بخشی از مقاله
آشنایی با آداب و سنن شهرکاشان
تاریخچه شهر كاشان
نام شهر كاشان در مآخذ اسلامی، ”قاشان“ یا ”قاسان“ ضبط شده و از شهرهای بسیار قدیمی ایران است. به استناد تحقیقات باستان شناسان در تپه های سیلك واقع در 4 كیلومتری غرب كاشان، این ناحیه یكی از نخستین مراكز تمدن و محل سكونت بشر ماقبل تاریخ شناخته شده است. كاشان در زمان ساسانیان منطقه ای آباد بوده است.
این شهر در دوره اسلامی نیز یكی از شهرهای مهم و معروف عراق و عجم بود. به استناد جغرافی دانان اسلامی، نام قدیم كاشان ”چهل حصاران“ نیز بوده است. در سال 442 هـ . ق طغرل اول سلجوقی برشهرهای بزرگ جبال عجم استیلا یافت. در سال 532 هـ .ق ملك سلجوق بن محمد بن ملكشاه با سپاهیان خود به كاشان حمله برد و خرابی های زیادی به بار آورد. درسال 594 هـ .ق یكی دیگر از سرداران سلطان تكش خوارزمشاه به نام میاجق كه حاكم ری بود اینتاج را كشت و برای دست اندازی به فرمانروایی او به كاشان حمله برد وشهر را محاصره كرد، بعد ازمدتی كه نتیجه ای حاصل نشد با مردم كاشان صلح كرد ولی سپاهیانش به روستاهای اطراف كاشان خسارت زیاد وارد كردند.
بعد از درگذشت تكش، به فرمان سلطان محمد خوارزمشاه (596 – 618 هـ .ق) فرزندش ركن الدین به حكومت ری، قم، و كاشان منصوب گردید. درسال 621 هـ .ق در هنگام تاخت و تاز سپاهیان هلاكوخان درحدود كاشان، خواجه نصیرالدین طوسی كه از ملتزمین ركاب خان مغول بود، به احترام وجود بابا افضل الدین مرقی كاشانی سپاهیان را از كشت و كشتار مردم كاشان بازداشت و درسال (663- 680 هـ .ق ) خواجه بهاء الدین محمد به حكومت اصفهان و كاشان منصوب شد. در سال 674 هـ .ق هندوشاه نخجوانی حاكم كاشان بود و درسال
757 و 768 این شهر جزو قلمرو آل مظفر بوده است. كاشان به كرات بر اثر زلزله ویران شده است. ازجمله در سال 1192 هـ .ق در دوره سلطنت كریم خان زند بر اثر زلزله خسارت بسیار دید. آخرین بار درسال 1260 هـ .ق زلزله سختی كاشان را لرزاند و باعث ویرانی روستاها و قصبات اطراف آن شد. شهر كاشان معماری ویژه بومی جالب توجهی دارد و آثار بناهای تاریخی ومذهبی فراوانی در آن به جا مانده است.
ضرورت تعديل در برخي سنتها
رعايت آداب و سنن درجامعه يكي از مهمترين مسائل پسنديده اجتماعي است كه موجب ارتباط انسانها و تحكيم جامعه مي شود ولي بايد در اصلاح و تعديل آنها اقدامي صورت گيرد كه موجب رنجش و اتلاف وقت افراد جامعه نشود. از جمله اينها برگزاري مجالس ترحيم است كه درچند سال اخير به تكرار مكررات تبديل شده است و دربيشتر موارد مردم به دليل مشغله هاي زياد كاري با اكراه دراين مجالس حضور پيدا مي كنند. طبق نظرخواهي هاي انجام شده بهتر است دراين خصوص تعديل و به اصلاح پاره اي از موارد اقدام شود، چنانچه پيامبر عظيم الشأن اسلام نيز ما را به رعايت اعتدال در همه موارد دعوت كرده است موارد قابل توجه عبارتند از 1- مجالس ترحيم و شام غريبان را يكجا برگزار كنيم و در برگزاري ساير مراسم به اولين پنجشنبه اكتفا و مابقي را حذف كنيم.
2- مراسم اولين عيد (عيد سياه) را روز ماقبل از عيد برگزار كنيم تا مردم بهتر بتوانند از روزهاي عيد استفاده كنند و همچنين خانواده هاي معزا هم در روزعيد معذب نشوند 3- چنانكه مشاهده مي شود خيرات اموات نيز در شهر ما به نوعي چشم و همچشمي تبديل شده است و بعضي از خانواده هاي كم درآمد نيز به تأسي از ديگران و برخلاف ميل باطني متحمل هزينه هايي ازطريق قرض مي شوند 4-ديگر اينكه در جهت صرفه جويي در هزينه و كار زيباسازي شهر در چاپ اعلاميه هاي ترحيم به نوشتن اظهار همدردي در يك اعلاميه اكتفا كنيم و هزينه هاي مازاد را در امور خيريه از قبيل كمك به خانواده هاي بي بضاعت و انجمن هاي خيريه ، كميته امداد و خريد لباس و لوازم تحرير كيف و كفش دانش آموزان و وسايل مورد نياز مدارس و بيمارستانها صرف كنيم. انجام و رعايت اين امور ممكن نيست مگر با كمك و همياري امام جمعه محترم و ساير علماي معزز و حوزه علميه و آگاهان به مسائل جامعه و فرهنگيان محترم و مردم شريف كه بايد دست به دست هم دهيم و در اصلاح امور جامعه خويش قدم مثبت برداريم.
آداب و مراسم ماه مبارك رمضان در قمصر كاشان
ماه مبارك رمضان، ماه ضيافت الهي، ماه عبادت و پرهيز از گناه و از خود بريدن و به پروردگار پيوستن است. در ماه رمضان در كنار بجاي آوردن فرامين الهي در هر شهر و دياري با توجه به فرهنگ بومي و جغرافياي طبيعي و انساني، براي هرچه باشكوه تر برپا داشتن اين فريضه الهي آداب و مراسم هايي با توجه به فرهنگ آن شهر صورت مي گيرد.
مردم شهر قمصر در اين ماه آداب و مراسم خاص دارند و دركنار آن شايستگي و برازندگي خود را مديون سه ماه پرخير و بركت مي دانند، اول همزمان با ولادت اميرالمؤمنين حضرت علي(ع) در 13 ماه رجب حرم و بارگاه آن حضرت با گلاب ناب اين شهر عطرآگين و غبارروبي، دوم همزمان با حلول ماه شعبان مقدس ترين نقطه روي زمين «خانه خدا» با گلاب ناب اين شهر شستشو و در زادروز ولادت باسعادت امام حسين(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) و امام زين العابدين(ع) عتبات عاليات و بارگاه منور آن امامان معصوم با گلاب ناب اين شهر عطرآگين مي شود.
سوم در آستانه ماه مبارك رمضان تمامي مساجد و اماكن مذهبي ايران با گلاب ناب اين شهر غبارروبي و عطرافشاني مي شود.
مردم قمصر آداب و مراسم خاصي براي ماه مبارك رمضان دارند. در شهر قمصر چند روز مانده به ماه مبارك رمضان متولي يا خادم هر مسجد بر فراز گلدسته آن مي رود و با صداي بلند از زنان و دختران دعوت مي كند براي نظافت خانه خدا بشتابند.
به دنبال آن بسياري از بانوان و دختران داوطلب به مسجد مي آيند و دسته جمعي به آب و جاروي مسجد و شستن فرش و زيلو و ظرف ها و آماده سازي وسايل پذيرايي از نمازگزاران و مهمانان ماه رمضان مي پردازند.
پس از غبارروبي، محراب مسجد توسط پيش نمازمسجد يا يكي از سادات با سلام و صلوات با گلاب ناب قمصر شستشو و معطر مي شود و بدين ترتيب مردم به استقبال ماه مبارك رمضان مي روند.
رؤيت هلال در شب اول ماه رمضان در شهر قمصر هم منحصر به فرد است، مردم در اين شب به همراه يك قرآن، يك آيينه و يك سيني كه داخل آن ظرف آب با كمي سبزي و گلاب پاشي پر از گلاب است رو به قبله مي نشينند و سعي مي كنند ماه را در آيينه ببينند.
به محض ديدن ماه شخص با سوادي با صداي رسا «سوره ياسين» را قرائت مي كند و ديگران آهسته با او اين سوره را مي خوانند. بعد يك حمد و سه «قل هوالله» قرائت مي كنند و چند صلوات مي فرستند و بر روي خود و خانواده گلاب مي پاشند و سرانجام جرعه اي از آب و سبزي را مي نوشند و عقيده دارند خوردن آن آب و سبزي به آنها نيروي قناعت مي دهد و باعث مي شود بدون ناراحتي و سختي در ماه مبارك رمضان روزه بگيرند. پس از اين اعمال يك نفر طبل مي زند تا اگر كساني موفق به ديدن ماه نشده اند مطلع شوند. ناگفته نماند، پس از رؤيت هلال چشمانشان را مي بندند و سپس بر قرآن مجيد، انگشتر عقيق، آب، سبزه يا بر روي سادات مي گشايند و صلوات مي فرستند تا ماه رمضان را به ميمنت آغاز كنند و تا پايان ماه از عهده اجراي فرامين حق برآيند.
يكي از روش هاي تشخيص سحر در ماه رمضان در منطقه كاشان، بانگ خروس است، خروس شب هنگام سه بار مي خواند، بار اول نيمه شب، بار دوم ساعتي بعد از نيمه شب و بار سوم هنگام سحر، مردم كاشان داشتن خروس بويژه خروسي سفيد را خوش يمن مي دانند و اعتقاد دارند خروس سفيد نمادي از خروس عرش الهي است و سبب خير و بركت است.
مردم قمصر در رسمي ديگر با خواندن سوره هاي ياسين و طه، نيت مي كنند سحر از خواب بيدار شوند، همچنين معتقدند اگر هنگام خواب چند مرتبه دستشان را بر متكا (بالش) بزنند و بگويند: «دين هفتاد آسيابان به گردنت اگر سحر مرا بيدار نكني» حضور ذهن مي يابند و سحر از خواب بيدار مي شوند.
در شب بيست و هفتم ماه رمضان كه برابر با قصاص ابن ملجم مرادي، قاتل حضرت علي(ع) است آداب و رسوم خاصي در منطقه كاشان وجود دارد از جمله در قمصر در اين شب براي كسي كه بيمار است و اميدي به بهبودش نيست پيراهن مراد مي دوزند.
زني از بستگان بيمار پارچه اي مي خرد و از چند زن خياط دعوت مي كند شب بيست و هفتم به مسجد بيايند بعد از نماز عشا هنگام خواندن دعا پارچه را ببرند و پيراهن مورد نظر را مي دوزند و هنگام دوختن مرتب صلوات مي فرستند.
بعد از دوختن پيراهن از آخوندي مي خواهند روضه حضرت ابوالفضل(ع) بخواند و بيمار را دعا كند آن گاه همه رو به قبله مي نشيند و دعاي «امن يجيب...» مي خوانند و صاحب نذر مقداري خرما بين جمعيت تقسيم مي كند، بعد آخوند با عده اي از مؤمنان به ديدن بيمار مي روند و هنگام عيادت براي او دعا مي خوانند و پيراهن را به تن او مي پوشانند و عقيده دارند خداوند بيمار را شفا خواهد داد.
مراسم عيدفطر نيز در منطقه كاشان باشكوه هرچه تمام تر برگزار مي شود در كنار آداب اين عيد مثل نماز زيارت اهل قبول، فطريه و... كارهاي خوب و پسنديده ديگري هم در گذشته در اين منطقه انجام مي گرفته است.
نگاهي به آداب و رسوم عزاداري محرم در كاشان
بزرگداشت نهضت عاشورا در گوشه و كنار سرزمين ايران با آداب و سنن خاص و به اشكال مختلف عزاداريهاي سنتي اجرا مي‌شود.
عزاداري امام حسين (ع) در كاشان نيز از قديم با شوري وافر برپا مي‌شود، بطوريكه اولين دسته بندي عزاداري محرم را "ميرزا شرف‌الدين علي حسيني"، يكي از سادات كاشان، برپاداشت و همين امر نشانه ارادت مخلصانه و ديرينه مردم اين شهرستان به‌پيامبر (ص) و اهل بيت (ع) به ويژه حضرت سيدالشهدا (ع) و برادر وفادارش حضرت ابوالفضل (ع) است.
از جمله آداب و سنن عزاداراي امام حسين در كاشان، علاوه بر روضه خواني، نوحه سرايي و مرثيه خواني، برداشتن علم و علمات، كتل و بيرق، شامل عزاداري در بازار، نخل برداري، شمع زني و چهل منبر، جريده، عزاداري سقاها و سقا كردن كودكان است.
از اولين روز محرم، دسته‌هاي عزاداري به نوبت در بازار كاشان به سينه زني و زنجيرزني مي‌پردازند.
هيات‌هاي بزرگ از دو مسير به بازار وارد مي‌شوند و در نهايت در تيمچه تاريخي" امين الدوله"، اوج سوگواري و عزاداري خود را به نمايش مي‌گذارند.
در برخي از اين مكان‌ها، دسته‌ها و هيات‌ها توقف مي‌كنند و دقايقي را به روضه خواني و سينه‌زني اختصاص مي‌دهند.
نخل برداري كه نماد و نشانه تشييع جنازه حضرت سيدالشهدا (ع) در روز عاشوراست، در بيشتر شهرهاي ايران، همچنين كاشان انجام مي‌شود.
در كاشان پنج نخل شامل " نخل سرپره"، "نخل درب فين"،" نخل درب باغ"، "نخل كلهر" و" نخل باباشرف" وجود دارد.
" علي اصغر شاطري" يكي از محققان و مورخان كاشان درباره مهيا كردن اين نخلها در مقاله‌اي نوشته است: مردم اين نخلها را در دهه اول محرم آماده مي‌كنند و لباس سياه مي‌پوشانند.
نحوه پوشاندن لباس به نخل در كاشان بر خلاف ساير نقاط كشور بسيار ساده و بدون تشريفات است.
ابتدا نخل را با گلاب كاشان معطر مي‌كنند، سپس لباس سياه نخل، معروف به چادري، را با فريادهاي "ياحسين" بر نخل مي‌پوشانند و پارچه سبز رنگي كه نشان از آقايي و سيادت سادات بني فاطمه است ، به صورت عمامه بالاي نخل مي بندند.
پيراهن مانندي كه آغشته به خون است را به نشانه شهادت به قسمت عقب نخل مي آويزند.
به برخي نخلها شمشير، خنجر، سپر، كلاه خود و آيينه نيز نصب مي‌كنند.
شمع زني و چهل منبر از ديگر ايين عزاي حسيني در كاشان است.
ساعاتي به غروب روز تاسوعا، بسياري از نذرداران و علاقه‌مندان به شركت در مراسم شمع زني، ۷۲شمع به ياد ۷۲شهيد روز عاشورا در دست مي‌گيرند و با وضو و طهارت و پا برهنه در چهل مكان مقدس مثل زيارتگاهها، مساجد و حسينيه‌ها شمع روشن مي‌كنند.
دليل اينكه اين آيين در چهل مكان مقدس اجرا مي‌شود، آن است كه كاروان اسراي كربلا را تا شهر شام در چهل منزل گردانده‌اند.
يكي ديگر از آداب محرم در دسته‌هاي سوگواري سالار شهيدان برداشتن علمي است به نام" جريده".
در تاريخ فرهنگ عامه كاشان آمده‌است : " علم جريده" شبيه به نيزه بوده و داراي يك يا دو تسمه آهنين هلالي شكل، دو پنجه فولادين، دو عدد شير،كشكول مسي، رشته‌هاي مرواريد، جاشمعي و چند تكه پارچه قيمتي است.
"جريده" در واقع‌نمادي از ويژگي‌هاي علمدار كربلاست، كشكول به نشانه سقايي حضرت، هلال تشبيه رخسار او به ماه، آيينه صداقت و يكرنگي حضرت ابوالفضل و رشته‌هاي مرواريد نشانه رشته الفت و وفاداري ايشان به حضرت سيدالشهدا(ع)، است.
همچنين علم نشانه علمداري و سپهداري، پنجه‌هاي فلزي نشاني از دستهاي بريده حضرت ابوالفضل العباس (ع) است.
از ديگر اعتقادات مردم كاشان است كه آب در كشكول مي‌ريزند و از اين آب به بيماران مي‌دهند تا به خواست خدا شفا يابند.
عزاداري سقايي نيز از قديم در كاشان رايج بوده است.
اين نوع سوگواري با خواندن مصيبت‌هاي وارده بر خاندان رسول خدا(ص) به صورت ذكر گرفتن و نوحه سرايي، دسته جمعي و هماهنگ همراه است.
مجلس "عزاداري سقايي" با نوحه سرايي سرپرست هيات كه به بابا مشهور است، آغاز مي‌شود و رسميت مي‌يابد و در آخر به دعا ختم مي‌شود.
"سيد محمد معتمدي" يكي از محققان در مورد چگونگي سقا كردن كودكان در كاشان مي‌نويسد: بعضي از خانواده‌هاي بي‌فرزند يا كساني كه طفلشان مريض است، از خدا مي‌خواهند كه به آنان فرزندي عطا كند يا فرزندشان شفا يابد تا او رابه عضويت هيات سقايان و خدمتگزاري اباعبدالله الحسين(ع) درآورند.
معمولا در هفت يا هشت سالگي كودك، در مجلسي بابا و سرپرست هيات سقايان دعوت مي‌شود و او را لباس سقايي مي‌پوشاند و در اين حين، قصيده‌اي مخصوص مي خواند.
لباس و وصله‌هاي سقايي شامل" كلاه ترمه" به نشانه تاج افتخار خدمتگزاري امام حسين (ع)، "شير و قلاب" به نشانه كمربند سقايي، كشكول به‌نشانه مشك آب سقايي، لنگ به جاي نطع سقايي، رشته‌اي قرمز به نشانه رشته غم و ماتم امام حسين (ع) است كه به كمر كودك مي‌بندند.
