بخشی از مقاله
چکیده
شهر و فرآیند شهرنشینی که امروز به شکل زیست غالب تمام بشریت درآمده و در آینده نزدیک شاید به تنها شکل سکونتگاهی و زندگی اجتماعی انسان ها تبدیل شود. شهر همواره ساز و کاری متحول و پویا در حال تغییر و دگرگونی است و این تغییر و دگرگونی تحت شرایط مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... رخ می دهد.
با مطرح شدن مفهوم فراگیر جامعه مدنی، این انگاره به عنوان عامل مهم در تحول و دگرگونی شهرها وارد عمل می شود و تأثیر خود را بر ویژگی های فضایی- کالبدی شهر برجای می گذارد. شهر به عنوان نماد کالبدی، اوضاع فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، در هر عصر و دوره ای می تواند معیاری جهت ارزیابی روند تحولات جامعه در آن دوره باشد.
یکی از فاکتورهای اساسی برای تحقق جامعه مدنی در هر بستر جغرافیایی، توسعه فرهنگ سیاسی و متغیرهای مرتبط با آن می باشد. لذا هدف این پژوهش، بررسی ارتباط بین شهر و شهرنشینی و فرهنگ سیاسی به منظور تبیین نقش شهرنشینی بر توسعه جامعه مدنی در ایران می باشد. در این راستا جهت استخراج مؤلفه، شاخص و متغیرهای شهرنشینی و فرهنگ سیاسی و همچنین سنجش ارتباط و اثرات مستقیم و غیر مستقیم آنها از روششناسی آمیخته بهره گرفته شده است.
فرآیند کلی پژوهش نیز به دو بخش تدوین و ترسیم مدل تأثیر شهرنشینی بر توسعه فرهنگ سیاسی و سنجش و آزمون میزان تأثیرگذاری شهرنشینی بر توسعه فرهنگ سیاسی تقسیم میگردد، که در گام اول جهت ترسیم اولیه مدل از روش دلفی سیاستی و در گام دوم نیز از پرسشنامه بهره گرفته شده است. به منظور سنجش روابط بین مؤلفه-های پژوهش از آزمون ناپارمتریک اسپیرمن و جهت برآورد اثرات مستقیم و غیر مستقیم مؤلفهها بر توسعه سیاسی از روش تحلیل مسیر استفاده شده است.
نتایج پژوهش بیانگر آن است که شهرنشینی و فرآیند آن به عنوان یکی از مؤلفه های زیربنایی توسعه فرهنگ سیاسی به طور اخص و توسعه جامعه مدنی به طور اعم می باشد. این فرآیند با ارتقا مؤلفه هایی نظیر مشارکت سیاسی، آگاهی سیاسی، آزادی بیان و اندیشه، دموکراسی، نهاد سازی، بسیج اجتماعی و شکل گیری فضاهای عمومی و مجازی منجر به بسط و توسعه مفاهیم جامعه مدنی شده و به طور کلی بر توسعه سیاسی یک نظام اجتماعی تأثیرگذار است.
-1 مقدمه
یکی از مشکلات اساسی اقتصاد جهانی این است که چگونه می توان توسعه را در کشورهای جهان سوم ارتقاء داد؟ بسیاری از مردم در این کشورها بدون سر پناه مناسب، در فقر، رکود اقتصادی، شرایط بهداشتی غیر سالم و بدون تسهیلات و امکانات اساسی و انسانی زندگی می کنند
توسعه یک مفهوم چند بعدی است. در واقع توسعه فرآیند حرکت یک جامعه به سوی شرایط اجتماعی اقتصادی مطلوب تر نسبت به آنچه که قبلاً بوده است می باشد
توسعه به رفع محرومیت و تحقق نیازهای اساسی انسان مانند تغذیه کافی و مناسب، آب سالم، تسهیلات و خدمات آموزشی و بهداشتی، حمل و نقل و سرپناه دلالت دارد. همچنین شامل تقویت احساس خود ارزشمندی در میان مردم می گردد. ابعاد خود ارزشمندی شامل قدرت تصمیم گیری، اتکاء به نفس، مشارکت در تصمیم گیری، هویت فرهنگی و ملی و نیز داشتن احساس هدفمندی در زندگی و کار است
به طور کلی توسعه جریانی است که در خود، تجدید سازمان و سمت گیری متفاوت کل نظام اقتصادی- اجتماعی را به همراه دارد. توسعه افزون بر بهبود در میزان تولید و درآمد، شامل دگرگونی اساسی در ساختارهای نهادی، اجتماعی، اداری و همچنین ایستارهای مردم است. بنابراین در بسیاری از موارد حتی عادات، رسوم و عقاید مردم را نیز دربر می گیرد
بنابراین توسعه به آن شکلی که جستجو می شود، تغییرات اجتماعی برای تغییر در اشکال ساختاری و الگوهای فرهنگی مورد نیاز است، این تغییرات اجتماعی و فرهنگی به عنوان اساس توسعه اقتصادی و سیاسی هستند
از سویی دیگر در قرون اخیر، یکی از بسترهای مناسب برای توسعه؛ شهر و فرآیند شهرنشینی می باشد. شهر به عنوان کانون همه جاذبه های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، مکانی است که انسان را از بربریت به اوج تمدن رسانیده و آگاهیهای او را جلال و شکوه بخشیده است. شهر به مثابه نخستین شکل تمدن در مرکز تقدس، قدرت و ثروت همواره مفهومی آرمانی و مقدس را به همراه داشته است. شهر کانون همه میراثهای فرهنگی و عواطف و احساس بشری است. در طول تاریخ، پس از انقلاب کشاورزی، ایجاد شهرها دومین انقلاب عظیم در فرهنگ انسان است. بطوریکه گوردون چایلد1 باستانشناس استرالیایی، فرآیند پیدایش شهر در تاریخ بشر را انقلاب شهری2 و شهرنشینی را معادل تمدن قرار می دهد
این امر روند اجتماعی برجسته ای بود که بیش تر موجب دگرگونی در روابط متقابل انسان با محیط و انسانهای دیگر گردید. در حقیقت تغییر در واکنش های انسانها نسبت به هم و نسبت به محیط به تحول اجتماعی و دگرگونی فضائی امکان داد که نمود عینی آن به صورت یک پدیده نو که اصطلاحاً »شهر« نامیده می شود، نمایان گردید
مطالعات زیادی در ارتباط با گسترش شهر و شهرنشینی در دهه های اخیر و تأثیرات مختلف آن صورت پذیرفته است و اندیشمندان زوایای مختلف آن را مورد کنکاش قرار داده اند. اما یکی از مباحثی که هنوز در سطح بین المللی و بویژه در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران قابلیت بررسی داشته و کمتر به آن پرداخته شده است، ارتباط بین شهر و شهرنشینی با توسعه سیاسی و توسعه فرهنگ سیاسی می باشد.
نتایج تحقیق تعداد زیادی از پژوهشگران در سراسر دنیا نشان میدهد که شهرنشینی به طور کلی یکی از اهرم های اساسی توسعه محسوب میشود و مطالعات زیادی در خصوص تأثیرات آن بر جنبه های مختلف توسعه اقتصادی صورت گرفته است. اما در خصوص تأثیر این انقلاب - شهرنشینی - بر مقوله توسعه سیاسی تحقیقات زیادی صورت نگرفته است. پژوهشگرانی که در این خصوص تحقیق کرده اند با توجه به سطح و کیفیت شهرنشینی در کشورهای مختلف به نتایج متفاوتی دست یافته اند و اکثر آنها بر این عقیده هستند که شهرنشینی دارای تأثیر کم تا زیاد بر کل مفهوم توسعه و بویژه توسعه سیاسی میباشد
شهرها به عنوان بستر شکلگیری نهادمندیهای سیاسی و مدنی بخش جدایی ناپذیر از فرآیند نوسازی و توسعه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی می باشند. در اثر فرآیند نوسازی، ساخت جامعه پیچیده شده و شکاف های مختلف طبقاتی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی پدیدار می شوند و از دل این شکاف ها، نهادها و نیروهای اجتماعی و سیاسی ظهور می کنند که این نیروها و گروه هایی که خواستار مشارکت و آزادی های سیاسی هستندعمدتاً، درونمایهی شهری داشته و فضای شهری در شکل گیری و موفقیت آنها سهم بسزایی داشته است.
شهر و شهرنشینی در ایران نیز، طی نیم قرن گذشته، به همانند سایر کشورهای در حال توسعه از رشد قابل ملاحظهای برخوردار بوده است. به گونه ای که جمعیت شهرنشین از 31 درصد در سال 1335 به بیش از 71 درصد در سال 1390 و همچنین تعداد شهرها به ترتیب از 199 شهر به بیش از 1179 شهر در سال 1390رسیده است
با افزایش تعداد جمعیت شهرنشین به مرور از تعداد جمعیت روستایی کاسته شده و در حال حاضر جمعیت روستایی کشور به کمتر از 29 درصد رسیده و به تبع آن تعداد مراکز روستایی کاهش یافته است. با توجه به اهمیت شهر و شهرنشینی و تحولات آن در جهان سوم به ویژه در کشور ایران از یک سو و عدم انجام پژوهش در باب نقش شهرنشینی در توسعه سیاسی بویژه شکل گیری جامعه مدنی از سوی دیگر، ضرورت دارد ضمن تبیین نظریه های مختلف در باب نقش شهرنشینی در توسعه سیاسی، به بررسی و تببین چگونگی ارتباط آن با مفهوم ساخت جامعه مدنی پرداخته شود. هدف اصلی در این پژوهش، بررسی تأثیرات شهرنشینی بر فرآیند توسعه سیاسی با تأکید بر توسعه فرهنگ سیاسی به منظور دستیابی به مؤلفه های جامعه مدنی در ایران است.
-2 ادبیات و چارچوب نظری پژوهش
جامعه مدنی از جمله مفاهیمی است که توسط متفکرین مختلف بررسی و دیدگاه های گوناگونی در رابطه با کارکرد ها و عوامل لازم جهت تحقق آن در جامعه مطرح شده است. جامعه مدنی، به عنوان حوزه ای مستقل از دولت و عرصه ای برای رقابت نیروهای اجتماعی از ضرورت های اساسی یک نظام سیاسی دموکراتیک به شمار می آید.
