بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
خاورمیانه می تواند مدعی طولانی ترین تاریخ تکامل مستمر در شهر و شهر نشینی باشد، لیکن قدمت مجموعه عواملی که بر زندگی شهری این ناحیه تاثیر پایدار داشته است از دوره اسلامی یعنی از زمان فتوحات اعراب در قرن هفتم میلادی فراتر نمی رود . اعراب درست در آن زمان که شهرگرائی متعاقب سرنگونی امپراتوری روم غربی ، عصر مشهور به قرون تاریک را از سر میگذراند، سرگرم احداث شهرهای جدید و بازسازی شهرهای رومی قدیم در مصر و کشورهای واقع در کرانه شرقی مدیترانه و شهرهای ساسانی بودند.
جهان بینی اسلامی برای تحقق آرمان هایش به شهر احتیاج دارد و این امر در تغییر و تحول و توسعه آن موثر واقع می شود . در این مفهوم بعد از ظهور اسلام از زندگی سیاسی دولت شهرهای یونانی و رومی در آن خبری نیست ، امتیازات طبقاتی دوران ساسانی به هم ریخته و مهمتر اینکه شهرهای اسلامی نسبت به منطقه پیرامونش امتیازات خاصی را دارا نیست . پاشیده شدن قدرت سیاسی شهر و بدنبال آن فروریختن سلسله مراتب اجتماعی منجر به فرو ریختن دیواره های شارستان و بالاخره پیوند شهر با منطقه پیرامونش میگردد. چه قوانین اسلامی از امتیازات استثنائی بدور هستند و بدین قرار تفاوتی بین شهر و ده قائل نمی گردد. شهروند شهرهای دوره اسلامی فرمانبردار احکام اسلامی ، امام ، خلیفه یا نمایندگان او هستند . بنابراین شهرداری زندگی شهری مستقل و خاص خود نیست . این امر نخستین تفاوت میان شهر دوره اسلامی با شهرهای قبل از خود می باشد.
اسلاید 2 :
در این مفهوم بعد از ظهور اسلام از زندگی سیاسی دولت شهرهای یونانی و رومی در آن خبری نیست ، امتیازات طبقاتی دوران ساسانی به هم ریخته و مهمتر اینکه شهرهای اسلامی نسبت به منطقه پیرامونش امتیازات خاصی را دارا نیست . پاشیده شدن قدرت سیاسی شهر و بدنبال آن فروریختن سلسله مراتب اجتماعی منجر به فرو ریختن دیواره های شارستان و بالاخره پیوند شهر با منطقه پیرامونش میگردد. چه قوانین اسلامی از امتیازات استثنائی بدور هستند و بدین قرار تفاوتی بین شهر و ده قائل نمی گردد. شهروند شهرهای دوره اسلامی فرمانبردار احکام اسلامی ، امام ، خلیفه یا نمایندگان او هستند . بنابراین شهرداری زندگی شهری مستقل و خاص خود نیست . این امر نخستین تفاوت میان شهر دوره اسلامی با شهرهای قبل از خود می باشد.
اسلاید 3 :
که به تبع اسلام و تغییر در ساختار اجتماعی رنگ و بوی اسلامی به خود گرفتند و از تحول و دگرگونی و گسترش طبیعی و خودجوش برخوردار شدند و یا تغییر در ساختار کالبدی شکل تازه ای به خود گرفتند . ورود دین اسلام و فرو ریختن سلسله مراتب اجتماعی ، این شهرهای قدیمی را نظمی مجدد داد و منطبق با فلسفه دین اسلام زندگی مذهبی آنها را شکل تازه ای بخشید.
آتشکده ها ویران و بجای آن مساجد جامع بنا گردید، کهندژ ویران و دیواره های آن به انضمام دیواره های شارستان فرو ریخت و باعث آبادان شدن حومه یا به اصطلاح جدید (ربض) گردید . سایر ارکان شهر دگرگون شده و بازار با نظمی تازه و با اصول و روابطی نو شروع به فعالیت نمود.
اسلاید 4 :
نخستین شهرهائی که پس از اسلامی احداث شدند اردوگاههائی بودند که برای استقرار سپاهیان مسلمان و مهاجرین تاسیس شده بود. کوفه و بصره از این نوع شهرها بودند که در دهه دوم هجری ساخته شدند. تعدادی از این شهرها در کنار شهرهای قدیمی ، قلاع ، نقاط استراتژیک و یا در جوار اماکن متبرکه ، در راستای اهداف اسلامی بنا گردیدند. تشکیل حکومت وسیع اسلامی موجب ایجاد شهرهای جدیدی نیز گردید که می توان از بغداد مرکز روحانی و سیاسی خلفای عباسی نام برد ، سامره نیز شهر نوبنیادی بود که القصم بالله برای پایتختی برگزید.
دسته دیگر شهرهای جدید دوره اسلامی شهرهایی بودند که مردم برکنار شهادتگاههای ، مزار امامان بنا کردند . مثل مشهد ، قم ، کربلا ، نجف کاظمین که عمدتاً از طرف شیعیان بنا گردیده اند و به صورت ضد قدرت عمل می کردند و خلفا و پادشاهان را با دشواریهای سیاسی روبرو می ساختند .
خارج از این دو گروه شهرهای زیادی تحول و توسعه یافته اند: شهرهای نیشابور ، غزنین ، شیراز ، اصفهان ، بلخ ، ری ، همدان ، بخارا یزد از جمله شهرهای آباد و پررونق دوران بعد از اسلام بوده اند.
اسلاید 5 :
دوره بنی امیه که در آن بنای دارالاماره و مسجد جامع همزمان شروع میشود و شکافی بین تصمیم گیریهای سیاسی و شریعت حاصل می شود.
این دوره مربوط به دوره خلافت عباسیان و شکل گیری امپراطوری اسلامی است که در آن قدرت سیاسی و قدرت مذهبی از همدیگر تفکیک می گردد. دراین دوره مسجد از دارالاماره یا دارالخلافه فاصله گرفته و مسجد جامع از حکومت جدا می گردد و به تدریج مسجد بصورت یک پایگاه توده ای و مردمی در می آید.
در این دوره که تقریبا از قرن ششم یا پس از تشکیل سلسله سلجوقی آغاز می گردد شکل و توزیع مساجد دگرگونیهای بنیادی پیدا می کند . حکومت و مذهب کاملاً از همدیگر تفکیک می گردد و در بعضی مواقع به صورت ابزار قدرت در دست حکام و پادشاهان در می آید و در مواردی مقر آن دسته از علما می گردد که بیشتر به امور مذهبی پرداخته و به عنوان ضد قدرت در مقابل حکام و پادشاهان عمل می کنند.
در دوران دوم و سوم مسجد جامع مهمترین عامل تمایز شهر از روستا بود.
اسلاید 6 :
دوران شکوفائی های شهرنشیتی و ایجاد شهر در دوره بعد از اسلام از قرن سوم هجری آغاز می گردد و در این زمان است که شهرسازی به معنای اخص آن در شهر های جدید بکار گرفته می شود. این قرن و قرن چهارم در واقع یکی از مهمترین دوره های تاریخی در شهر سازی و شهر نشینی ایرانیان است. و شهرهای معتبر امروز در این عصر بنیان گذاری شده اند. در این دو قرن شهرهای بزرگی که با شهرهای بین النهرین رقابت می کردند بوجود آمدند ، شهرهای سیراف ، ری ، اصفهان ، نیشابور ، طوس ، جرجان و ... نمونه ای از این نوع شهرها هستند.
اسلاید 7 :
شهرهای دوره اسلامی دو پایه اصلی داشتند: یکی مسجد جامع و دیگری بازار ، مسجد جامع مرکز مذهبی – سیاسی بود و به عنوان مرکز روحانی شهر و منطقه زیر نفوذ آن در محل مناسبی بنا می گردید. مسجد جامع مرکز اجتماعات سیاسی و ابلاغ فرمان ها و خواندن خطبه و مهمتر از همه مرکز علمی ، فکری و آموزشی عالی بود.
اسلاید 8 :
دومین عامل اصلی در شکل گیری شهرهای اسلامی بازار است که اطراف مسجد بطور خطی جای می گرفت ، هر شهر حداقل یک بازار به صورت خطی داشت که از دروازه آغاز و به میان شهر میرسد و در پیرامون مسجد جامع امتداد می یافت. بعضی از بازارها از یک دروازه تا دروازه دیگر به طور پیوسته امتداد می یافتند و کیلومترها طول داشتند . اکثر شهرها بعلت شرایطی اقلیمی بازار سرپوشیده بود و در بعضی از شهرهای کوچک سقف بازارها از چوب یا حصیر پوشانده میشد.
هر صنفی راسته خاص خود را داشت که مشاغل و صنعت های دیگر در آن راه نداشتند و آن بازار به نام آن صنف مشهور می شد. نخستین بازار بعد از مسجد بازار شمع فروشان و عطاران ، مهر و تسبیح فروشان بود که در محدوده بلافصل مسجد جای داشت. پس از آن بازار کتابفروشان ، جواهر فروشان ، صرافان و چرم سازان که برگرد مدارس قرار داشتند. سپس بازار پارچه فروشان یا قیصریه که به دلیل اهمیت صنایع نساجی پراهمیت ترین بازار و مرکز بازرگانی بازار بود.
بعضی مشاغل مثل نانوایی، بقالی ، کبابی ، نوشابه و اغذیه فروش ها از این قاعده مستثنی بودند و در سراسر بازار و در فضای صنف های گوناگون توزیع شده بودند (سلطان زاده 1362 – ص 126 ). بطور کلی شکل گیری عناصر بازار و روند توسعه آن بستگی به کارکرد اصلی شهر و میزان رشد اقتصادی و جمعیت آن داشت.
اسلاید 9 :
در دوره های مختلف تاریخی توجه خاصی به ساختن مدارس می شد، مدارس نظامیه نیز از آن جمله اند که در دوره سلجوقی ساخته شدند. در دوره صفویه نیز توجه خاصی به ساختن مدارس در اصفهان ، مشهد، و بعضی از شهرهای ایران معطوف گردید.
خصوصیت مهم مدرسه ها یعنی جنبه مذهبی آنها یکی از عوامل مهم تعیین کننده موقعیت آنها در شهر بود . تعدادی از آنها در کنار مسجد جامع و سایر مراکز مذهبی ساخته می شدند. در شهر های بازرگانی – تولیدی به علت اهمیت بازار و نقش آن به عنوان شاهرگ ارتباطی ، هموار تعدادی از مدرسه ها در امتداد کالبد بازار احداث شدند.
