بخشی از مقاله
نیکی به پدر و مادر
خداوند حکیم احترام به پدر و مادر و فرمانبرداری از دستورات مشروع آنان را در آیات متعددی از قران یاد آوری فرموده و نیکی به آنان را پس از عبادت خویش ذکر کرده است: وقضی ربک الا تعبدوا الا ایاه و بالوالدین احسانا ( اسراء:۲۳ ) خدای تو حکم کرد که جز او هیچ کس را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید.
در ادامه آیه فرزندان را به مهربانی - برخورد نیک و سخن و رفتار متواضعانه نسبت به پدر و مادر فرمان می دهد. فلا تقل لهما اف ولا تنهر هما وقل لهما قولا کریما واخفض لهما جناح الذل من الرحمه وقل رب ارحمهما کما ربیانی صغیرا ( اسراء:۲۳و۲۴ ) ... به آنان اف ( اوه ) نگو و آزار به آنان نرسان و با ایشان از روی تکریم سخن بگو پیوسته پرو بال تواضع و کوچکی را با رحمت و مهربانی برایشان بگستر و بگو پروردگارا چنان که آنان مرا در کودکی پرورش دادند تو در حق آنان رحمت و مهربانی فرما.
در این آیه خداوند از گفتن اوه ( اف ) به پدر و مادر که نشانه پائین ترین درجه اظهار ناراحتی است نهی فرموده ودر روایتی نیز آمده است که اگر کلمه ای پائین تر از اف وجود می داشت از آن نیز نهی می شد یعنی خداوند اجازه نداده است حتی در شرایط کهولت سن پدر و مادر که معمولا پر توقع و پر زحمت می شوند فرزند حداقل ناراحتی را در مقابل آنان ابراز کند تا چه رسد به اینکه بر سر آنان فریاد بکشد و پرخاش کند.
پیامبر گرامی ص فرمود: خشنودی خدا در خشنودی پدر و مادر و نارضایتی پروردگار در ناخرسندی پدر و مادر است.
شخصی بدیدار رسول خدا ص شرفیاب شد و گفت: از شهر و دیار و پدر و مادر خویش بریده و بسوی شما آمده ام تا مسلمان شوم وبا شما بیعت کنم. در آن لحظه که عازم سفر بودم پدر و مادرم می گریستند. پیامبر ص فرمود: بر گرد و پدر و مادرت را شاد کن سپس پیش ما بیا ودر کنار ما باش. آن مرد نیز بدستور آن حضرت عمل کرد.
شخص دیگری خدمت آن حضرت رسید و درخواست نصحیحت کرد رسول خدا ص فرمود: پدر و مادرت را اطاعت کن و به ایشان نیکی نما چه زنده باشند و چه مرده.
احترام به پدر و مادر پس از مرگ
وظیفه انسان نسبت به پدر و مادر با مرگشان پایان نمی پذیرد زیرا مرگ نیستی و نابودی نیست که رسالت انسان نیز پایان پذیرد. بلکه آنان از منزلی به منزل دیگری قدم گذاشته و در جهان برزخ به سر می برند و نیکی های فرزندان به آنان می رسد. فرزندان باید برایشان توشه ای بفرستند و اگر تکلیف واجبی از آنان ترک شده یا بدهی بدیگران دارند برای انجام و پرداخت آن اقدام کنند و آنان را از گرفتاری نجات دهند. برای پدر و مادر و به نیت آنان نماز بخوانند و روزه بگیرند و برایشان صدقات و خیرات دهند. گرسنگان را از طرف آنان سیر کنند و برهنگان را بپوشانند و به مشکلات خانواده های محروم و گرفتار رسیدگی کرده به نیابت از آنان زیارت و حج کنند و ثواب کارهای خود را بروح آنان هدیه نمایند و گاهی بزیارت قبر آنان رفته و برایشان قران بخوانند. پیامبر گرامی اسلام ص در این باره فرمود: سید الابرار یوم القیمه رجل بر والدیه بعد موتهما-- در روز قیامت سرور نیکوکاران کسی است که پس از مرگ پدر و مادر نیز به آنها نیکی کرده باشد.
اهمیت ویژه احترام مادر
از روایات امامان معصوم ع استفاده می شود که احترام مادر بالاتر از احترام پدر است. چنانکه امام صادق ع فرمود: شخصی از پیامبر اکرم ص در باره نیکی کردن به پدر و مادر پرسید: حضرت در پاسخ ابتدا سه بار فرمود: به مادرت نیکی کن. سپس سه بار فرمود: به پدرت نیکی کن.
همچنین نقل شده است که شخصی از آن حضرت پرسید: ای رسول خدا ص به چه کسی نیکی کنم؟ فرمود: مادرت. پرسید: بعد به چه کسی ؟ فرمود: مادرت. پرسید: بعد از آن چه کسی . فرمود: پدرت.
آثار نیکی به پدر و مادر
خدمت و نیکی به هر کس- آثار و فواید ارزنده ای در دنیا و آخرت دارد ولی احترام و نیکی به پدر و مادر از اهمیت بیشتری برخوردار بوده- آثار مهمتری در بر دارد که به برخی از آنها اشاره می کنیم: ((۱)) همنشینی با پیامبران در بهشت. ((۲)) طولانی شدن عمر. ((۳)) برخورداری از ثواب حج قبول شده.((۴)) خشنودی پیامبر اکرم ص و ائمه اطهار ع. ((۵)) مرگ آسان. ((۶)) نیکی فرزندان به انسان.
عظمت حقوق والدین در قرآن
1-1. منظور از«حقوق والدين» چيست؟
در لغت «حق» را «قرار گرفتن چيزي در جايي كه شايسته‌ي آن است» و نيز «امري ثابت كه انكار آن جايز نيست» معنا كرده‌اند (عسكري، 1412 ه.ق، ص193، شماره‌هاي 772 و773). «حقوق» نيز جمع «حق» است (مختار الصحاح، ص140، ذيل «ح ق ق») و با در نظر گرفتن اينكه به والدين اضافه شده، منظور از آن همه‌ي امور ثابت (اخلاقي) است كه بايد چنان‌كه شايسته‌ي والدين است به جاي آورده شوند و تخطي از آنها نيز جايز نيست و البته سزاوارترين افراد براي رعايت اين حقوق، فرزندان آنها هستند. از «رعايت حقوق والدين» به «احترام به والدين» و يا «نيكي (نيكوكاري) به (با) والدين» نيز ياد مي‌شود.
1-2. چرا پرداختن به حقوق والدين ضرورت دارد؟
خانواده به عنوان كوچك‌ترين مجموعه‌ي تشكيل دهنده‌ي جامعه در اعتلا و يا انحراف آن نقش مؤثري دارد كه به اعتلا و يا انحراف خود خانواده پيوند خورده است. بر اين اساس يكي از عواملي كه موجب ثبات و اعتلاي خانواده خواهد شد آن است كه اعضاي اين مجموعه‌ي كوچك حقوق يكديگر را رعايت كنند. اين امر در نهايت موجب رعايت حقوق جامعه از سوي افراد خانواده و بالعكس رعايت حقوق ايشان از سوي جامعه خواهد شد. احترام فرزندان به حقوق والدين نيز در همين حوزه قرار مي‌گيرد كه پدر و مادر را در ايفاي نقش راهبري خانواده تقويت و ترغيب خواهد كرد و در نتيجه موجب تقويت نقش خود خانواده در پيشبرد اهداف متعالي جامعه خواهد شد.
مطالعه‌ي متون ديني مختلف نشان مي‌دهد كه احترام به پدر و مادر همواره به عنوان فضيلتي اخلاقي در حوزه‌ي مسائل ديني مطرح بوده است. در عهد عتيق (تورات) مي‌بينيم كه حضرت يعقوب (عليه‌‌السلام) از برخي فرزندانش به‌خاطر انجام اعمالي كه آبروي ايشان را خدشه‌دار كرده است بيزاري مي‌جويد و آنها را سرزنش مي‌كند (سفر پيدايش، فصل 49، ص 50- 51، فقرات 3- 5). همچنين در بين ده فرماني كه خداوند به حضرت موسا (عليه‌‌السلام) وحي فرموده بود اين فرمان نيز وجود داشت كه: «پدر و مادر را احترام كن تا در سرزميني كه
خداوند به تو خواهد بخشيد، عمر طولاني داشته باشي» (سفر خروج، فصل 20، ص 74، فقره‌ي 12؛ نيز ر.ك فصل 21، فقرات 15 و 17). در عهد جديد (انجيل) نيز ديده مي‌شود كه حضرت عيسا (عليه‌‌السلام) بزرگان يهود را به‌خاطر تحريف فرمان ياد شده مورد عتاب قرار مي‌دهد (انجيل متا، فصل 15، ص 911- 912، فقرات 3- 6). همچنين در انجيل لوقا از اينكه مسيح (عليه‌‌السلام) همواره مطيع والدين خود بود سخن رفته است (فصل 2، ص963، فقره‌ي 15).
در دين اسلام نيز علاوه بر متن مقدس آن، يعني قرآن كريم كه ذكر آن خواهد آمد، در سخنان پيشوايان ديني آن هم به موضوع رعايت حقوق والدين توجه فراواني شده است؛ چنان‌كه پيامبر مكرم اسلام (صلي‌الله‌عليه‌وآله) «برّ (نيكويي) به والدين» را پس از «نماز اول وقت» و پيش از «جهاد در راه خدا» به عنوان يكي از محبوب‌ترين اعمال در نزد خداوند معرفي فرموده‌اند (صحيح بخاري، ج1، ص134، كتاب مواقيت الصلاﺓ). همچنين ايشان در روايتي ديگر حقوق والدين را بر فرزندان چنين بيان فرموده‌اند كه فرزند نبايد والدين خود را به نام صدا بزند و در راه رفتن و نشستن بر آنها سبقت گيرد و موجب توهين ديگران به ايشان شود (كافي، ج20، ص 159، باب البرّ بالوالدين).
گرچه قرآن مجيد در آيات خود اشاراتي به چرايي رعايت حقوق والدين (به‌ويژه مادر) كرده است (ر.ك بخشهاي بعدي مقاله)، اما به نظر مي رسد با توجه به اينكه اين كتاب آسماني خود را مايه‌ي هدايت بشر دانسته (بقره/ 2، 97) و با بيان احكامي چون حرمت ربا و زنا، قصاص، احكام ارث و ...، اصلاح خانواده و اجتماع و حفظ حرمت و سلامت آنها را مد نظر داشته است و با توجه به مقدمه‌ي ياد شده درباره‌ي نقش خانواده دراجتماع، مي‌توان مقوله‌ي رعايت حقوق والدين را نيز از همين دست دانست و هدف از بيان آن را اصلاح و تقويت نظام خانواده و اجتماع بيان كرد.
در مقاله‌ي حاضر بر آن نيستم تا موضوع فوق را از ديد علوم مربوط به آن موشكافي علمي كنيم. بلكه هدف بررسي آيات مرتبط با اين مسأله به منظور آشنايي هر چه بيشتر با مفاهيم مطرح شده در قرآن است.
2. كليات
آيات قرآن را برحسب چگونگي پرداختن به موضوع حقوق والدين مي‌توان به دو گروه تقسيم كرد: درگروه اول، مدلول مستقيم آيات بحث حقوق والدين است كه فهرست آنها عبارت است از:
1- بقره: 83، 180، 215؛
2- نساء: 11، 36؛
3- انعام: 151؛
4- اسراء: 23- 24؛
5- عنكبوت: 8؛
6- لقمان: 14، 15؛
7- احقاف: 15.
اما در گروه دوم آيات بحث اصلي آيه حقوق والدين نيست و فقط مضمون آنها با اين موضوع مرتبط است؛ مثلاً آيات 135 سوره‌ي نساء، 141 سوره‌ي ابراهيم، 14 و 32 سوره‌ي مريم، 28 سوره‌ي نوح و 102 سوره‌ي صافات.1
وجود مفاهيمي چون «احسان به والدين» (بقره/ 83) «برّ به والدين» (مريم/ 14) و «سفارش شدن انسان به والدينش» (عنكبوت/ 8) در آيات گروه اول ما را به وجود بحث حقوق والدين درقرآن رهنمون مي‌شود. در اين آيات توصيه به رعايت حقوق والدين و بيان وظايف فرزندان (و در واقع بيان مصاديق اين حقوق) نمود دارد.
3. بررسي آيات
1-3. اهميت حقوق والدين از نظر قرآن كريم
بررسي آيات ياد شده نشان مي‌دهد كه از منظر قرآن كريم اين موضوع جايگاه ويژه‌اي در بين مفاهيم اخلاقي ديگر دارد. لحن خطابي و نيز آمرانه‌ي به كار رفته در اين آيات و نيز عبارات تأكيدآميز آنها مؤيد اين مدعاست.
مثال 1: «و اذ اخذنا ميثاق بني‌اسرائيل لاتعبدون الّا الله و بالوالدين احسانا ...» (بقره/ 83).
و (به ياد آوريد) زماني را كه از بني‌اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز الله را عبادت نكنيد و به پدر و مادر نيكي كنيد.
پيمان گرفتن بر رعايت احوال والدين، كه امر بر اين كار را در تقدير دارد، عبارت تأكيدآميزي است كه بر اهميت اين امر اشاره مي‌كند (مجمع البيان، ج1،ص149).
مثال 2: «و قضي ربك ٲلّاتعبدوا الّا ايّاه و بالوالدين احسانا ...»(اسراء/ 23).
و پروردگارت حكم كرد كه جز او را عبادت نكنيد و به پدر و مادر نيكي كنيد.
عبارت «و قضي ربك» دراين آيه به الزامي بودن احسان به والدين دلالت دارد. چنان‌كه فعل نهي «الاتعبدوا» نيز مؤيد اين مطلب است (همان، ج3، ص 409).
مثال 3: «و اخفض لهما جناح الذﱡلّ من الرﺣﻤﺔ ...» (اسراء/ 24).
و بالهاي تواضع خويش را از روي رحمت و مهرباني در برابر پدر و مادر
فرود آر.
تعبير استعاري «فرود آوردن بال رحمت» در اين آيه بر حد اعلاي تواضع (قولي و فعلي) در برابر والدين دلالت مي‌كند (همان‌جا) چنان‌كه آغاز شدن آيه با فعل امر«اخفض» (پايين بياور) نيز تأكيد بر اين امر است.
از اين گذشته امر به نيكوكاري به والدين بلافاصله پس از امر به پاييندي به مفاهيم اساسي اعتقادي‌اي چون عبادت خداوند و شرك نورزيدن به ذات او (ر.ك آيات مثالهاي 1 و 2) خود از اهميت والاي اين موضوع در آموزه‌هاي قرآني خبر مي‌دهد.
عبارت «ان‌اشكر لي و لوالديك اليََّ المصير؛ سپاسگزار من و پدر و مادرت باش [و بدان كه] بازگشت [همه] به سوي من است» (لقمان/ 14) نيز بر وجوب سپاسگزاري از والدين همچون وجوب شكرگزاري از خداوند اشاره دارد و آن را از مصاديق شكر (و عبادت) خداوند و بلكه همرديف آن دانسته است، چنان‌كه «اليّ المصير» در انتهاي آيه نيز با ياداوري اينكه سرانجام همگي در محضر خداوندحاضر خواهند شد و او به حساب همگي رسيدگي خواهد كرد انسان را بر اين شكرگزاري ترغيب مي‌كند و از ترك آن بر حذر مي‌دارد (الميزان، ج 16، ص 227).
چنين مطالبي با مراجعه به آيات 36 سوره‌ي نساء، 151 سوره‌ي انعام، 8 سوره‌ي عنكبوت و 15 سوره‌هاي لقمان و احفاف نيز قابل اثبات است.
1-1-3. بحثي ديگر درباره‌ي اهميت رعايت حقوق والدين
نكته‌ي ديگري كه درباره‌ي اهميت رعايت حقوق والدين از منظر قرآن مجيد شايان ذكر است اين است كه قرآن احترام به والدين را از ويژگيهاي بارز پيامبران الاهي و از فضايلي دانسته كه خداوند به ايشان مرحمت فرموده و با اين خصايص آنها را از ديگران متمايز ساخته است؛ مثلاً خداوند در آيه‌ي 14 سوره‌ي مباركه‌ي مريم، ضمن بيان فضايلي كه در وجود حضرت يحيي (عليه‌‌السلام) به وديعه نهاده، او را نيكوكار به والدينش خوانده است: «و بَرّا بوالديه و لم يكن جبارا عصيا».
همچنين به هنگام برشمردن ويژگيهاي آشكاري
كه خداوند به وي مرحمت فرموده است از اينكه خداوند او را نيكوكار نسبت به مادرش قرارداده است خبر مي‌دهد: «و بَرّا بوالدتي و لم يجعلني جبارا شقيا» (مريم/ 32).
از اين گذشته آيات قرآن بر وجود چنين ويژگي‌اي درحضرات نوح و ابراهيم (عليهماالسلام) نيزاشاره دارند. آنجا كه ضمن نقل دعاهاي مختلف ايشان به درگاه خداوند از اينكه غفران الاهي را در حق پدر و مادرشان درخواست كرده‌اند خبر مي‌دهد و البته واضح است است كه اين دعا از شخصي صادر نمي‌شود مگر به‌خاطر توجه او به حقوق والدين و رعايت آن. اين آيات عبارتند از:
1- «ربنا اغفرلي و لوالدي و للمومنين يوم يقوم الحساب» (ابراهيم /41).
2- «رب اغفرلي و لوالدي و لمن دخل بيتي مومنا ...»( نوح /28).
اين آيات و نيز آيه‌ي 24 سوره‌ي مباركه‌ي اسراء بيان مي‌دارد كه يكي از وظايف فرزندان در رعايت حقوق والدين و احترام به ايشان آن است كه دعاگوي خير آنان باشند.
