بخشی از مقاله
مسجد جامع اصفهان
فهرست مطالب
مقدمه 1
فصل اول:مسجد
1-مسجد 2
1-1-نکاتی در باب مساجد 3
2-1- مساجد و عوامل مشترک در آنها و تزئينات وابسته به معماري آن ها 6
فصل دوم: مسجد جامع اصفهان
2-مسجد جامع اصفهان 18
منابع 30
مقدمه
مسجد میعادگاه و محل تجمع و نقطه شروع حرکت های انقلابی و از همه مهم تر مکانی مقدس برای شکر گذاری و سجده گاه مومنین است.
هر جا که سخن از معماری اسلامی در میان بوده است،مسجد به عنوان سمبل و معرف این معماری مطرح شده است.با توجه به این ویژگی ،همچنین به سبب توجه و علاقه ای که عموم طبقات مردم به آن داشته و دارند،سلاطین و حکمرانان هم در دوران حکومت خویش ،با ساخت مساجدی با شیوه های جدید(از نظر فرم ظاهری و گاهی با اضافه کردن فضای بدیع و همراه با نوآوری)سعی در تثبیت موقعیت خویش می نمودند.
درهر صورت معماری اسلامی تحت تاثیر ویژگی های هر دوره تحول یافت.در نتیجه انواع بناهای یک ایوانی ، دو ایوانی ، چها ایوانی و گنبدی به وجود آمد.
در این تحقیق ویژگی های مسجد جامع اصفهان مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.
1-مسجد
مسجد بنايي است بر پا شده بر محوري نامرئي كه طراحي اصلي مسجد بر مبناي آن است.اين محور نامرئي كعبه است. كعبه به لحاظ معنوي در قلب اسلام قرار دارد. محراب همه مساجد در جهت آن است و مسلمانان رو به سوي آن نماز مي‌گذارند. از اين رو دنياي اسلام را مي‌توان چرخ عظيمي فرض كرد كه مكه كانون آن و پره‌هاي اين چرخ، همه مساجد سرتاسر جهان هستند و شايد به خاطر اهميت مساجد است كه در قلمرو اسلام، همه هنرها در خدمت مسجد بوده‌اند.
براي شناختن جايگاه مسجد در شهرهاي بنا شده در دوره اسلامي بد نيست كه به عناصر اصلي يك شهر اسلامي اشاره كنيم: بازار، كاروانسرا، حمام و مسجد.
در شهرهاي دوره اسلامي بازار به عنوان ستون فقرات شهر به حساب مي‌آمد كه معمولا در كنار و يا در داخل آن كاروانسرايي هم وجود داشت.
با گشت زدن در بازار هر يك از شهرهاي بنا شده در دوره اسلامي به حمام بر مي‌خوريم، جايي كه براي طهارت و پاكيزگي مسلمانان ضروري بود. در داخل همين بازار و يا در نزديكي آن مسجدي قرار دارد كه سيل مسلمانان و نمازگزاران را از محيط پر قيل و قال بازار، به محل امن و آرام خود فرا مي‌خواند.
با اين توصيف، مسجد مركز ثقل بناي شهرها در دوره اسلامي بود و معماري آن متناسب با شرايط اقليمي، مصالح در دسترس و تحت تاثير سنن و خصوصات محلي ساكنان هر منطقه شكل مي‌گرفت.مسجد به عنوان نهاد مذهبي، سياسي، اجتماعي و فرهنگي داراي وظايف گوناگوني بود و در واقع هنوز هم هست. مسجد جايي بود كه در آن به روي همه و در همه وقت باز بود و يكسان به همه مسلمانان تعلق داشت. رهگذران بدون سرپناه و يا اميران با جاه و مقام و يا كاروانيان مي‌توانستند به مسجد بروند و حتي در آن استراحت كنند.
1-1-نکاتی در باب مساجد
اساس و منشا تقسیمات بناهای اسلامی ایران با آغاز اسلام و گرایش ایرانیان به مذهب جدید در معماری سرزمین کهن سال ایران تغیرات عمده ای پدید آمد . و فرم معماری با الهام و پیروی از سنت های قبل از اسلام راه جدیدی آغاز کرد به طور کلی بنا های مهم به دو دسته تقسیم می شوند.
الف) بناهای مذهبی مدارس. مساجد و مقابر
ب)بناهای غیر مذهبی یا کشوری (پل .سد .آب انبرا و ...)
بناهای مذهبی
مساجد : در معماری اسلامی مساجد اهمیت فوق العاده ای دارند مساجد ایران از نظر پلان به شش دسته تقسیم می شوند.
مكان مسجد
از نظر مكاني هيچ مسجدي در بن بست بنا نمي‌شود. زيرا مسجد همچون موجودي زنده داراي حيات معنوي است.
پلان مساجد
بيشتر مساجد با پلان مربع يا مستطيل ساخته شده‌اند. اساس اوليه تفكر ساخت بناهاي مذهبي به اين شكل شايد به اين موضوع مربوط مي‌شود كه در دوران باستان و حتي بعد از آن عقيده داشتند كه بهشت مستطيل شكل است. وقتي به نقاشيهايي كه از بهشت در روزگاران قديم ترسيم شده، نظر مي‌كنيم، طرح مستطيل شكل را به وضوح مشاهده مي‌كنيم.
طرح چهار ايواني مساجد
طرح همه مساجد چهار ايواني نيست.تك ايواني و دو ايواني و غير از اين ها هم ديده مي‌شود. اما احتمال بسيار دارد كه طرح چهار ايواني مساجد از روي طرح چهار طاقي ايراني گرفته شده باشد. در طرح چهار ايواني، يك حياط مستطيل شكل پلان اصلي مسجد را شكل مي‌دهد كه در هر ضلع ان يك ايوان وجود دارد.در اين پلان آن ايواني كه به سمت قبله است، از همه پركارتر ، عظيم تر و قابل توجه تر است.
بعضي مي گويند كه وجود عدد چهار در طرح چهار ايواني بي‌مناسبت با چهار فرقه اسلامي حنفي،حنبلي، شافعي و مالكي نيست.
نور
وجود نور از اركان اساسي بناي مساجد است.خداوند در قرآن نور آسمان‌ها و زمين خوانده شده و انسان مومن بايد از ظلمات به سمت نور حركت كند. به همين دليل ورودي مساجد طوري طراحي شده‌اند كه اين مضامين را به نمازگزار تلقين كنند.
تزيينات مساجد
از آنجا كه در بعضي از روايات اسلامي حتي نقاشي گل و بوته يا گياه نيز مكروه شمرده شده است ، هنرمند مسلمان در تزيين مساجد شكل گل و گياه را تغيير داده و حالتي نمادين به آنها بخشيده است.نقش‌هاي اسليمي شگفت‌انگيزي كه در تزيين مناره و سردر و گنبد و ... به وجود آمده از همين تفكر ناشي مي‌شوند.
رنگ در مساجد
بيشترين قسمت سطوح كاشيكاري به رنگ‌هاي سردي چون زنگاري‌ها، فيروزه‌اي‌ها و لاجوردي‌ها تعلق دارد. لاجوردي‌ها و رنگ‌هاي آبي خام، عمقي دارند كه آدم را به بي‌نهايت و به جهاني خيالي و دست نيافتني مي‌برند. آبي، گستردگي و وسعت آسمان را به ياد مي‌آورد.نشانه صلح است و فرحناكي و رنگ بي‌گناهي.
براي مردم مشرق زمين، آبي سمبل جاودانگي است. مردم آيين پرداز باستان به قداست فيروزه‌اي معتقد بودند.آبي بيانگر بيكرانگي آسمان آرام است.
2-1- مساجد و عوامل مشترک در آنها و تزئينات وابسته به معماري آنها
با ظهور اسلام بسياري از معابد، آتشکده ها، پرستش گاه ها و کليساها با تغيير شکل مختصري تبديل به مساجد شدند مانند مسجد يزد خواست که برروي آتشکده بنا شده است و مسجد جامع بروجرد که بر روي آتشکده اي نيمه ويران ساخته شده است و مسجد نيريز که از تبديل چهار طاقي به صورت مسجد درآمده و مسجد محمديه نايين که بر روي مهرابه اي بنا گرديده است و مسجد جامع زواره که آن نيز بر روي مهرابه بنا گرديده است.
به طور کلي مساجد ايران را به چهار گروه تقسيم مي کنند :
1- شبستاني
2- چهار طاقي
3- ايواني
4- چهار ايواني
1- مساجد شبستاني
يکي از اولين مساجد شبستاني ، مسجد فهرج است که از بخش سرپوشيده در جانب قبله و حياط مرکزي و ايوان جلوي آن و صفه هايي در اطراف تشکيل يافته است.
دومين مسجد شبستاني را تاريخانه دامغان مي دانند که نقشه اي مستطيل شکل با حياط مرکزي مربع و شبستاني در جهت قبله و رواق هايي در اطراف دارد.
سومين مسجد را در اين تقسيم بندي، مسجد اوليه جامع نايين مي دانند و آن را به قرن چهارم نسبت مي دهند.
چهارمين مسجد از نوع شبستاني را مسجد اوليه جامع اصفهان به شمار مي آورند و آن را به قرون اوليه اسلام نسبت مي دهند.
2- مساجد چهار طاقي
طرح اين مساجد شامل چهار ستون در چهار گوشه مربع شکل مي باشد که به وسيله چهار قوس در چهار جهت اصلي نمايان شده است و چون از چهار طرف باز بوده و به چهار طاق شهرت يافته است. بناي چهار طاقي بيشتر براي آتشکده يا آتشگاه مورد استفاده قرار مي گرفته است مانند چهار طاقي نياسر و خرم دشت در کاشان و چهار طاقي برزو در اراک و چهار طاقي فراشبند در فارس.
پس از ظهور اسلام بسياري از آتشکده ها تبديل به مسجد شدند. براي اين منظور ابتدا يک درگاه از چهار درگاه را که به طرف قبله بود مسدود کردند و به تدريج درگاه هاي شرقي و غربي را نيز پوشاندند و راه ورودي به چهار طاقي به درگاه شمالي منحصر شدو سپس ايواني پوشيده در جلوي درگاه شمالي مي ساختند مانند مسجد يزد خواست و مسجد اردبيل.
3- مساجد ايواني
بسياري از کارشناسان معتقدند که شرق ايران به ويژه خراسان جايگاه ايوان هاست.
اولين ايوان هاي اسلامي در جنوب و مقابل گنبد خانه شکل گرفتند و سپس ابتدا ايوان شمالي در جهت قرينه سازي با ايوان جنوبي و بعضاً براي استفاده از آفتاب زمستان ساخته شد. نمازگزاران به اقتضاي فصل از ايوان شمالي و جنوبي استفاده مي کردند. از مساجد تک ايواني مي توان مسجد نيريز، مسجد رجبعلي در محله درخونگاه تهران، مسجد جامع يزد و مسجد جامع سمنان را نام برد.
4- مساجد دو ايواني
این نوع مساجد شامل یک حیاط و دو ایوان در طرفین وجود دارد مانند مسجد زوزن در فريومد ،گناباد، سر راه جاده خراسان و مسجد دو ايواني ساوه که از مساجد سلجوقي است ويژگي خاصي دارد که دو ايوان آن مقابل هم نبوده و در کنار هم هستند.
از نمونه هاي مساجد دو ايواني هستند. ( بر طبق كتيبه كوفي آن در سال 609 هجري ساخته شده است و به لحاظ دارابودن كتيبه و آجركاري‌هاي ظريف و ساختمان محراب داراي اهميت بسياري است )
مسجد فرومد مسجد گناباد
5- مساجد چهار ايواني
به نظر آندره گدار فرانسوي اولين مسجد چهار ايواني در ايران، مدرسه خوارگرد يا خورجرد خواف است و بعد از آن مسجد جامع اصفهان و مسجد جامع زواره وارد استان را جزو مساجد اوليه چهار ايواني ايران مي دانند. از نمونه هاي ديگر اين مساجد، مسجد جامع اصفهان، اردستان ، زواره ، نطنز، ورامين ، مسجد امام خميني تهران و مسجد گوهر شاد در مشهد مقدس است. تقريباً تمام مساجدي که از دوره سلجوقي به بعد در ايران ساخته شده است. طرح چهار ايواني دارند. چون طرح چهار ايواني شکلي زيبا، متقارن ، قابل قبول و کامل بوده است.
-عناصر مشترک در مساجد
عناصر مشترک در مساجد عبارت اند از : صحن ، ايوان، رواق ، مناره، گنبد، شبستان و محراب ، ولي بعضي از مساجد مانند مسجد شيخ لطف الله اصفهان فاقد صحن و مناره هستند.
تعدادي از مساجد اوليه اسلامي نيز ايوان و گنبد ندارند مانند تاريخانه دامغان اما هيچ مسجدي نمي تواند محراب نداشته باشد. بنابراين کليه عناصر ذکر شده ، به نوعي کم يا زياد در ساختمان مساجد اسلامي به کار گرفته شده اند.
ورودي مساجد
ورودي مساجد آغاز يك دعوت است. ورودي مساجد چه ساده و چه پيچيده معمولا از اصول خاصي پيروي مي‌كنند و اغلب داراي فضاها و عناصري همچون جلوخان، سر در ،مناره، در ورودي، سكو، هشتي و دالان هستند.
ورودي يك مسجد مرز عبور مادي و رسيدن به جلوه‌گاه معنوي تسليم و سجده است.
اهميت ورودي مساجد ،تشخص مسجد، كيفيت فضايي، نحوه اتصال درون و برون، چگونگي ايجاد حريم، محور قبله، تقارن و ... را شامل مي‌شود.اگر درون و برون مسجد دو دنياي متفاوت هستند،"ورودي" نقطه تماس و استحاله اين دو دنياست.
هنرمندان و طراحان ورودي مساجد، چون ديگر معماري‌هاي اسلامي، به تضاد ميان فضاي داخل و خارج و حفظ مراتب توجه مي‌كنند. هنگامي كه انسان وارد مساجد مي‌شود، ميان درون و برون تفاوتي آشكار مشاهده مي‌كند
در هر مسجد يك ورودي اصلي وجود دارد و به نسبت گستردگي بنا، ورودي‌هاي فرعي ديگر براي كمك به ورودي اصلي و جذب از محل هاي مختلف ايجاد مي‌شود.
ورودي‌ها در مساجد خصوصيات بارزي دارند:1- براي اينكه جنبه دعوت به داخل مسجد داشته باشند، ورودي ها از بيرون تزيينات بسياري دارند.در حاليكه در حياط و داخل مسجد براي اينكه عبادت كنندگان را تحت تاثير خروج از مسجد قرار ندهد، تزيين بسيار كم است.
2- سر در مساجد نسبت به اطراف خود شاخص‌تر، حجيم تر و بلند ترند. بدين ترتيب انسان در مقابل مقياس بزرگ و چشمگير سردر، با تحسين اين عظمت خود را بنده حقيري در بارگاه متعالي خداوند مي‌‌يابد.
3- تزيينات سر در مفصل تر از بقيه قسمتهاي ورودي است.خطاطي آيات قرآن، كاشيكاري، كاربندي و مقرنس كاري از جمله اين تزيينات هستند.
4- به تقارن "ورودي" براي تاكيد به محور توجه مي‌شود. البته بهره‌گيري از تقارن در سهولت اجرا، مقاومت و تقسيم نيرو در سازه هاي معماري نيز اهميت دارند.
جلوخان
پيش فضايي محصور يا نيمه محصور است كه اولين مرحله از سلسله مراتب ورود به مسجد محسوب مي‌شود.جلوخان با ايجاد مكث و اعلام تقدس مكان، فضايي اطلاع دهنده و دعوت كننده به درون فضاي اصلي است.
از نظر مكان يابي، جلوخان به علت دعوت كنندگي بيشتر، در گره معابر محله يا بازار قرار مي‌گيرد.
سردر
سر درب مسجد مبين ميزان اهميت و عظمت آن بناست. بنابراين سعي برآن بوده تا هرچه وسيعتر، مرتفع تر و مزين تر برپا شود.
مناره
مناره جايي بود كه از بالاي آن موذن، مسلمانان را به نماز فرا مي‌خواند. همچنين ديدن آن مناره از راه دور دليل بر وجود مسجدي بود. بلندي و ارتفاع مناره به علت ديده شدن از مسافت‌هاي دور و جهت يابي و هدايت است. ارتفاع بلند مناره به درك موقعيت مكاني و تخمين فواصل كمك مي‌كند.
نخستين مناره‌ها عموما در جلو حياط و در محور محراب مسجد ساخته مي‌شدند و گاهي هم درگوشه حياط و يا كاملا خارج از مسجد ايجاد مي‌شدند.
مناره به معناي جاي نور و روشني بوده كه در دوران اسلامي به علت كاربرد اذان گويي، نام موذنه هم به خود گرفته است.
گاهي اوقات مسجد دو مناره دارند و گاهي يك مناره. جفت مناره ها بر تقارن تاكيد دارند.مناره ها به علت باريكي و عمود بودن بر ايستايي و مكث در فضا تاكيد مي‌كنند. از طرفي براي جلوگيري از رانش ناشي از فشار سردر، جفت مناره طرفين با وزن زياد خود، اين رانش را به زمين منتقل مي‌كنند و پشت بند ساق هستند.
مناره ها قابليت زيادي براي تزيين دارند. نقوش هندسي، آيات قرآن، نام هاي مبارك به صورت مارپيچ و مقرنش كاري از جمله اين تزيينات هستند.همچنين براي نمازگزاران دور از مسجد، خط فرضي كه در آسمان از بين دو مناره به سمت گنبد نشانه مي‌رود، امتداد و جهت قبله را مشخص مي‌كند.
در ورودي
در ورودي يكي از اركان مهم مسجد است. زيرا اين در جدا كننده دو منطقه پاك و ناپاك است. در همين جاست كه نمازگزارن كفش را از پا درآورده و وارد نمازخانه مي‌شوند. در واقع هميشه دروازه‌ها نماد جداكنندگي يك محيط بيروني از يك محيط مقدس داخلي هستند و از آنجا كه خيلي از مساجد اسلامي درون‌گرا هستند، با نگاه به منظر بيروني مساجد نمي‌توان آنچه را كه در داخل مي‌توان مشاهده كرد حدس زد.
هشتي
با عبور از در ورودي نمي‌توانيم به طور مستقيم وارد حيات يا صحن شويم بلكه براي اين كار لازم است از چند فضاي واسطه‌اي عبور كنيم.
يكي از اين فضاهاي واسطه‌اي "هشتي" است. فضاي هشتي تعمدا فضايي نيمه تاريك است و مرحله تاريك تر شدن نسبت به بيرون، به خودي خود حريمي مضاعف ايجاد مي‌كند. نور محدود و كنترل شده هشتي از طريق درگاه يا پنجره مشبك صحن تامين مي‌شودكه ديد مبهم صحن براي بيننده تحرك و كنجكاوي ايجاد مي‌كند.
هشتي به لحاظ عملكردي قاعدتا بايد دايره اي باشد زيرا چنين شكلي قادر به ايجاد تمركز در محيط خواهد بود. ولي به دليل اينكه دايره نمي‌تواند پاسخگوي ساير نيازهاي طراحي باشد، لذا بهتر است به چند ضلعي تبديل گردد و چند ضلعي در بهترين نمونه خود هشت ضلعي است كه از دوران دو مربع مساوي به وجود مي‌آيد كه هركدام از زوايا 45 است. در موضوع حفظ تعادل محيط معماري و انسان ،وجود خط مستقيم يا زاويه قائمه جاي بحثي ندارد، اما هنگامي كه زوايا تغيير كند و به سمت حاده يا منفرجه ميل كند ، به صورت اشكالي پويا در مي آيند كه تنها حالت سكون و آرامش براي آنها، استفاده از اجزا و زواياي 45 است.
دالان
تقريبا فاقد نور و از هشتي نيز تاريك تر است. از هشتي به دالان با كاهش نور همراه بوديم تا چشمان در اين گذر به تاريكي عادت كنند و سپس در گامهاي آخر با هدايت نور، به ناگاه و يكباره با حياتي بديع كه به نظرمان غرق در نور و شفافيت است مواجه مي‌شويم.
گنبد
گنبد با جلوه و رفعت خود كنايه اي از آسمان است. گنبد در اسلام نماد طاق فلك است و از آنجا كه گنبد رو به آسمان كشيده شده، نوعي تمناي عروج را براي فرد مسلمان تداعي مي كند. در معماري ايراني هم كه اساس آن گذر از مربع به دايره و در واقع گذر از ميرايي به ناميرايي است، وجود گنبد تداعي كننده جاودانگي است. از طرفي در اسلام هم شكل مدور،تنها شكل كاملي دانسته شده كه قادر به بيان جلال خداوندي است.
مربع نماد زمين و دايره نماد آسمان است و از زمين به آسمان صعود كردن پس از هبوط اوليه انسان، آرزوي ديرينه بشر است.تلفيق مربع با دايره در فرهنگ هاي زيادي به چشم مي‌خورد.مربع با زمين و مكان در ارتباط است و دايره با آسمان و زمان.
آنچه كه حد واسط چهار ضلعي و دايره به شمار مي‌آيد، هشت ضلعي است.هشت ضلعي هم نشانگر ايستايي و تعادل و استقرار است و هم به دليل كثرت اضلاعش برخي از خصايص و حالات دايره را دارد.
در واقع هشت ضلعي از چهار گوش زمين جدا شده و به دايره آسمان مي‌پيوندد.در معماري ايراني وقتي كه قرار است از چهار ضلعي به دايره برسيم، شكل واسط هشت ضلعي است.
صحن و حياط
يکي از عناصر مهم معماري مساجد اسلامي، صحن و حياط است که معمولاً طرح مربع يا مربع مستطيل دارد.
در وسط آن، آب مظهر پاکيزگي و نظافت در حوض بزرگي که با فضاسازي بنا به صورت دايره و يا مربع و مستطيل و يا هشت گوش متناسب است متجلي مي شود. محل حوض را در جايي انتخاب مي کردند که لااقل تصويربخش اعظمي از بنا به ويژه ايوان ها و طاق نماهاي زيبا که داراي تزيينات و رنگ هاي الوان بودند
کاملاً در حوض منعکس شود مانند مسجد امام خميني اصفهان در بعضي از مساجد مانند مسجد عتيق شيراز بر روي حوض، سکو يا تختگاهي ساخته اند که پايه هاي آن در حوض است. در بالاي اين سکو که به آن «خداي خانه» مي گويند مؤمنين دور از دسترس مردم عادي ، به تلاوت قرآن مجيد مي پرداختند.
صحن مسجد محلي است امن و حصاري است براي نمازگزار و وجود حوض در مساجد تاكيدي است براهميت آب در اسلام.
وضوخانه و محل تطهير
وضوخانه و محل تطهير در جايي مخالف جهت قبله در نظر گرفته شده‌اند و معمولا به صورتي طراحي شده‌اند كه فر مسلمان حداقل هفت قدم روي زمين پاك قدم بردارد و آن گاه به فضاي شبستان وارد شود.
محل قرار گيري تطهيرگاه در مساجد در محلي است كه در ديد نباشد و از فضاهاي اصلي مسجد فاصله داشته باشد.
ورودي شبستان‌ها
ورودي شبستان ها حتي الامكان از جهت مخالف قبله بود تا ورود از پشت صفوف نمازگزاران باشد و ورود بي موقع افراد باعث عدم تمركز حواس مومنين نشود.
محراب
محراب نوعي تورفتگي است كه جهت مكه و نماز خواندن را نشان مي‌دهد. محراب اصولا شگرد و تدبيري است كه هم صداگير است و هم صدا را تشديد مي‌كند. يعني علاوه بر اينكه جلو گيرنده صداست، ضمنا تشديد كننده آن هم هست . جالب است بدانيم كه اين محراب نيست كه تقدس دارد بلكه تقدس آن به جهت رو به قبله بودنش مي‌باشد و براي همين موضوع است كه تقدس فوق‌العاده‌اي پيدا كرده است.
مقصوره
مقصوره در مسجد با معاني مختلف و مفاهيم متفاوت و كاربردهاي گوناگون به كار گرفته شده است. به معناي گنبد خانه ، جاي ايستادن امام ، محل استراحت و ...ديده مي‌شود.
گاهي مقصوره به معناي خلوت خانه‌ها و جاي ايستادن امام و خليفه در مسجد است. با ارتفاعي بالاتر از ديگران و محصور با نرده كه به منظور حفاظت از امام و خليفه ساخته مي‌شد.
منبر
منبر بيشتر در مساجد جامع ديده مي‌شود. براي ترصيح منبرهايي كه از چوب ساخته و حكاكي مي‌شدند از صدف و عاج بهره مي‌بردند.
امام جماعت از منبر استفاده مي‌كرد تا جماعت مسلمان حاضر در مسجد را مورد خطاب قرار دهد و همواره وعظ يا سخنان خود را از پله يكي مانده به آخر انجام مي‌دهد و آن پله آخري كه خالي مي‌ماند خاص حضرت پيامبر است.
صفه(دكه)
دكه هم از نظر عبادي اهميت در خور توجه داشت، كه در حد فاصل محور قبله در نقطه درست وسط مسجد قرار مي‌گرفت و ما امروزه آن را بيشتر در سمت راست مي‌بينيم. دكه جايي است كه مكبران در آنجا قرار مي‌گرفتند و با استفاده از كلمه تكبير (الله اكبر) در مراحل مختلف نماز، هماهنگي ميان نمازگزاران را ايجاد مي‌كردند. در واقع وجود دكه كه بيشتر براي نمازگزاراني بود كه در صفوف عقبي كه نه امام جماعت را مي‌ديدند و نه صداي او را مي‌شنيدند، ضرورت داشت.
محل حضور بانوان
محل حضور بانوان در مسجد به شكلي قرار مي‌گرفت كه از ديد نامحرم مصون بماند.بنابراين در پشت سر مردان در بالكن يا در نيم طبقه و يا اگر همسطح بوده‌اند نيز به وسيله پرده‌اي به نام "تجير" از ديد آنان محفوظ مي‌ماند.
اما همه اينها ذكر شد بخشي از ضروريات و ملزومات مساجد در قرون اوليه اسلامي بوده وسايل عبادي ديگر هم در مساجد ديده مي شوند كه به شرح زير هستند: كرسي‌هايي براي نگهداري قرآن، كرسي متفاوت ديگري براي تعليم قرآن، رحلي براي باز كردن قرآن، صندوقچه صدقات، يك يا چندين سجاده، چراغ و نيز شمعداني‌هايي كه در كنار محراب بود و در ماه رمضان روشن مي‌شد و قبله را در هاله‌اي از نور و تقدس فرو مي‌برد.
http://a.nooraghaee.blogfa.com
ايوان
زيباترين و عالي ترين ايوان ها، در مساجد و بناهاي اسلامي ايران مشاهده مي شود.
ايوان هاي ايراني اغلب بلند و متناسب با بنا ساخته شده اند. وجود طاق نماهاي بسيار جالب و متنوع در اطراف ايوان ها، حالت موزوني به آن داده است.
سقف ايوان ها که نيم کره يا نيم گنبد است با عناصر تزييني مانند مقرنس، آجرکاري، گچبري، آيينه کاري ، نقاشي و به ويژه کاشي کاري، مزين شده است. ايوان هاي ورودي مسجد جامع يزد، مسجد شيخ لطف الله و مسجد و مدرسه چهار باغ (مادرشاه) در اصفهان از شاهکارهاي هنري جهان محسوب مي شوند.
ايوان صحن اميرعليشير نوايي در آستان قدس رضوي از ايوان هاي مشهور معماري اسلامي است
ايوان هاي حرم عبدالعظيم (عليه السلام) و حرم حضرت معصومه (سلام الله عليها) از با شکوهترين و زيباترين ايوان هاي اسلامي اند. ايوان هاي صفه صاحب، صفه استاد و صفا درويش در مسجد جامع اصفهان نيز از زيبايي خاصي برخوردارند.
اما همه اينها ذكر شد بخشي از ضروريات و ملزومات مساجد در قرون اوليه اسلامي بوده وسايل عبادي ديگر هم در مساجد ديده مي شوند كه به شرح زير هستند: كرسي‌هايي براي نگهداري قرآن، كرسي متفاوت ديگري براي تعليم قرآن، رحلي براي باز كردن قرآن، صندوقچه صدقات، يك يا چندين سجاده، چراغ و نيز شمعداني‌هايي كه در كنار محراب بود و در ماه رمضان روشن مي‌شد و قبله را در هاله‌اي از نور و تقدس فرو مي‌برد.
2-مسجد جامع اصفهان
موقعيت:اصفهان،میدان نقش جهان
قديمیترين بنای تاريخی اصفهان را بايد مسجد جمعه يا مسجد جامع اصفهان تلقی کرد. مسجد جامع اصفهان موزه هنر ایران و یکی از افتخارات معماری ایران است. اين مسجد يكي از بزرگترين مسجدهاي جهان است. مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ايوانی بنا شده اثری که گویا یادگار و نشانه هایی از فرن تحول و فرهنگ اسلامی ایران را در خود دارد.
با توجه به منابع و مآخذ مختلف اين نکته مشخص می شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش سوزی و جنگ های متعدد و نا آرامی های دوران های مختلف آسيب فراوان ديده و دوباره بازسازی و مرمت شده است.
مساحت مسجد اصفهان و پيچيدگي تاريخ بعدي اين بناو چند متن مبهم دربارة آن، كار باستانشناسان را بغرنج و پيچيده كرده است. اما يك مطلب روشن است و آن اينكه مسجد ستواندار بزرگ(حدود 140 در 90 متر) در قرن سوم ﮬ. /نهم م. ساخته شده و در قرن چهارم ﮬ./ دهم م. ، احتمالاً در روزگار آل بويه، يك نماي پيشين اضافي در اطراف سحن با آجرهاي مجردي به آن اضافه شده است، به طوري كه در مرمتهاي مضاعف عمق سطح، طراحيهاي هندسي ساده اي را پديد آورده است.
اين مسجد تجمع بزرگ و نامنظمي از بناهايي است كه محور شمال شرقي- جنوب غربي آن 150 متر با 476 طاقگان مجزا، اغلبب به صورت گنبد، است.
قسمت اصلي آن صحن مستطيلي مساجد ستوندار سده چهارم ﮬ ./دهم م. است در آن چهار ايوان تعبيه شده كه دوتاي آنها داراي تالارهاي تقريباً مربعي است كه به يك ديوار سفيد متصل مي شود. ايوان سمت قبله هم مربع شكل است ولي به يك اتاق بزرگ متصل مي شود كه پانزده متر مربع است و باگنبدي پوشانده شده است. چهارمين ايوان رد سمت مقابل و در شمال شرقي، طولاني و باريك است و با الگوي سنتي مستطيلي ساخته شده
وبه دو قالب حجيم كه يادآور، دست كم از نظرپلان، برجهاي دروازه است ختم مي شود(در نقشه نما بيشتر قسمتهاي آن با تزييني پوشانده شده كه تشخيص شكل اصلي آن را مشكل ساخته است). ايوان فقط بخشي از نماي پيشين را در صحن اشغال كرده است؛ بقيه را چهلودو واحد قاب بندگونه مستطيلي مركب از دو رديف قوسها پوشانده است. معلوم نيست كه اين آرايش دو جداره آثاري از نخستين نماي پيشين باشد
. هر قاب بند به راهه اي از دهانه هاي مربعي ختم مي شود كه داراي گنبدي است، جز در جايي كه مرمت و بازسازي منظم بعدي صورت گرفته است، مثل هر يك از جوانب ايوان شمال غربي.
