بخشی از مقاله
مسجد جامع اصفهان
ایوان شمالی مسجد جامع
محراب اصلی مسجد جامع که در دورانهای مختلف از زمان آل بویه تا صفویه تغییر و تحولات اساسی داشته
کاشیکاری مسجد جامع اصفهان.
مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان از مهمترین و قدیمی ترین ابنیه مذهبی ایران است. کاوشهای باستانشناسی نشان از آن دارد که احتملا این مسجد پیش از تسلط اعراب بر این شهر، مرکز مذهبی مهم شهر بوده و بصورت یکی از آتشکده‌های شهر اصفهان کاربری داشته‌است. کشف یک پا ستون، با تزیینات دوره ساسانیان، در منطقه شمالی مسجد، وجود بنایی قبل از اسلام را تایید می‌کند. درباره تاریخچه تغییر و تحولات مسجد اختلاف نظر‌هایی وجود دارد ولی به نظر می‌آید ساخت مسجد جامع به قرون اولیه هجری و در زمان عباسیان بوده که در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح شده‌است.
نکته جالب توجه در معماری این مسجد آنست که بخشهای گوناگون آن در طول نزدیک به دوهزار سال شکل گرفته‌اند و طی این سالها همواره در حال مرمت و باز سازی بوده‌است که آخرین آنها بازسازی بخش تخریب شده بر اثر بمباران هواپیماهای عراقی در طول هشت سال جنگ ایران و عراق بوده‌است.
مهمترین طرحهای توسعه در دوران آل بویه و صفویه صورت پذیرفته‌اند.
خواندنی
پرفسور آرتور آپهام (باستان شناس) می‌نویسد: «من آن روز وقتی به تماشای مسجد جامع اصفهان رفتم و در زیر این گنبد قرار گرفتم، متوجه شدم که تمام وجودم در تسخیر گنبد و مسجد است؛ چون در زیر این گنبد به خوبی می‌توان به شاهکار فنا ناپذیر و خلاقهٔ ایرانی‌ها پی برد و به عظمت مسجد و گنبد آن اعتقاد پیدا کرد. من از آن به بعد، بار‌ها به مسجد جامع اصفهان رفتم و با تماشای گنبد این مسجد، زبان به تحسین گشودم و عشق و علاقهٔ خود را به اصفهان و ایران روز افزون دیدم. به همین جهت می‌خواهم بعد از این که دیده بر هم نهادم جسدم را را در این خاک مقدس دفن کنند.»
مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان از مهمترین و قدیمی ترین ابنیه مذهبی ایران است. کاوشهای باستانشناسی نشان از آن دارد که احتملا این مسجد پیش از تسلط اعراب بر این شهر، مرکز مذهبی مهم شهر بوده و بصورت یکی از آتشکده های شهر اصفهان کاربری داشته است. کشف یک پا ستون، با تزیینات دوره ساسانیان در منطقه شمالی مسجد، وجود بنایی قبل از اسلام را تایید می کند. درباره تاریخچه تغییر و تحولات مسجد اختلاف نظر هایی وجود دارد ولی به نظر می آید ساخت مسجد جامع به قرون اولیه هجری و در زمان عباسیان بوده که در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح شده است.
نکته جالب توجه در معماری این مسجد آنست که بخشهای گوناگون آن در طول نزدیک به دوهزار سال شکل گرفته اند و طی این سالها همواره در حال مرمت و باز سازی بوده است.
اين مسجد، در حقيقت، مجموعه‌اى از ساختمان‌ها و آثار هنرى دوره‌هاى بعد از اسلامِ تاريخ ايران است که يادگارهايى از پادشاهان، وزيران، اميران، بزرگان و بانوان خيّر ايرانى بعد از اسلام را در بر دارد و بخشى از تحولات معمارى دوره‌هاى اسلاميِ تاريخِ ايران را، در مدت هزار سال، نشان مى‌دهد. بخش‌هاى ممتاز و جالب توجه اين مسجد بدين قرارند:
- صفه‌هاى کوچک سمت راست دالان ورودى که با ستون‌هاى مدور و گچ‌برى‌هاى زيبا تزئين يافته‌اند و مجموعه‌اى از آثار دورهٔ ديلمى در قرن چهارم هجرى قمرى است.
- گنبد خواجه نظام‌الملک وزير مشهور ملکشاه سلجوقى که در سال‌هاى ۴۶۵ تا ۴۸۵ هجرى قمرى ساخته شده است. کتيبهٔ کوفى اين گنبد که در ضلع جنوبى مسجد واقع شده، حاوى نام پادشاه وقت، ملکشاه و وزير او خواجه نظام‌الملک است. عنوان ملکشاه در اين کتيبه «يمين خليفه‌اللّه اميرالمؤمنين» ذکر شده است. خليفهٔ عباسى در آن زمان «المعتصم باللّه» بوده است. چهل ستونى که در منتهى‌اليه غربى اين ضلع واقع شده، از دورهٔ شاهعباس اول صفوى است، که در سال ۱۰۱۹ هجرى قمرى به ساختمان‌هاى مسجد افزوده شده است.
- - چهل ستون که در سمت چپ دالان ورودى واقع شده و در ساخت آن از سبک ابنيهٔ سلجوقى پيروى شده است، از آثار دورهٔ پادشاهان آل‌مظفر در قرن هشتم هجرى قمرى است.
- - ساختمان ايوان جنوبى مسجد از قرن ششم و تزئينات داخل و خارج آن از قرن هشتم، نهم، دهم و يازدهم هجرى قمرى است. دو منارهٔ اين ايوان ظاهراً در عهد حسن‌بيک ترکمان افزوده شده است و در دورهٔ اين امير آق‌قويونلو و پادشاهى طهماسب اول و شاهعباس دوم، تغييرات ضرورى مسجد به انجام رسيده و داخل و خارج اين ايوان، با تزئينات کاشىکارى آراسته شده است. در بين مقرنس‌هاى تاق اين ايوان، نام «ابونصر حسن بهادر» که بانى تعميرات و الحاقاتى در اين مسجد بوده است. در يک لوحهٔ کاشىکارى مربوط به سال ۸۸۰ هجرى قمرى ثبت شده است.
- تزئينات کاشىکارى اطراف صحن از دورهٔ حسن‌بيک ترکمان معروف به اوزون حسن و از قرن نهم هجرى قمرى است.
- - ايوان شرقى مسجد مشخصات معمارى دورهٔ سلجوقى را از قرن ششم به خوبى حفظ کرده است. داخل اين ايوان با گچ‌برى‌هاى قرن هشتم آراسته شده و کتيبهٔ کاشىکارى آن حاکى از تعميرات در دورهٔ شاه سليمان صفوى است.
- صفهٔ عمر در شرق اين ايوان واقع شده است که در دورهٔ قطب‌الدين محمود، شاه آل‌مظفر، به وسيلهٔ «مرتضى بن الحسن العباسى الزينبي» در محل بناى قديمى ديگرى ساخته شده است. در دورهٔ حکومت موقتى اشرف افغان تعمير شده و به دستور او کتيبه و لوحه‌هايى به اين صفه افزوده شده است.
- - ايوان غربى مسجد که ساختمان آن از قرن ششم هجرى است و با تزئينات کاشىکارى آن دوره که بيشتر از نوع خطوط بنايى است، آراسته شده است. اين ايوان در دورهٔ پادشاهى شاه سلطان حسين صفوى تعمير و تزئين شده و با کتيبه‌ها و لوحه‌هايى در قالب خطوط مختلف زينت يافته است.
- در شمال ايوان غربى، مسجد کوچکى از دورهٔ اولجايتو (ايلخان مسلمان مغول) واقع شده است که محراب عالى گچ‌برى شدهٔ آن در سال ۷۱۰ هجرى قمرى به دستور وزير ايرانى او «محمد ساوي» ساخته شده و تاق‌هاى آجرى متنوعى دارد. محمد ساوى در سال ۷۱۱ هجرى قمرى بر اثر سعايت بدگويان به دستور اولجايتو کشته شد؛ ولى اين اثر ارزندهٔ دورهٔ صدارت او همچنان نام او را در تاريخ جاويدان کرده است. نام استاد حيدر اصفهانى که سازندهٔ اين محراب عالى گچ‌برى شده است، نيز در آخر حاشيهٔ کتيبهٔ محراب، بر جاى مانده است.
- در غرب ايوان غربى و مسجد اولجايتو، شبستانى از دورهٔ حکومت سلطان محمد بن بايسنقر تيمورى وجود دارد که سال ساختمان ۸۵۱ هجرى قمرى است و بانى آن «عمادبن مظفر ورزنه‌اي» است که از امراى لشکر وى بوده است. کتيبهٔ ثلث زياى سردرِ اين شبستان تاريخى را «سيد محمود نقاش» خطاطى کرده است. عمادبن مظفر، مسجد باشکوهى هم در محل توليد خود (ورزنه)، بنا کرده است.
- - ايوان شمالى مسجد معروف به صفهٔ درويش از قرن ششم و کتيبهٔ گچ‌برى داخل آن از دورهٔ شاه سليمان صفوى است. تزئينات کاشىکارى نماى خارجى آن از اقدامات ادارهٔ باستان‌شناسى اصفهان در سال‌هاى ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ هجرى شمسى است و به اين مناسبت، کتيبه‌اى به خط بنّايى به يادگار گذاشته شده است. در طرفين ايوان شمالى و شمال آن، چهل ستون‌هايى از قرن ششم هجرى موجود است که مخصوصاً چهل ستون شرقى آن تاق‌هاى متعدد با نقوش مختلف آجرى دارد و از قسمت‌هاى جالب اين بناى عظيم تاريخى به شمار مى‌رود.
- شمالى‌ترين اثر تاريخى مسجد جمعه، گنبد تاج‌الملک مشهور به گنبد خاکى است که بانى آن «ابوالغنائم تاج‌الملک خسرو فيروز شيرازي» وزير ديگر ملکشاه سلجوقى است. سال ساختمان آن در کتيبهٔ دور گنبد، سال ۴۸۱ هجرى قمرى ذکر شده است و در بين آثار دورهٔ سلجوقى اثر بى‌همتايى به شمار مى‌رود.
- در آثار تاريخى موجود در مسجد جمعهٔ اصفهان، غير از سبک‌هاى مختلف معمارى، انواع خطوط کوفى، ثلث، بنّايى، نسخ و نستعليق را به زبان فارسى و عربى، به نثر و به نظم مى‌‌توان مشاهده نمود.
- - ساختمان حوض وسط مسجد نيز در زمان سلطنت شاه‌محمد خدابندهٔ صفوى، پدر شاهعباس اول، به وسيلهٔ شخصى به نام «يوسف آقا» بنا شده است.
یکی از قدیم‌ترین مسجدهای ایران که تحولات معماری‌دوره‌های گوناگون اسلامی را در بر دارد، مسجد جامع اصفهان واقع‌در شمال شرقی شهر است که مجموعة تاریخی وسیعی به ابعاد170*140 متر را درکنار میدان کهنه تشکیل می‌دهد. این مسجدامروزه شامل قسمت‌های مختلفی چون گنبد نظام‌الملک، گنبدتاج‌الملک، صحن چهار ایوانی، شبستان‌ها و بنای معروف به‌مدرسة مظفری است.
تحقیقات دقیق در مورد این بنا از 60 سال پیش آغاز شد ومحققان ایرانی و غیرایرانی به مطالعة ساختمان و بررسی‌خصوصیات معماری و تزیینی آن پرداختند.
سازمان ملی حفاظت آثار باستانی (سابق) با همکاری مؤسسه‌ایتالیایی خاورمیانه و خاوردور در فاصلة سال‌های 1349-1357شمسی دست به اقدامات اساسی و وسیعی برای کاوش‌های‌باستان‌شناسی و مرمت این بنای مهم، و پژوهش در موردخصوصیات معماری و مراحل مختلف ساختمانی آن زد. نتایج‌بررسی‌های دقیقی که طی این سالها به سرپرستی پروفسورشراتو و پروفسورگالدیری انجام گرفت، بسیاری از ابهامات تاریخی‌و معماری مسجد را برطرف کرد و مراحل مختلف شکل‌گیری این‌مجموعه را معرفی کرد.
پیشینة تاریخی: به گفتة ابونعیم اصفهانی در صد و پنجاه واندی پس از هجرت، ایوب‌بن زیاد به عنوان عامل خراج و سعیدبن‌منصور حمیری به عنوان امیر جنگ از سوی منصور خلیفة عباسی وبه اصفهان گسیل شدند. پس از برکناری سعیدبن منصور، ایوب‌بن‌زیاد که مسؤولیت جمع‌آوری مالیات و امور جنگ را با هم عهده‌دارشده بود، در قریة خشینان منزل گزید و کاخی بر کرانة رودخانة‌فرسان و در جوار آن مسجدی دارای مقصوره بنا نهاد و در آنجامنبری قرار داد. وی همچنین برای تجار و کسبه و کارگران طرح‌بازاری انداخت که در جنب یهودیه در مکانی معروف به‌صف‌التبانین (بازار کاه فروشان) ساخته شد. در روزگار ولایت‌ایوب‌بن زیاد خانه‌های یهودیه به خانه‌های قریة خشینان متصل‌شد.
پس از برکناری ایوب، اعراب قبیلة تیم که ساکن قریة طِهْران‌در حومة اصفهان بودند، مسجد جامع‌بزرگی در یهودیه بنا کردند و در156 قمری منبر مسجد ایوب‌بن زیاد را بدانجا انتقال دادند. یهودیه‌پس از بنای این مسجد جامع از طرف صحرا گسترده شد و 15 ده به‌آن اضافه شد. با وسعت یافتن یهودیه، مردم به توسعة مسجدپرداخته، بر آن اضافاتی نمودند که از جملة آنها زمین‌های معروف‌به خصیب آباد بود که خصیب بن سلم به مسجد اضافه کرد. در زمان‌خلافت معتصم عباسی و امارات یحیی‌بن عبدالله ابن مالک خزاعی‌مسجد جامع تجدید بنا شد و مساحت آن با اضافاتی که از زمین‌ها وخانه‌ها به آن ضمیمه گردید، افزوده شد.
در زمان خلافت مقتدر و فرمانروایی احمدبن‌مسرور، این مسجدباز هم وسعت یافت. این بار ابوعلی بن رستم زمین‌های موسوم به‌رستم‌آباد را به مسجد اضافه کرد. بدین ترتیب به استناد متون‌تاریخی، مسجد جامع اصفهان در دورة خلافت عباسیان دو مرحلة‌اساسی ساختمان را پشت سرگذاشت: مرحلة اول شامل بنای‌اصلی مسجد در قرن دوم قمری و مرحلة دوم تجدید عمارت آن در226 قمری، جامع در هر یک از این دو مرحله توسعه و گسترش‌یافت.
خصوصیات معماری و تزیینی مسجد جامع اولیه (قرن2ق): حفاری‌های انجام شده در مسجد جامع اصفهان، آثار مسجداولیه را که در زمان خلافت منصور س
اخته شده بود و ابونعیم ومافروخی از آن یاد کرده‌اند، آشکار، و موقعیت آن را مشخص کرد.
محراب و بخش مهمی از دیوار خشتی سوی قبلة این مسجدمزین به تزئینات گچ‌بری زیبا و در خور توجهی در بعضی نقاط تاارتفاع 40 سانتی‌متر و در بعضی دیگر تا 90 سانتی‌متر در زیر کف‌شبستان جنوبی مسجد فعلی کشف گردید.
کاوشهای باستانشناسی، تزئینات گچ‌بری شایان توجهی ازقرن دوم قمری را بر قسمت زیرین دیوار قبله و بر بخشی ازدیواره‌های داخل محراب مسجد جامع اصفهان آشکار کرد. این‌تزئینات که شامل زنیجره‌های گیاهی و دانه تسبیحی و نقوش‌مختلف براساس طرح برگ مو و برگ کنگر است، بسیار استادانه‌صورت گرفته است. این گچ‌بری‌ها نشان از سنت تزئینی هلنی-ساسانی - که در زمان امویان به کار گرفته می‌شده، و سپس دردوران عباسی تکامل یافته است - دارد و به عنوان نمونه‌های‌متقدم بر گچ‌بری‌های تزئینی معروف به سبک Aدر بناهای سامره‌از قرن سوم قمری از اهمیت به‌سزایی برخوردار است.
مسجد جامع اصفهان یکی از اولین نمونه‌های مساجد عباسی ومتقدم بر مساجد سامره است که در ادامة سبک اتخاذ شده درمساجد امویان تحولات بعدی معماری این نوع بنای مذهبی دردورة خلافت عباسیان را در خود پروراند. طرح و بسیاری از اجزاءاصلی ساختمان این مسجد نه تنها هرگز از بین نرفت، بلکه اساس‌توسعه و تغییر شکل و تحولات معماری و تزئینی مسجد جامع‌اصفهان را در طی مدتی قریب به 12 قرن تشکیل داد.
تزئینات یکی از گنبدهای این مسجد که‌به گنبد نظام‌الملک شهرت دارد شامل سه نوع مختلف کتیبه،نقوش گیاهی و نقوش
میراث خبر: در اين روزها اگر گذرتان به مسجد جامع اصفهان بيفتد، كه يكي از بارزترين نمونه هاي متكامل معماري ايراني متعلق به دوره هاي مختلف تاريخ پس از اسلام است و وارد شبستان غربي ايوان جنوبي آن معروف به گنبد خواجه نظام الملكي بشويد، به ياد كارگاه هاي ساختماني مي افتيد كه هر روز در گوشه و كنار تهران از جلو آنها رد مي شويد، با همان كارگران و همان گرد و گچ ريخته روي زمين و همان داربست ها!
گويي اين مسجد نه يك بناي متعلق به ميراث فرهنگي كشور، كه يك بناي معمولي است كه نياز به مرمتي معمولي دارد.
از آنجا كه امور مساجد زير نظر سازمان اوقاف اداره مي شود، متاسفانه مسئولان اين سازمان بدون هماهنگي با كارشناسان سازمان ميراث فرهنگي اقدام به گچكاري ستون هاي شبستان خواجه نظام الملكي اين مسجد كرده اند و كار گچكاري ستون ها همچنان ادامه دارد.
از ديگر بخش هاي اين مسجد كه مورد دخل و تصرف غيراصولي سازمان اوقاف قرار گرفته، شبستان زمستاني مسجد، واقع در غرب ايوان و صفه استاد است كه با گچكاري ستون ها و تاق ها و سقف هاي گنبدي آن تمام تزيينات آجري و نحوه آجرچيني تاق زني و پوشش چشمه ها (فاصله ميان تاق ها) و ... در زير گچكاري مدفون شده اند.
مسجد جامع اصفهان معرف شيوه هاي مختلف معماري و هنرهاي تزييني ده قرن تاريخ آثار اسلامي ايران است. در مجموعه ساختمان هاي اين مسجد نمونه مكتب خاص معماري ايران از عصر سلجوقي تا عصر حاضر مشاهده مي شود.
هسته نخستين فضاي ايوان جنوبي متعلق به قرن اوليه پس از اسلام است و تا دوره سلجوقي بخش هاي ديگر ساختماني به آن افزوده شده كه شكوه معماري اين دوره را نمايان مي سازد. سپس در دوره هاي بعد، دوره صفويه، دوره مغول تا دوره قاجاريه قسمت هاي ديگري به آن الحاق مي شود يا مورد مرمت و بازسازي قرار مي گيرد. از اين رو، اين مسجد ويژگي هاي دوره هاي هنر معماري ايراني را در خود يكجا جمع كرده است. اين مسجد چهار ايواني است و در اطراف ايوان ها، شبستان هاي گوناگون با ستون ها و تاق هاي آجري و با تزيينات متنوع ساخته شده اند كه هر بخش ويژگي هاي هنر آجركاري ايراني را به نمايش مي گذارد.
بي ترديد مرمت و حفاظت از چنين بنايي بايد با دقت و حساسيت و بكارگيري اصول مرمت و بازسازي بناهاي تاريخي زير نظر كارشناسان خبره سازمان ميراث فرهنگي انجام گيرد و هر گونه دخل و تصرف و مرمت و بازسازي غيرعلمي و غيراصولي صدمات فراواني به بنا واردمي كند و از ارزش هاي تاريخي بنا مي كاهد و موجب تحريف هنري آن مي شود.
بديهي است در كار مرمت گاه لزوم گچكاري احساس مي شود اما در اين صورت هم كارشناسان مرمت قسمتي از بناهاي اصلي را دست نخورده حفظ مي كنند تا ساختمان اصلي بنا ديده شود. مشابه اين كار را در همين مسجد در شبستان تاج الملك واقع در شمال مسجد مي بينيم كه گنبد آن به گنبد خاكي نيز شهرت دارد. ستون هاي اين شبستان در دهه پنجاه هجري خورشيدي به طريق گچكاري مرمت شده ولي قسمت هايي از ستون ها را گچ نشده باقي گذاشته بودند تا تزيينات آجري ساختمان ديده شود.
اما در حال حاضر، با پايان يافتن كار گچكاري شبستان غربي ايوان جنوبي ديگر اثري از تزيينات بي نظير آجري اين بناي قديمي باقي نخواهد ماند. همچنان كه زيبايي هاي هنري شبستان زمستاني آن نيز زير گچ مدفون شده است. "
مرمت مسجد جامع اصفهان
نظر كارشناسان حاكي از آن است كه مسجد هزارساله جامع اصفهان به عنوان مهم ترين مسجد تاريخي ايران كه بر آن لقب كلكسيون معماري ايراني- اسلامي را گذاشته اند دچار تخريبي تدريجي اما گسترده شده است. اگرچه به دلايل مختلف به نظر مي رسد تخريب آثار تاريخي كشور روند روزافزوني به خود گرفته است، اما ادامه اقدامات تخريبي در مسجد جامع اصفهان از آن رو حائز اهميت است كه اين مسجد پراهميت ترين مسجد تاريخي ايران به شمار مي آيد و از آن به عنوان كلكسيون معماري ايراني- اسلامي نام برده مي شود.
به گزارش مهر، در دهه 1350 خورشيدي كاوش هاي باستان شناسان نشان داد مسجدجامع اصفهان روي بنايي از دوران پيش از اسلام ساخته شده است. همچنين در كف مسجد و ميان جرزهاي قطور آن، آثاري از يك مسجد متعلق به 1200 سال پيش و نيز مسجدي از دوره آل بويه متعلق به 1100 سال پيش به دست آمد. با اين حال، بيشتر ساختمان هاي كنوني مسجد از دوره سلجوقي برجاي مانده اند و حداقل بين 900 تا هزار سال قدمت دارند. در دوران حكومت ايلخانان مغول، يعني بيش از 700 سال پيش بخش هايي به مسجد دوران سلجوقي افزوده شد كه مهم ترين شان محراب الجايتو بود. اين محراب نفيس ترين محراب گچبري ايران است.
در سده هاي نهم و دهم هجري قمري، حكمرانان تيموري و آل مظفر و نيز تركمانان آق قويونلو ساختمان هايي شامل شبستان، ايوان و مدرسه را در مسجدجامع بنا نهادند. اين مسجد، چهارصد سال پيش و به روزگار سلسله صفويه به طور اساسي مرمت شد و آثار نفيسي بدان افزوده شد. حتي افغان هاي غلجايي كه دولت صفوي را برانداختند و خرابي بسيار به بار آوردند، به مرمت مسجد جامع همت گماردند و تزئينات صفه شمالي اش را كامل كردند. در دوره قاجاريه سردر فعلي مسجد ساخته شد و در دوران معاصر نيز مرمت هاي گسترده و پيچيده يي توسط كارشناسان ايراني و ايتاليايي در آن صورت پذيرفته است. مسجد جامع اصفهان در زمان جنگ تحميلي هدف موشك رژيم بعثي قرار گرفت و بخشي از ضلع جنوبي آن ويران شد.
اما مديران سازمان ميراث فرهنگي وقت به سرعت بخش هاي خراب شده را بازسازي كردند. از دهه 1370 خورشيدي اين سازمان كوشيد با گسترش دايره ثبت جهاني ميدان امام اصفهان (نقش جهان) مسجد جامع را در فهرست آثار جهاني قرار دهد، اما ساخت و سازهاي غيرمجاز در بافت تاريخي اصفهان و نيز كم توجهي مديران جديد سازمان ميراث فرهنگي به مسجد جامع، اين طرح را تا به امروز مسكوت گذاشته است. آسيب ها را مي توان در جاي جاي مسجد جامع اصفهان تماشا كرد. مهم ترين مشكل مسجد جامع اصفهان نبود امنيت و حفاظت اين بنا است. به طوري كه در سال هاي گذشته شبستان هاي وسيع و زواياي تاريك اين مسجد پناهگاه بزهكاران و معتادان شده است. سازمان ميراث فرهنگي كه داراي يگان ويژه حفاظت از آثار تاريخي است، ترجيح داده به جاي گماردن نگهبان بخش هاي مختلف مسجد جامع را با ديواركشي و نصب درهاي آهني حفاظت كند.
اين ديواركشي ها دخالت آشكار در كالبد تاريخي مسجد و مغاير با كنوانسيون هاي بين المللي مبني بر حفظ حريم منظرين آثار تاريخي است. دوده هايي كه تزيينات آجري گنبد تاج الملك در جبهه شمالي مسجد را سياه كرده اند، اوقاتي را به ياد مي آورند كه معتادان با خيال آسوده و بدون دلواپسي، شرم آورترين صحنه ها را در خانه خدا و زير اين گنبد هزارساله رقم مي زدند. نگماشتن نگهبان در مسجد جامع، سردر اين بناي تاريخي را مصون نگذاشته است، به گونه يي كه از كاشي هاي تاريخي به عنوان تابلوي اعلانات هم استفاده مي شود. نصب مكرر اعلان روي تزيينات مسجد با چسب هاي قوي و سپس كندن آنها به شيوه هاي نادرست، بخش بزرگي از اين تزيينات را تخريب كرده است. گاهي سكوهاي طرفين جلوخان مسجد، جاي نشستن و خوردن تنقلات هم هست. هر سال، ستاد كل نيروهاي مسلح تعداد زيادي سرباز وظيفه را در اختيار سازمان ميراث فرهنگي قرار مي دهد، تا اين سازمان به ياري آن سربازان از جمله مانع از بروز چنين صحنه هايي شود. اما گويا بسياري از آنها به نگهباني ساختمان هاي اداري و دفاتر كار گماشته شده اند. دوده زدايي از كاشي هاي تاريخي و حفاظت آنها كه معلوم نيست چرا به اين روز افتاده اند، يكي ديگر از ده ها كار مغفول در حفاظت و حراست از مسجد جامع اصفهان است.
بنایی که برخی از قدمت 900 ساله آن سخن می‌گویند، حالا پیر و فرتوت در میان بازارهای قدیمی جا خوش کرده.
دریا قدرتی‌پور: بنایی که برخی از قدمت 900 ساله آن سخن می‌گویند، حالا پیر و فرتوت در میان بازارهای قدیمی جا خوش کرده تا به امید گوشه چشمی از توجه مسئولان باشد. به گفته کنعانی کارشناس سازه و معماری مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان که یکی از بی‌نظیر‌ترین بناهای تاریخی و منحصر به فرد شمرده می‌شود با نم فاضلاب در حال تخریب بوده و این دائره‌المعارف تاریخی در حال ویران شدن است.
به اعتقاد وی تنها بحث فاضلاب نیست که این بنای تاریخی را مورد تهدید قرار داده بلکه ساخت و سازهای اطراف این مسجد و لرزشهای ناشی از آنها همانند یک کاتالیزور عمل کرده و به شکل زیر پوستی به جان این مسجد افتاده است و این مسئله آشکارا در دیواره‌های شمالی این بنا مشخص بوده و ترک‌هایی که نمایان شده دیگر با مرمت هم قابل اصلاح نیست.
نیازمند بودجه‌های ملی برای ترمیم
به اعتقاد بسیاری از باستان‌شناسان این بنای بی‌نظیر نیازمند توجه بیشتری است. به گفته فریبا سعیدی کارشناس امور اکتشافات سازمان میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی اصفهان، سیمای فعلی مسجد عمدتاً مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است اما تعمیرات و الحاقات آن به دورانهای بعد به خصوص عصر صفویان مربوط می‌شود. اما در کاوشهای باستانشناسی مراحل قبل از سلجوقی هم به دست آمده که به دوران آل‌بویه و قرن سوم هجری باز می‌گردد. در همین کاوش‌ها آثار قبل از اسلام نیز کشف شده است.
به گفته این کارشناس با توجه به منابع و مآخذ مختلف این نکته مشخص می‌شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش سوزی و جنگ‌های متعدد و ناآرامی‌های دورانهای مختلف آسیب فراوان دیده و دوباره بازسازی و مرمت شده است. چهار ایوان اطراف میدان مشخص‌کننده شیوه مسجد‌سازی ایرانیان است که پس از احداث آن در سایر مساجد نیز رواج یافته است.
به اعتقاد فریبا سعیدی، مرمت این بنای تاریخی نیازمند بودجه‌های ملی است چون با فعالیت‌های سطحی نمی‌توان به مرمت و بازسازی این اثر پرداخت. کنعانی کارشناس معماری نیز با این سخن موافق است او مرمت این بنا را تنها در صورتی جایز می‌داند که با احتیاط بسیار زیاد صرف وقت و هزینه‌های لازم باشد.
به اعتقاد وی تا زمانی که تیم‌های مجهز به کارشناسان خبره نباشند نمی‌توان به مرمت و بازسازی این بنا پرداخت چون با این کار می‌خواهیم ابرو را درست کنیم اما چشم را هم کور خواهیم کرد.
جرأتی برای مرمت نیست
فریبا سعیدی با اشاره به اینکه خطراتی که از جانب مرمت نادرست این بنا را تهدید می‌کند خیلی بیشتر است بیان می‌کند: این مسجد 9 محراب دارد که هر کدام به دوره خاصی مربوط بوده و کسانی که به مرمت آن می‌پردازند باید دارای اطلاعات درستی باشند.
به گفته کنعانی این بنا از معدود جاهایی است که تاکنون جرأت مرمت آن را پیدا نکرده‌اند چون نیازمند بودجه ملی است. او از مسئولان خواست که با توجه بیشتری به این مقوله بنگرند.
یک استاد برجسته معماری نیز می‌گوید: مسجد جامع اصفهان که تاریخ احداث آن به اوایل دوره اسلامی باز می‌گردد و بزرگترین اثر تاریخی ایران است دارای باشکوهترین معماری ایرانی اسلامی در دنیاست و به همین دلیل باید به آن توجهی ویژه شود.
محمود ماهرالنقش در این باره می‌گوید: در دوره‌های مختلف تاریخی آثار نفیس
ی به این مسجد افزوده شد به طوریکه در نهایت به شکل امروزی درآمده و وظیفه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است که به این اثر رسیدگی کند و مانع تخریب و آسیب‌رسانی بیشتر به آن شود.
این اظهارات در حالی از سوی استاد ماهرالنقش بیان می‌شود که در سال‌های اخیر مسجد هزار ساله جامع اصفهان که به عنوان مهمترین مسجد تاریخی ایران شناخته می‌شود و کارشناسان میراث فرهنگی بر آن لقب کلکسیون معماری ایرانی اسلامی را گذاشته‌اند دچار تخریبی تدریجی اما گسترده شده است.
مهمترین مشکل مسجد جامع اصفهان نبود امنیت و حفاظت این بنا است به طوری که در سال‌های گذشته شبستانهای وسیع و زوایای تاریک این مسجد پناهگاه بزهکاران و معتادان شده است.
با توجه به ثبت جهانی میدان امام و مسجد جامع اصفهان این اثر تاریخی باید مورد توجه جدی مسئولان سازمان میراث فرهنگی قرار گیرد که متأسفانه این‌گونه نیست.
استاد برجسته معماری که چندین کتاب در رابطه با معماری ایرانی نوشته است در مورد رطوبت این مسجد افزود: در این رابطه اقدامات زیادی می‌توان انجام داد که مانع تخریب دیوارهای آن شود و باید زه‌کشی کرد تا رطوبت گرفته شود.
در دوران حکومت ایلخانان مغول، یعنی بیش از 700 سال پیش بخشهایی به مسجد دوران سلجوقی افزوده شد که مهمترینشان محراب الجایتو بود. این محراب نفیس‌ترین محراب گچ‌بری ایران است. در سده‌های نهم و دهم هجری قمری، حکمرانان تیموری و آل مظفر و نیز ترکمانان آققویونلو ساختمان‌هایی شامل شبستان، ایوان و مدرسه را در مسجد جامع بنا نهادند.
مسجد جامع را می‌شناسید؟
این مسجد، چهارصد سال پیش و به روزگار سلسله صفویه، به طور اساسی مرمت شد و آثار نفیسی به آن اضافه شد. حتی افغانان غلجایی که دولت صفوی را برانداختند و خرابی بسیار به بار آوردند به مرمت مسجد جامع همت گماردند و تزئینات صفه شمالی‌اش را کامل کردند. در دوره قاجاریه سر در فعلی مسجد ساخته شد و در دوران معاصر نیز مرمتهای گسترده و پیچیده‌ای توسط کارشناسان ایرانی و ایتالیایی در آن صورت پذیرفته است.
ماهرالنقش با اشاره به اینکه با ثبت جهانی میدان امام اصفهان مسجد جامع نیز در فهرست میراث جهانی قرار گرفته است گفت: با این شرایط مسجد جامع اصفهان باید مورد توجه جدی مسئولان سازمان میراث فرهنگی قرار گیرد که متأسفانه هم‌اکنون این‌گونه نیست. به گفته این استاد برجسته معماری تمامی آثار اصفهان مانند مسجد جامع، مسجد شیخ لطف‌الله و. . . نیازمند توجه ویژه است و باید با اقدامات حفاظتی و مرمتی جلوی تخریب آنها گرفته شود.
مسجد جامع اصفهان در زمان جنگ تحمیلی هدف موشک رژیم بعثی قرار گرفت و بخشی از ضلع جنوبی آن ویران شد. اما مدیران سازمان میراث فرهنگی وقت به سرعت بخشهای خراب شده را بازسازی کردند. از دهه 1370 خورشیدی این سازمان کوشید تا با گسترش دایره ثبت جهانی میدان امام اصفهان (نقش جهان) مسجد جامع را در فهرست آثار جهانی قرار دهد اما ساخت و سازهای غیرمجاز در بافت تاریخی اصفهان و نیز کم توجهی مدیران جدید سازمان میراث فرهنگی به مسجد جامع، این طرح را تا به امروز مسکوت گذارده است.
مسجد جامع اصفهان چهار ايوان و يك شبستان با سقف گنبدي دارد كه در جناح قبله‌ي آن محرابي قرار گرفته است. در طرفين ايوان جنوب شرقي دو تالار واقع است كه هر كدام يك محراب و هشت گنبد دارد. سرتاسر بنا و از جمله گنبد اصلي آن به نحو دلپذيري با كاشيهاي لعابي و معرق‌كاري تزيين شده است.نام خلفاي راشدين در تزيينات كاشيكاري زیبایی خاصی به ان داده است با روی کار امدن حکومت جمهوری اسلامی در ایران این اسامی به دلایل نامعلومی از بین رفته است.
