بخشی از مقاله
احترام به پدر و مادر از ديدگاه قرآن
________________________________________
ديدگاه قرآن اين است که بقا و جاويدان ماندن ملتها بستگي خاص به نيکي بر پدر و مادر در مرحله اول و بعد به خويشاوندان و بعد از آنها نسبت به تمام افراد جامعه دارد.
جاي تعجب است که با اين همه تأکيدات و سفارشات قرآن که حتماً به آيات مورد نظر عنايت نموديد باز مي‌بينيم که بعضي از فرزندان رعايت حقوق پدر و مادر را نمي‌کنند و وظايف سنگين و خطير خود را در برابر آنها فراموش مي‌کنند و از ان عجيب‌تر آنکه با دوستان و رفيقان خود صميمي و خوش اخلاق و نرم و ملايم هستند و گاهي بذل جان و مال مي‌کنند ولي نوبت که به پدر و مادر و يا اقوام مي‌رسد به جاي محبت و احسان روشي بسيار زشت و رفتاري خشن و تند از خود نشان مي‌دهند مثل آنکه با دشمنان جاني خود برخورد نموده‌اند
. در قرآن نيکي به پدر و مادر بدون فاصله بعد از مسئله يکتاپرستي و مسئله توحيد مطرح شده است.
وقضي ربک الا تعبدوا الا اياه و بالوالدين احسانا
پروردگارت فرمان داده جز او را نپرستيد و به پدر و مادر نيکي کنيد. بنابراين بايد با ايشان برخورد مؤدبانه داشته باشيم خصوصاً در مواقعي که پدر و مادر سالخورده و پير شده باشند که نياز بيشتري به حمايت و محبت دارند. در آيه‌ي ديگري آمده است: به انسان درباره‌ي پدر و مادرش سفارش کرديم. مادرش او را به زحمت حمل کرد و به هنگام بارداري هر روز رنج و ناراحتي تازه‌اي را متحمل مي‌شد و دوران شيرخوارگي او در دو سال پايان مي‌يابد و آري به او توصيه کرديم) که شکر براي من و براي پدر و مادرت بجا‌آور که بازگشت همه‌ي شما به سوي من است.
امام رضا عليهالسلام مي‌فرمود:
که پدرم از جدش امام صادق عليهالسلام حديث کرده که فرموده است:
«کوعلم‌الله لفظه او جز في ترک عقوق الوالدين عن افالاتي به» اگر خداوند براي جلوگيري از رنجش و آزار پدر و مادر کلمه‌اي را کوتاهتر از اف مي‌دانست آن را در قرآن شريف مي‌آورد.
امام باقر عليهالسلام فرمود:
, پدرم امام سجاد عليهالسلام در رهگذر مردي را ديد که با پسر جوانش راه مي‌رود، ولي فرزند در حين حرکت به دست پدر تکيه داده است. امام سجاد از مشاهده‌ي اين رفتار بر خلاف ادب و بي احترامي فرزند به پدر آنقدر ناراحت و آزرده خاطر گرديد که تا آخر عمر با آن پسر وظيفه ناشناس سخن نگفت.
آري نيکي به پدر و مادر و احترام به شخصيت آنان يک وظيفه شرعي و قطعي است و تا پايان عمر حتي موقعي که انسان صاحب نوه و نتيجه هم مي‌شود به آنها احترام بگذارد و بزرگي و بزرگواري آنها را مد نظر داشته باشد و لحظه از خدمت و محبت به آنها غافل نگردد.
پيامبر اکرم صلي الله‌عليه‌و‌آله مي‌فرمود:
«رضي الله في رضي الوالدين و سخطه في سخطهما.»
خشنودي پدر و مادر رضاي خداوند است و خشم الهي در غضب پدر و مادر است
نظر الولد الي والديه حبا لهما عباده.
نگاه محبت آميز فرزند به روي پدر و مادر عبادت است و در پيشگاه الهي استحقاق پاداش دارد.
منظور از«حقوق والدين» چيست؟
در لغت «حق» را «قرار گرفتن چيزي در جايي كه شايسته‌ي آن است» و نيز «امري ثابت كه انكار آن جايز نيست» معنا كرده‌اند (عسكري، 1412 ه.ق، ص193، شماره‌هاي 772 و773). «حقوق» نيز جمع «حق» است (مختار الصحاح، ص140، ذيل «ح ق ق») و با در نظر گرفتن اينكه به والدين اضافه شده، منظور از آن همه‌ي امور ثابت (اخلاقي) است كه بايد چنان‌كه شايسته‌ي والدين است به جاي آورده شوند و تخطي از آنها نيز جايز نيست و البته سزاوارترين افراد براي رعايت اين حقوق، فرزندان آنها هستند. از «رعايت حقوق والدين» به «احترام به والدين» و يا «نيكي (نيكوكاري) به (با) والدين» نيز ياد مي‌شود.
چرا پرداختن به حقوق والدين ضرورت دارد؟
خانواده به عنوان كوچك‌ترين مجموعه‌ي تشكيل دهنده‌ي جامعه در اعتلا و يا انحراف آن نقش مؤثري دارد كه به اعتلا و يا انحراف خود خانواده پيوند خورده است. بر اين اساس يكي از عواملي كه موجب ثبات و اعتلاي خانواده خواهد شد آن است كه اعضاي اين مجموعه‌ي كوچك حقوق يكديگر را رعايت كنند. اين امر در نهايت موجب رعايت حقوق جامعه از سوي افراد خانواده و بالعكس رعايت حقوق ايشان از سوي جامعه خواهد شد. احترام فرزندان به حقوق والدين نيز در همين حوزه قرار مي‌گيرد كه پدر و مادر را در ايفاي نقش راهبري خانواده تقويت و ترغيب خواهد كرد و در نتيجه موجب تقويت نقش خود خانواده در پيشبرد اهداف متعالي جامعه خواهد شد.
مطالعه‌ي متون ديني مختلف نشان مي‌دهد كه احترام به پدر و مادر همواره به عنوان فضيلتي اخلاقي در حوزه‌ي مسائل ديني مطرح بوده است. در عهد عتيق (تورات) مي‌بينيم كه حضرت
يعقوب (عليهالسلام) از برخي فرزندانش به‌خاطر انجام اعمالي كه آبروي ايشان را خدشه‌دار كرده است بيزاري مي‌جويد و آنها را سرزنش مي‌كند (سفر پيدايش، فصل 49، ص 50- 51، فقرات 3- 5). همچنين در بين ده فرماني كه خداوند به حضرت موسا (عليهالسلام) وحي فرموده بود اين فرمان نيز وجود داشت كه: «پدر و مادر را احترام كن تا در سرزميني كه خداوند به تو خواهد بخشيد، عمر طولاني داشته باشي» (سفر خروج، فصل 20، ص 74، فقره‌ي 12؛ نيز ر.ك فصل 21، فقرات 15 و 17). در عهد جديد (انجيل) نيز ديده مي‌شود كه حضرت عيسا (عليهالسلام) بزرگان يهود را
به‌خاطر تحريف فرمان ياد شده مورد عتاب قرار مي‌دهد (انجيل متا، فصل 15، ص 911- 912، فقرات 3- 6). همچنين در انجيل لوقا از اينكه مسيح (عليهالسلام) همواره مطيع والدين خود بود سخن رفته است (فصل 2، ص963، فقره‌ي 15).
در دين اسلام نيز علاوه بر متن مقدس آن، يعني قرآن كريم كه ذكر آن خواهد آمد، در سخنان پيشوايان ديني آن هم به موضوع رعايت حقوق والدين توجه فراواني شده است؛ چنان‌كه پيامبر مكرم اسلام (صلي‌الله‌عليه‌وآله) «برّ (نيكويي) به والدين» را پس از «نماز اول وقت» و پيش از «جهاد در راه خدا» به عنوان يكي از محبوب‌ترين اعمال در نزد خداوند معرفي فرموده‌اند (صحيح بخاري، ج1، ص134، كتاب مواقيت الصلاﺓ). همچنين ايشان در روايتي ديگر حقوق والدين را بر فرزندان چنين بيان فرموده‌اند كه فرزند نبايد والدين خود را به نام صدا بزند و در راه رفتن و نشستن بر آنها سبقت گيرد و موجب توهين ديگران به ايشان شود (كافي، ج20، ص 159، باب البرّ بالوالدين).
گرچه قرآن مجيد در آيات خود اشاراتي به چرايي رعايت حقوق والدين (به‌ويژه مادر) كرده است (ر.ك بخشهاي بعدي مقاله)، اما به نظر مي رسد با توجه به اينكه اين كتاب آسماني خود را مايه‌ي هدايت بشر دانسته (بقره/ 2، 97) و با بيان احكامي چون حرمت ربا و زنا، قصاص، احكام ارث و ...، اصلاح خانواده و اجتماع و حفظ حرمت و سلامت آنها را مد نظر داشته است و با توجه به مقدمه‌ي ياد شده درباره‌ي نقش خانواده دراجتماع، مي‌توان مقوله‌ي رعايت حقوق والدين را نيز از همين دست دانست و هدف از بيان آن را اصلاح و تقويت نظام خانواده و اجتماع بيان كرد.
در مقاله‌ي حاضر بر آن نيستم تا موضوع فوق را از ديد علوم مربوط به آن موشكافي علمي كنيم. بلكه هدف بررسي آيات مرتبط با اين مسأله به منظور آشنايي هر چه بيشتر با مفاهيم مطرح شده در قرآن است.
كليات :
آيات قرآن را برحسب چگونگي پرداختن به موضوع حقوق والدين مي‌توان به دو گروه تقسيم كرد: درگروه اول، مدلول مستقيم آيات بحث حقوق والدين است كه فهرست آنها عبارت است از:
1- بقره: 83، 180، 215؛
2- نساء: 11، 36؛
3- انعام: 151؛
4- اسراء: 23- 24؛
5- عنكبوت: 8؛
6- لقمان: 14، 15؛
7- احقاف: 15.
اما در گروه دوم آيات بحث اصلي آيه حقوق والدين نيست و فقط مضمون آنها با اين موضوع مرتبط است؛ مثلاً آيات 135 سوره‌ي نساء، 141 سوره‌ي ابراهيم، 14 و 32 سوره‌ي مريم، 28 سوره‌ي نوح و 102 سوره‌ي صافات.1
وجود مفاهيمي چون «احسان به والدين» (بقره/ 83) «برّ به والدين» (مريم/ 14) و «سفارش شدن انسان به والدينش» (عنكبوت/ 8) در آيات گروه اول ما را به وجود بحث حقوق والدين درقرآن رهنمون مي‌شود. در اين آيات توصيه به رعايت حقوق والدين و بيان وظايف فرزندان (و در واقع بيان مصاديق اين حقوق) نمود دارد.
بررسي آيات
اهميت حقوق والدين از نظر قرآن كريم :
بررسي آيات ياد شده نشان مي‌دهد كه از منظر قرآن كريم اين موضوع جايگاه ويژه‌اي در بين مفاهيم اخلاقي ديگر دارد. لحن خطابي و نيز آمرانه‌ي به كار رفته در اين آيات و نيز عبارات تأكيدآميز آنها مؤيد اين مدعاست.
مثال 1: «و اذ اخذنا ميثاق بني‌اسرائيل لاتعبدون الّا الله و بالوالدين احسانا ...» (بقره/ 83).
و (به ياد آوريد) زماني را كه از بني‌اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز الله را عبادت نكنيد و به پدر و مادر نيكي كنيد.
پيمان گرفتن بر رعايت احوال والدين، كه امر بر اين كار را در تقدير دارد، عبارت تأكيدآميزي است كه بر اهميت اين امر اشاره مي‌كند (مجمع البيان، ج1،ص149).
مثال 2: «و قضي ربك ٲلّاتعبدوا الّا ايّاه و بالوالدين احسانا ...»(اسراء/ 23).
و پروردگارت حكم كرد كه جز او را عبادت نكنيد و به پدر و مادر نيكي كنيد.
عبارت «و قضي ربك» دراين آيه به الزامي بودن احسان به والدين دلالت دارد. چنان‌كه فعل نهي «الاتعبدوا» نيز مؤيد اين مطلب است (همان، ج3، ص 409).
مثال 3: «و اخفض لهما جناح الذﱡلّ من الرﺣﻤﺔ ...» (اسراء/ 24).
و بالهاي تواضع خويش را از روي رحمت و مهرباني در برابر پدر و مادر
فرود آر.
تعبير استعاري «فرود آوردن بال رحمت» در اين آيه بر حد اعلاي تواضع (قولي و فعلي) در برابر والدين دلالت مي‌كند (همان‌جا) چنان‌كه آغاز شدن آيه با فعل امر«اخفض» (پايين بياور) نيز تأكيد بر اين امر است.
از اين گذشته امر به نيكوكاري به والدين بلافاصله پس از امر به پاييندي به مفاهيم اساسي اعتقادي‌اي چون عبادت خداوند و شرك نورزيدن به ذات او (ر.ك آيات مثالهاي 1 و 2) خود از اهميت والاي اين موضوع در آموزه‌هاي قرآني خبر مي‌دهد.
عبارت «ان‌اشكر لي و لوالديك اليََّ المصير؛ سپاسگزار من و پدر و مادرت باش [و بدان كه] بازگشت [همه] به سوي من است» (لقمان/ 14) نيز بر وجوب سپاسگزاري از والدين همچون وجوب شكرگزاري از خداوند اشاره دارد و آن را از مصاديق شكر (و عبادت) خداوند و بلكه همرديف آن دانسته است، چنان‌كه «اليّ المصير» در انتهاي آيه نيز با ياداوري اينكه سرانجام همگي در محضر خداوندحاضر خواهند شد و او به حساب همگي رسيدگي خواهد كرد انسان را بر اين شكرگزاري ترغيب مي‌كند و از ترك آن بر حذر مي‌دارد (الميزان، ج 16، ص 227).
چنين مطالبي با مراجعه به آيات 36 سوره‌ي نساء، 151 سوره‌ي انعام، 8 سوره‌ي عنكبوت و 15 سوره‌هاي لقمان و احفاف نيز قابل اثبات است.
بحثي ديگر درباره‌ي اهميت رعايت حقوق والدين :
نكته‌ي ديگري كه درباره‌ي اهميت رعايت حقوق والدين از منظر قرآن مجيد شايان ذكر است اين است كه قرآن احترام به والدين را از ويژگيهاي بارز پيامبران الاهي و از فضايلي دانسته كه خداوند به ايشان مرحمت فرموده و با اين خصايص آنها را از ديگران متمايز ساخته است؛ مثلاً خداوند در آيه‌ي 14 سوره‌ي مباركه‌ي مريم، ضمن بيان فضايلي كه در وجود حضرت يحيي (عليهالسلام) به وديعه نهاده، او را نيكوكار به والدينش خوانده است: «و بَرّا بوالديه و لم يكن جبارا عصيا».
همچنين به هنگام برشمردن ويژگيهاي آشكاري كه خداوند به وي مرحمت فرموده است از اينكه خداوند او را نيكوكار نسبت به مادرش قرارداده است خبر مي‌دهد: «و بَرّا بوالدتي و لم يجعلني جبارا شقيا» (مريم/ 32).
از اين گذشته آيات قرآن بر وجود چنين ويژگي‌اي درحضرات نوح و ابراهيم (عليهماالسلام) نيزاشاره دارند. آنجا كه ضمن نقل دعاهاي مختلف ايشان به درگاه خداوند از اينكه غفران الاهي را در حق پدر و مادرشان درخواست كرده‌اند خبر مي‌دهد و البته واضح است است كه اين دعا از شخصي صادر نمي‌شود مگر به‌خاطر توجه او به حقوق والدين و رعايت آن. اين آيات عبارتند از:
1- «ربنا اغفرلي و لوالدي و للمومنين يوم يقوم الحساب» (ابراهيم /41).
2- «رب اغفرلي و لوالدي و لمن دخل بيتي مومنا ...»( نوح /28).
اين آيات و نيز آيه‌ي 24 سوره‌ي مباركه‌ي اسراء بيان مي‌دارد كه يكي از وظايف فرزندان در رعايت حقوق والدين و احترام به ايشان آن است كه دعاگوي خير آنان باشند.
ورود يا ثبت نام براي ارسال نظر | ارسال به دوست
چرايي رعايت حقوق والدين :
قرآن مجيد علاوه بر توصيه به رعايت حقوق والدين، دليل اين توصيه‌ها را نيز متذكر شده است كه همانا زحماتي است كه والدين (به‌ويژه مادران) در امر تربيت و نگهداري فرزندان متحمل مي‌شوند (ر.ك همان‌جا و نيز ج 18، ص 217).
شايان ذكر است كه در دو آيه از سه آيه‌اي كه شامل علت احترام به والدين هستند به زحماتي كه مادر در دوره‌ي بارداري و پس از آن متحمل مي‌شود اشاره شده است و اين البته شايد اشاره‌ي لطيفي باشد به نقش برتر و زحمت بيشتر مادر نسبت به نقش و زحمت پدر در امر تولد و تربيت فرزندان؛ اين نكته در آيات 14سوره‌ي لقمان و 15سوره‌ي احقاف قابل مشاهده است:
مثال 1: «و وصينا الانسان بوالديه حملته امه وهنا علي وهن و فصاله في عامين ...» (لقمان/ 14).
به انسان در حق والدينش سفارش كرديم [زيرا كه] مادرش او ر
ا با ضعف روزافزون [در دوران بارداري] حمل كرد و تا دو سال [پس از تولد] به او شير داد ....
مثال 2: «و وصينا الانسان بوالديه احسانا حملته امه كرها و وضعته كرها و حمله و فصاله ثلاثون شهرا حتي اذا بلغ اشده ...» (احقاف/ 15).
به انسان در حق والدينش سفارش كرديم [زيرا كه] مادرش [در دوران بارداري] به‌دشواري و ناراحتي او را حمل كرد و به دشواري و ناراحتي او را به دنيا آورد [و اين درحالي بود كه] دوران جنيني و شيرخوارگي انسان سي ماه طول كشيد تا آن‌گاه كه به كمال رشدش برسد ....
به‌علاوه از دعايي كه در آيه‌ي 24 سوره‌ي مباركه‌ي اسراء آمده و خداوند انسان را به انجام آن در حق پدر و مادر سفارش كرده است نيز همين معنا بر مي‌آيد:
«و قل رب ارحمهما كما ربياني صغيرا»
بگو بار پروردگارا! به آن دو[پدر و مادر] رحمت آر، چنان‌كه در خردسالي مرا [از روي رحمت و مهرباني] پروراندند.
دراين آيه دليل سفارش انسان به دعاي خير در حق والدينش نهفته است و آن مهرباني آنها به فرزند در دوران خردسالي اوست (همان، ج13، ص84).
بيان مصاديق حقوق والدين (يا وظايف فرزندان در احترام به والدين) :
با مطالعه‌ي آيات قرآني مشخص مي‌شود كه قرآن در اين زمينه هم به ارائه‌ي رهنمود پرداخته است، اگرچه اين رهنمودها به تفصيل و با بيان موارد جزئي‌تر در روايات معصومين (عليهم‌السلام) آمده است كه در مقدمه ذكر شد.
