بخشی از مقاله
پالیمسست ، از تاریخ و ادیان تا معماري، نمونه موردي : مسجد جامع اصفهان
چکیده :
»برطبق فرهنگ انگلیسی آکسفورد پالیمسست عبارت از کاغذي از جنس پوست است که نوشته هاي قبلی روي آن را می توان پاك کرد تا سطح تمیزي را براي نوشته جدید ایجاد کرد. به این ترتیب روي متنی از یونان باستان می توان متنی مسیحی قرار داد« مفهوم پالیمسست در معماري از این حقیقت گرفته شده است که یک مکان را نمی توان تنها به صورت شکل و فرم موجود تعریف کرد
بلکه به عنوان یک بافت گرامري است که از طریق به یادآوري معماري و رابطه معماري و اجتماع درگذشته، می توان آینده آنرا خواند. با توجه به مفهوم پالیمسیت که به اختصار ارائه شد ،تاریخ بستریست که لایه ها در گذر زمان بر آن شکل می گیرند و دین در سیر تحول و تکامل خود از آغاز تا کنون پالیمسستی است هزاران ساله که تعاملی دو سویه بین معماري ابنیه مذهبی و تاریخ بر قرار می کند.
این تعامل در دین اسلام و در معماري مساجد به بالاترین سطح تکامل خود در ایران می رسد .در این پژوهش سعی بر آن است تا با بهره گیري از مطالعه موردي مسجد جامع اصفهان که به مثابه دایره المعارفی از تاریخ معماري ایران است ، به بررسی لایه هاي پالیمسستیک تاریخ، ادیان و معماري پرداخت.روش تحقیق در این نوشتار توصیفی -تحلیلی بوده و در آن از اطلاعات کتابخانه اي بهره جسته شده است.
کلمات کلیدي : پالیمسست ، ادیان ، معماري ، تاریخ ، مسجد جامع اصفهان ، ابنیه مذهبی.
-1 مقدمه
پالیمسست متنی است متشکل از لایه هاي متفاوت ، آثار پاك شدگی ها
، شفافیت و تشکیک و اغتشاش ، الحاقات و حذف شدگی ها ، هم پوشانی
و تداخل مطالب ، باز پردازي و دوباره سازي عناصر قدیمی و . . .
.(افتخارزاده:(1383 »فروید معتقد است ساختار ذهنی انسان به مثابه پیوستاري است از روابط
علی همچون پالیمسست. رویا بر روي یک مبناي پویا مشکل می گیرد که با مکان هاي مختلف، تقابل نیروها و بسیاري از تاثیرات غیرقابل رویت، تضعیف ویاتقویت می شود (2011:Hendrix)همین ایده ها را می توان در نظریه واسازي ژاك دریدا تعقیب کرد .پالیمسست به این توانایی معماري اشاره دارد که، می تواند تشکیل شود از اجزاء بافت هاي گونه گونی که در طول زمان به صورت لایه لایه بر روي هم قرار گرفته اند. (
(2001 : Stevenson
از مفاهیم پالیمسست ممکن است به سه شکل در طرح معماري بهره برد
:
.1 استفاده از آثار و بقایاي بناي قدیمی (یا حتی توصیفات آن)به عنوان ایده ، ساختار ، خاستگاه یا زیر نقش طرح جدید.
.2 طرح بناي جدید به صورتی که از خلال آن بناي پیشین یا خرابه هاي آن به طور فیزیکی قابل تشخیص یا مورد استفاده باشد که این مورد خود به خود در کارهاي مرمت و باز سازي رخ می دهد.
.3 طرح اثر حاوي روح ، مفاهیم ، کارکرد یا خاطرات حیات بناي پیشین باشد.(افتخارزاده:(1383 همچنین بررسی تاریخ ادیان و سیر تحول آنها مبین این
مطلب است که ادیان و مذاهب مختلف در ایران ،به خصوص ادیان توحیدي ، هر یک بر روي لایه دیگري جاي گرفته اند و در تلاش براي تکمیل لایه قبلی در تسامحی نغز با لایه هاي پیشین و پسین خود به حیات خویش ادامه داده اند.
روح این پالیمسست شگفت از ادیان و تاریخ در کالبد معماري ابنیه مذهبی جاي می گیرد و هم پاي آن به تحول، رشد و تکامل می پردازد. نمونه بارز این مطلب مسجد جامع اصفهان است که از یافته هاي باستان شناسی در آن ، حیات آن از عهد ساسانی تا کنون به اثبات رسیده است.
_ شی، مکان یا نقشه اي که قابلیت ارجاع به تاریخ داشته باشد. (زهادي ، گوران (1383: ریشه کلمه پالیمسست به یونان باستان بر می گردد و در زبان لاتین ،
پالیمسیستوس خوانده می شود .پالیمسست لوحی است که چند بار به کار رفته و هر بار روي مطالب قبلی آن مطالب دیگري اضافه شده .خیلی وقت ها نمی توان تشخیص داد که کدام لایه اول نوشته شده و حرکت از لایه اي به لایه دیگر کاملا تصادفی است.(حکیم بی:(1383 به این ترتیب روي متنی از یونان باستان می توان متنی مسیحی قرار داد« (جودت: (1385 این تعریف ها هرچند که معانی پالیمسست را نشان می دهند ، اما تعاریفی صرفا فرهنگ نامه اي هستند و دلالت هاي مجازي این اصطلاح را منعکس نمی کنند. اگر بخواهیم مفاهیم تازه تري براي پالیمسست در نظر بگیریم باید به نظریه هاي روانشناسانه ي زیگموند فروید توجه کنیم و تعاریفی که او از لایه هاي ناخوداگاه ذهن به دست می دهد .(زهادي ، گوران:.(1383 همین ایده ها را می توان در نظریه واسازي ژاك دریدا تعقیب کرد.(احمدي:(1385زبان نیز چنین ماهیتی دارد ، همنشینی و جانشینی عناصر زبانی در فرایند تحول تاریخی ، نوعی پالیمسست است . همه آنهایی که به زبان فارسی حرف می زنند ، در واقع با زبانی در گذشته حرف می زنند که به صورت لایه اي نمادین ، خود را نشان می دهد. آنچه در پالیمپسست اهمیت می یابد توجه به همین لایه هاي نمادین و کنش آمیز آن است.(زهادي،گوران : (1383
تصویر : 1 نمونه اي از پالیمسست بر پوست
-2-2لایه هاي ادیان در ایران
-1-2-2دین
-2مبانی و مفاهیم •
-1-2مفهوم پالیمسست
•
پالیمسست در فرهنگ و بستر چنین تعریف شده است :
_ لوحه اي که متن یا طرح روي آن به منظور استفاده مجدد پاك شود، با این حال اثري از متن یا طرح قبلی بر آن باقی بماند.
دین مجموعه اي از عقاید موروثی و مورد قبول است در مورد رابطه انسان با آنچه مبدا وجود خوانده می شود .
دین عبارت از نیروهاي تسکین دهنده ي فوق انسانی است که رفتارو زندگی را تحت انضباط در می آورد.
• دین ذاتی ذهن انسان و مکمل طبیعت بشري است .شاید همه چیز تحلیل رود ، ولی اعتقاد به خدا که اصل نهایی همه ادیان جهان است بر جاي خواهد ماند. (قدیانی:(1374
-2-2-2ادیان در ایران از آغاز تا اسلام
عیلامی ها :قدیمی ترین اسنادي که از دوره تاریخی نواحی مختلف ایران امروزه موجود است ، اسناد تاریخ عیلامیست.هرچند که عیلامیان از نژاد آریائیان ایرانی نبودند .اما چون بعد ها تابع ایران شده و تا مدتی یکی از توابع شاهنشاهی هخامنشی بودند ، برخی از جزئیات تمدن آنها وارد تمدن ایران شده است. (قدیانی:"(1374
مذهب عیلامی ها زیاد روشن نیست ولی کلیاتی معلوم شده که عیلامی ها خداي بزرگ را ، شوشیناك می نامیدند که پرستش این خدا فقط به پادشاهان و کاهنان اختصاص داشت ، بعد از شوشیناك به شش خدا و پس از آن ها به گروهی از ارواح معتقد بودند و هر کدام از ارواح را خداي جایی می دانستند. (قدیانی:"(1374
کاسی ها :قوم کاسی در لرستان سکنی داشتند.این قوم داراي خدایان متعدد بودند از جمله کاشو خداي قبیله و نیاي کاسیان. (قدیانی:"(1374
آریا یی ها :.اوستا مملکت اصلی آریان ها را ایرن واج یعنی مملکت آریان ها می نامد.مذهب آنها مدت ها با مذهب هندي ها یکی بود . ولی در قرون بعد جدایی مذهبی بین انها روي داد.که می توان تاریخ ایا جدایی را بین قرن هاي هشتم و چهاردهم قبل از میلاد ذکر کرد. (قدیانی:"(1374
مادها : تنها قبیله هاي اریایی زبان بودند که پیش از هخامنشیان در بخش بزرگی از سرزمین ایران امروزي پادشاهی داشتند . محققا معلوم نیست که مذهب زرتشت در میان ماد بوده یا خیر ولی هرودوت درباره مغان و معتقدات و رسوم دینی آنها در دوره ماد سخن می راند. (قدیانی:"(1374
آئین مغان: قبل از ظهور زردشت ، یعنی پیش از پادشاهی مادها، بومیان غیر آریایی ایران دینی داشتند که آیین مغان نامیده می شود. کلمه مغ (مگوش ) در زبان قدیم ایران به معناى خادم بوده است . به نظر می رسد مغان سکنه بومی ایران بوده اند و مانند دراویدیان هندوستان ، پس از ورود آریاییان سرزمین خود را تسلیم آنان کرده اند. .
سکا ها : سکا ها نیز که شاخه دیگري از قوم آریایی هستند، هرودت درباره عقاید و مذهب این قوم می گوید :این قوم ارباب انواع را می پرستیدند. (قدیانی:"(1374
مهرپرستی :به عقیده مهرپرستان ، خداى مهر روزى به صورت انسانی در یک غار ظهور کرد و شبانانی که در آن مکان به چرانیدن گوسفند مشغول بودند، به وى ایمان آوردند.
از آنجا که به عقیده مهرپرستان ، خداى مهر در آغاز در غارى ظاهر شد، آنان معابد خود را در غارها می ساختند و درون آن به پرستش مهر می پرداختند. برخی از آن معابد متروکه اکنون در بخشهایی از اروپا یافت می
شود
آئین زرتشت :پیش از آنکه حکومت ساسانی به دست مسلمانان منقرض شود ، آئین رسمی کشور ایران آئین زرتشتی یا مزدیسنا بود .زرتشت قدیمی ترین پیامبر اریایی است . سخنی که اکثر محققان با آن موافقند آنست که این پیامبر آریایی در هزار سال پیش از میلاد ظهور کرده است. (قدیانی:"(1374تغییراتی که در دین زرتشت روي داد از عصر شاهان هخامنشی آغاز شد و به مرور زمان تحول یافت از آن پس همچنان ادامه داشت و در دوره کوتاهی که کشور پایمال حمله سپاهیان اسکندر شد بر آن اسیب فراوان وارد شدف لیکن بعد از ان در زمان ساسانی همچنان در آن تغییرات تازه رویداد در این دوره قدرت دین زرتشت به درجه اي رسید که در قوم یهود و اعراب عصر جاهلیت نیز نفوذ فراوان کرد ."(نس (1344: در فاصله زمانی بین آئیین زرتشت تا ظهور دین مبین اسلام ادیان
توحیدي یهود ي و مسیحیت ایران وارد شد و پیروان خود را نیز یافت. اسلام :اسلام آخرین دین آسمانی و کاملترین دین جهانیان است که پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد مصطفی (ص)از طرف خداوند براي بشر به ارمغان آورد .اسلام در لغت به چند معنی آمده است :
اول ،به معناي انقیاد و پیروي .دوم ،به معناي داخل شدن در دین اسلام است.سوم ، به معناي پرستش خداوند و اخلاص به وي می باشد.
بعضی از محققان ، نام اسلام را از کلمه سلم به معناي صلح و آرامش و برخی به معناي تسلیم به خدا دانسته اند، که از صفات خاصه ي مسلمانان است.دکتر شکور می نویسد:
بنابراین اسلام پیروي از دین حضرت محمد(ص)است ، که مردم را به انقیاد و خضوع و خشوع در برابر خداوند یکتا می خواند .(قدیانی:(1374
-3-2پالیمسست در معماري
»مفهوم پالیمسست در معماري از این حقیقت گرفته شده است که یک مکان را نمی توان تنها به صورت شکل و فرم موجود تعریف کرد بلکه به عنوان یک بافت گرامري است که از طریق به یادآوري معماري و رابطه معماري و اجتماع درگذشته، می توان آینده آنرا خواند. به عبارت دیگر
پالیمسست شرایطی را نشان می دهد که در آن معناي پیچیدگی به صورت کلی دربرگرفته می شود و محل کشف و تعبیر مجدد لایه ها مشخص می شود.( 2009 : young min) «
براي نمونه تاق هاي هلالی تخت جمشید به شمایل گنبد مسجد جامع در امده و در این نقل و انتقال ، جداي از کار معمارانه ذهنیت ایرانی هم دخالت داشته است ، نشانه اي دینی به کنشی تاریخی پیوند خورده ، شاید محتوا به تحولی ایدئولوژیک رسیده اما ساختار اولیه دقیقا تکرار یا به قول آیزنمن "جا به جا" شده است. این آن اتفاقی است که در معماري و به طور کلی در هر آنچه با ساختن و ویران کردن مرتبط است دیده می شود .(زهادي،گوران (1383:از این لحاظ معماري بنا شده بر روي معماري ، نوعی ابزار ابلاغی به شمار می رود . فرایند طراحی پالیمسستی مستلزم ارائه ي تحلیل انتقادي از معماري زیر بناي ساختمانی است که سپس به صورت نمادین در معماري جدید بیان می گردد .شاید جالب ترین ویژگی این روند ،امکان رمز گشایی از انواع الگوهاي نحو معماري است که در جاي خود ، عناصر این روند را آشکار می سازد ، عناصري که پشت لایه هاي ناخود اگاه و خارج از دسترس روند انتقادي معمولی پنهان است
.تیم برشینجر:(1383)
-1-3-2نمونه هایی از پالیمسست در معماري و شهر
معماري نو، بیشتر مواقع، زمانی که در مکان معماري کهن واقع می شد، معماري پیشین را کاملاً نمی زدود بلکه کهن- متن را در دل خود می پذیرفت . نمونه عالی این مضمون را در مساجد می یابیم. باور و آیین جدید و گسترش آن، مساجد اولیه بر ویرانه هاي معابر پیشین بر افراشته شده اند. (احمدي، .(1386
مسجد یزد خواست بر آتشکده اي پابرجا، مسجد بروجرد بر آتشگاهی نیمه ویران و مسجد جامع اردستان بر روي بنایی ساسانی بنا شده اند مسجد جامع اصفهان عظیم ترین معماري پالیمسستی ماست که در آن نشانه هایی از 1200سال قبل تا به امروز قابل رویت است. (شیرازي: ---
). معماران متفاوت دایره المعارفی از هنر را خلق کرده اند که هم در معنا و هم در کالبد ، چه در معماري و چه در باستان شناسی پالمسستیک است.( افتخار زاده (1383:مسجد جامع اصفهان یک بناي نو احداث زمان سلجوقی نبوده بلکه از قرون وجود داشته و آثار آن در زیر سطح بنا و یا در داخل جرز هاي فعلی پنهان شده است .(گالدیري (1368: در محوطه تاریخی بیستون، کتیبه ها و بناهایی که ساختاري این گونه
دارند نیز وجود دارد. براي نمونه کتیبه وقفنامه شیخ علیخان زنگنه که بر روي نقش برجسته میترادات دوم شکل گرفته است .
تصویر : 2 وقفنامه شیخ علیخان زنگنه : ماخذ: پایگاه میراث فرھنگی بیستون
بر روي کاخ ناتمام خسرو ، بقایاي کاروانسرایی از دوره ایلخانی دیده می شود . این کاروانسرا به طول 85 متر و عرض 80 متر با لاشه سنگ ، آجر و ملاط گل بر روي شالوده بناي ناتمام ساسانی ساخته شده است (کیانی، کلایس:(1385 و پس از آن دهکده اي بر روي آن ساخته شده است.
تصویر : 3 بنای ایلخانی بر روی پایه ھای ساسانی : ماخذ: پایگاه میراث فرھنگی بیستون
از این دست بناها و بافت ها در دیگر شهرهاي ایران فراوان است. در معماري معاصر ایران با وجود بستر غنی معماري و شهرسازي ایرانی می توان پالیمسست و مفاهیم کاربردي آن را مورد استفاده قرار داد.
"شهرهاي تاریخی، درگذر از فرآیند زمان دررسیدن به افق تاریخی اکنون حامل لایه هایی بوده اند که ضمن برخورداري از معناهاي گذشته، دلالت هاي فرا زمان- مکانی نیز برقرار می کنند. در این فرآیند به ناخودآگاهی تاریخی روبرو هستیم که به صورت حفظ و تداوم برخی نشانه ها انتقال یافته است." (زهادي، گوران: (1383 "بسیاري از شهرها پالیمسست هایی عظیم اند، زدودن، گاه یک حادثه طبیعی است همچون زلزله، گاه حادثه اي است انسانی، همچون غارت و کوچ. شهر تبریز یکی از نمونه هاي عالی از یک شهر پالیمسستی است. زلزله این شهر را بارها و بارها
زدوده اما مردمان این سرزمین آنرا دوباره نوشته اند." (شیرازي: (1383تاریخ بناي اصفهان به زمانهاي پیش از تمدن ماد و هخامنشی باز می گردد .(عمرانی:(1384که در گذر زمان تا به امروز پالیمسستی رو به رشد ، در عین هماهنگی با ساختار هاي قبلی پدید آورده است.
از دیگر شهرهایی که کیفیت پالیمسست در محوطه آن به گونه اي دیگر درك می شود شهر رم است. »رم از آن دسته شهرهایی ست که در آن ساختمان ها و یا خیابان ها، از نشانه ها و آثار ساختمان ها و خیابان هاي موجود در گذشته، شکل گرفته اند.(2011 : Hendrix) .«
شهرهاي تاریخی همانند لایه هاي رسوب کرده اي است که در مدت طولانی جمع شده است و همان طور که هگل نشان داد، مکان، زمان اعمال شده بر فضا است پس براي کشف بافت زمان، باید به لایه هاي پالیمسست یک شهر نگاه کرد. این تجارب انسان هاست که زمانی را ایجاد می کند که در تعامل با مکان است .(2009 : young min)
-3 مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع عتیق اصفهان قطعه اي هنري، معماري و باستانی است که جاي جایش مخزن اسرار و آثار تمدن گذشته و شاهدي برآینده است، با قدمتی چند صد ساله که در طول دوره هاي مختلف و از لایه هاي متفاوت معماري باستانی تشکیل شده است. معماران متفاوت آن بدون آن که پی نام آوري باشند دایره المعارفی از هنر را خلق کرده اند که هم در معنا و هم در کالبد، چه در معماري و چه در باستان شناسی پالیمسستیک((palimpsetic است.
