاي كه قبيله بني تميم بنا كردند كم كم با گسترش جمعيت اصفهان در قرن سوم هجري و نياز به فضايي وسيعتر در زمان خليفه عباسي «المستعصم» در سال 226 ه. وارد دومين مرحله تحول اساسي خود شد، مسجد اوليه تخريب و مسجدي عظيم با وسعتي چند برابر مسجد اوليه جايگزين آن شد كه به شكل مساجد جامع ساير شهرهاي اسلامي همزمان خود بود شبستان اين مسجد و جبهه جنوبي به سمت قبله داراي شش دهانه، شمال چهار دهانه و شرق و غرب دو دهانه داشت و ديواري خشتي مسجد را در برگرفته بود. نماي خارجي مسجد نيز با طاقههايي از كاهگل سرخ رنگ تزئين شده بود.
مرحله سوم تحولات مسجد جامع اصفهان را بايد در قرن چهاردهم ه.ق و اوج جنبشهاي ملي و تشيع و به دنبال آن ظهور سلسله آل بويه مشاهده كرد.
انتخاب اصفهان به عنوان يكي از مراكز عمده فرمانروايي اين خاندان مسجد جامع را دور از تحولات نگه نميدارد و در اين مرحله علاوه بر الحاقاتي كه در جهت توسعه مسجد صورت ميگيرد يك مرمت كلي نيز در آن انجام ميشود كه با كم كردن از فضاي باز صحن مسجد يك دهانه با ستونهاي آجري نقش هندسي به شبستانهاي سرپوشيده دور آن اضافه ميشود ولي اين قدم در طرح اساسي مسجد جامع تغيير عمدهاي وارد نميسازد..
اما شايد بزرگترين تحولاتي كه به نوعي به مسجد جامع امروزين منجر شده است را بايد در مرحله چهارم تغييرات يا به نوعي در دوره سلسله سلجوقيان دنبال كرد. مسجد بزرگترين تغييرات را از نقطه نظر كالبد داخلي و خارجي در قرون پنج و شش ه.ق به خود ديد و بزرگترين تحول معماري ايران اسلامي در اين دوره تاريخي ايجاد شد، درآمدن از پوسته مسجد ساده شبستاني به شكل مساجد چهار ايواني كه ويژه مساجد ايراني است احتمالا از قرن پنج ه.ق به بعد و با مسجد جامع اصفهان آغاز شد. با ساختن گنبد خواجه نظامالملك در جنوب و گنبد تاجالملك در شمال مسجد و ايجاد چهار ايوان، مسجد از حالت شبستاني ساده درآمد. از اين پس معماري مساجد چهار ايواني ويژگي بارز معماري مساجد ايران ميشود.
اصفهان از اين زمان در فاصله قرون 7 تا 11 ه.ق كه توسط صفويان به پايتختي برگزيده ميشود دچار نوسانات شديد اقتصادي، اجتماعي و سياسي ميشود و به تبع آن تغييراتي در دوره ايلخانان، آل مظفر، تيموريان و تركمنان آق قويونلو و... در مسجد جامع به وجود ميآيد كه اين تغييرات بيشتر در سطوح خارجي به خصوص نماهاي داخلي مسجد، ايوانها و تغييراتي در استخوانبندي بخشهايي از مسجد است.
تغييرات مسجد جامع از زمان سلجوقيه به بعد
جالبترين آثار مسجد جامع در طي 60 سال حكومت سلجوقيان در فضاي 22 هزار متر مربعي مسجد به وجود ميايد در زمان سلطنت چهار پادشاه سلجوقي، ملكشاه، بركيارق، محمدبن ملكشاه و محمودبن محمد بن ملكشاه.
از آثار اين دوره ميتوان به ايجاد گنبد خواجه نظام الملك در جنوب مسجد توسط خود او و كتبيه كوفي آن به نام پادشاه وقت اشاره كرد، همچنين گنبد شمالي (تاج الملك) كه نزد مردم به گنبد خاكي شهرت دارد و به دستور تركان خاتون ملكه سلجوقي بنا شد، اين گنبد از نظر معماري و هنري زيباترين اثر معماري جهان نام گرفته است.
در همين جا ذكر اين نكته جالب است كه مسجد جامع اصفهان تنها مسجدي است كه دو گنبدخانه دارد و نمونه آن را ما در هيچ مسجدي سراغ نداريم.
بخش ديگر مسجد جامع كه در دوره سلجوقي ساخته شده چهلستون (ستونهاي آجري) و شبستانهاي شمال و جنوب مسجد با طاقنماهاي آجري متنوع است كه در حال حاضر جلب توجه ميكند. در دو ضلع شرقي و غربي مسجد نيز آثاري وجود داشته شامل صومعه و كتابخانه كه در آتشسوزي سال 514 يا 515 ه.ق از بين رفته است. در زمان سلطان محمود سلجوقي اسماعيليان به مسجد حمله ميكنند و كتابخانه نفيس آن را آتش ميزنند گفته ميشود فهرست كتابهاي كتابخانه در سه جلد قطور تنظيم شده بوده است. كتيبهاي در شمال شرق مسجد و اطراف قديميترين سردر از اين حريق حكايت ميكند.
ضلع جنوبي مسجد
گنبد خواجه نظامالملك از جمله مهمترين و شاخصترين بناي ضلع جنوبي مسجد و از زيباترين آثار دوره سلجوقي با تزيينات گچي و آجري است كه از سال 465 تا 485 (اوايل قرن ششم) اساس ساختمان آن بنا شد سقف آن مقرنس است و در اواخر قرن نهم هجري به امر حسن بيك آق قويونلو از نو ساخته شده و منارههاي طرفين ايوان هم ظاهرا در زمان او بنا شدند، داخل يكي از مقرنسهاي ايوان كتيبهاي از اصلاحات و تعميرات دوره حسن بيك بهادرخان در سال 880 ه.ق به چشم ميخورد، ازارههاي مرمر و صفههاي مختلف از كاشيكاريهاي معرق برجسته كه قسمتهاي پايين اين ايوان را تزيين كرده و كاشيكاري پشت بغل طاقنماي فوقاني و تحتاني اطراف صحن از دوره حكمراني اوزون حسن به جا مانده، باستانشناسان حدس ميزنند اوزون حسن بيشترين تغيير را در ضلع جنوبي مسجد نسبت به ساير پادشاهان صفوي ايجاد كرده است، كتيبه داخل هلال اين ايوان و كتيبه نماي دور طاق آن كه 14 لوح بزرگ و 13 لوح كوچك است از زمان شاه طهماسب ايجاد شده و كتيبه ايوان آن به نام اوست.
كتيبه افقي فوقاني ايوان جنوبي از دوره شاه عباس ثالثي حاكي از تعميرات آن زمان مورخ 1070 ه.ق است در طرفين گنبد و ايوان دو چهلستون است كه دوره دوم سلجوقي و فرمانروايي جانشينان ملكشاه ساخته شده طرفين چهلستون مزبور سمت مشرق ساختمانهاي دوره آل مظفر است كه از قرن هشتم در سمت چپ دالان و ورودي مسجد واقع شده و طاقها و ستونهاي آجري جالب متنوع دارد يك راهرو در جنوب شرقي مسجد اين قسمت را از ساختمانهاي سلجوقي جدا ميكند در سمت غرب چهلستون ديگري از قرن 11 ه.ق از زمان شاه عباس كبير وجود دارد كه سبك ساختمان طاقها و ستونهاي آن از
چهلستونهاي سلجوقي واقع در همين ضلع پيروي ميكند و آن را به نام چهلستون شاه عباسي ميشناسند. ايوان ضلع جنوبي به ايوان صاحب معروف است.
ضلع غربي
ايوان غربياي كه در دوره سلجوقي و اوايل قرن ششم ساخته شده در ابتداي قرن 12 در زمان شاه سلطان حسين صفوي داخل و خارج آن با كاشيهاي زيبا تزيين شده و از حالت آجري ساده سلجوقي خارج ميشود، شبستان بزرگ مسجد در جنوب اين ايوان در قرن نهم ساخته شد كه شمال آن داراي سردر كاشيكاري نفيس است، محراب زيباي گچي اين شبستان كه از عجايب صنعت گچبري ايران و داراي تزيينات گل و بته است در عهد اولجايتو پادشاه وقت ايلخاني است در اين قسمت ساختمان اين ضلع، شبستان بزرگ و وسيع زمستاني (بيتالشتاء) است كه در سال 851 ساخته شده و از جمله بناهاي بينظير و تماشايي اصفهان است، اين شبستان وسيع زمان محمدبن بايسنقربن شاهرخ تيموري ساخته شده و 18 طاق و چشمه دارد، سازه اين شبستان شبيه خيمههاي مغولي است. ايوان ضلع غربي به ايوان استاد معروف است.
ضلع شمالي
ضلع شمالي در عهد دوم سلجوقي ساخته شده و از قسمتهاي جالب آن قطعه سنگ يكپارچه مرمريني است كه در انتهاي ايوان واقع شده و خطوط زيباي كوفي گل و بتهدار در طاق بالاي اين قطعه واقع شده يك كتيبه گچ بري از دوره شاه سليمان صفوي در اواخر قرن 11 ه.ق نيز در آن جا وجود دارد، ايوان و چهلستونهاي طرفين و گنبد تاجالملوك مشهور به گنبد خاكي ايوان شمالي در سال 481 ه.ق ساخته شده است، ايوان ضلع شمالي به ايوان درويش معروف است.
ضلع شرقي
ايوان وسط اين ضلع از خارج منظره سلجوقي خود را به خوبي حفظ كرده و در داخل هم قسمتهاي عمده تزيينات عهد سلاجقه به خوبي محفوظ است، داخل ايوان يك كتيبه كاشيكاري دوره شاه سليمان صفوي حاكي از تغييرات بعدي است و طاق مقرنس آن نمونه بارز هنر نمايي استادان اين فن است.
در شمال اين ايوان مدخل صفه و مدرسه عمر و شبستان وسيعي با 18 ستون واقع شده كه از بناهاي دوره آل مظفر است و طاقهاي زيبايي آجرنماي آن اواخر قرن هشتم ه.ق ساخته شده مدخل صفه و مدرسه عمر بين ايوان سلجوقي اين ضلع و شبستان 18 ستونه آل مظفر قرار دارد. و از سازههاي همان دوره است.
كاشيكاري مقرنس محراب اين صفه در سال 777 ه.ق از اولين نمونههاي كاشيكاري داخل مسجد در شهر تاريخي اصفهان است اطراف صفه عمر كتيبه و لوحهايي از دوره حكومت موقت اشرف افغان باقي مانده كه جديدترين آثار بر جاي مانده مسجد جمعه اصفهان است، البته اگر به آن مرمتهايي كه پس از
بمباران قسمت شرقي مسجد انجام شده را نيز اضافه كنيم بايد گفت تغييرات و آثار ايجاد شده در مسجد جامع اصفهان همچنان ادامه دارد.
معماری و میراث فرهنگی:
يك استاد رشتهي معماري با بيان اينكه مسجد جامع اصفهان همزاد و آيينهي تغييرات اين شهر است، گفت: اين مسجد مهمترين مركز سياسي و اجتماعي اصفهان در طول تاريخ بوده، حتا دچار آتشسوزي شده و حملهي مغول را نيز به خود ديده است.
به گزارش خبرنگار بخش ميراث فرهنگي خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) در اصفهان، دكتر باقر آيتاللهزاده شيرازي در مسجد جامع اصفهان اظهار داشت: اصفهان پيش از اسلام از دو شهر كوچك و 16 روستا تشكيل شده بود. مسلمانان در ابتداي ورود به اصفهان در روستايي بهنام خوش نيان، نخستين مسجد را ساختند.