بخشی از مقاله
مقدمه
سرطان پستان بهعنوان شایعترین سرطان در زنان محسوب میگردد .(1) از بیشترین میزان بروز در آمریکا تا کمتـرین میـزان بـروز در کشـورهای آسـیایی متغیـر اسـت. بــا
* نویسنده مسئول: ایرج ضاربان، دکتری آموزش بهداشت، گروه آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، زاهدان، ایران تلفن: 0541-2425375 ایمیل: Zareban@gmail.com
این وجود، در حال حاضر در کشورهای آسیایی نیز به دلیل تغییر سبک زندگی، میزان بروز نسبت بـه گذشـته بیشـتر شده است. در ایران، نیز افـزایش نگـرانکننـدهای در بـروز سرطان پستان دیـده مـیشـود و آمـار بیمـاران بـا مرحلـه
http://jech.umsha.ac.ir
آموزش مبتنی بر مدل اعتقاد بهداشتی Archive of SID
12 خدیجه کلان فرمانفرما و همکاران
پیشرفته بیماری ونسبتاً جوان در حال افـزایش اسـت .(2) معرض خطـر قـرار دارند(حساسـیت درک شـده) و خطـر
در ایران سرطان پستان در بین زنان بـا 21/4 درصـد کـل تهدیدکننده آنها بسیار جـدی اسـت (شـدت درک شـده)،
سرطانهـا، بـالاترین شـیوع را دارد (3) و سـن شـایع ایـن تغییر رفتار برای آنها منافع زیادی دارد( منافع درک شده)
بیمـاری در ایـران بـین 35 تـا 45 سـالگی اسـت .(4) و موانـع موجـود در جهـت انجـام رفتارهـای بهداشـتی را
آزمـونهـای غربـالگری سـرطان نقـش اصـلی در کـاهش میتوانند مرتفع سازند(موانع درک شـده). در ایـن شـرایط
مرگومیرهای مرتبط با سرطان را ایفا میکنند. با توجه به است که مداخلات و برنامههای آموزشیاحتمالاً مؤثر واقع
عدم وجود راه پیشگیری قطعی، تشخیص زودرس و درمان میشود .(12) از طرفی خودکارآمدی نیز به معنای قضاوت
در مراحل اولیه بیماری از اهمیت بـالایی برخـوردار اسـت. فرد در مورد تواناییهایش برای انجام یک عمل، مـیتوانـد
تشخیص زودرس در مراحل اولیه بیمـاری بـا مـاموگرافی، فـرد را بـه اتخـاذ رفتارهـای ارتقادهنـده سـلامت و تـرک
انتخاب روشهای درمانی مختلف، موفقیت درمـان و طـول رفتارهای مضر سلامت قادر سازد .(13) لذا پـژوهش حاضـر
عمر بیماران را زیاد میکند .(5) سه روش غربالگری جهت بــا هــدف تعیــین تــأثیر آمــوزش در اتخــاذ رفتارهــای
تشخیص این بیماری شـامل خودآزمـایی پسـتان، معاینـه پیشگیریکننده از سرطان پستان با استفاده از مدل اعتقـاد
بالینی توسـط پزشـک و انجـام مـاموگرافی مـیباشـند .(6) بهداشتی در معلمین مدارس راهنمایی شهر زاهـدان انجـام
باوجود تأثیر غربالگری بر کاهش مرگومیـر زنـان، فقـدان یافته است.
آگاهی زنان در این زمینه از دلایل مهم عدم انجام این رفتار مواد و روشها
اسـت .(7) بـر اسـاس مطالعـه Fontana و همکـاران، زنـان این پژوهش یک مطالعـه نیمـه تجربـی از نـوع قبـل و بعـد
مهاجر کشور سوئیس در مقایسه با زنان سوئیسی الاصـل از شـاهد دار بـود کـه بـر روی 240 نفـر 110)نفـر در گـروه
عملکرد غربالگری بسیار پایینتری برخوردار بـودهانـد کـه مداخله، 110 نفر گروه کنترل) از معلمین زن مدارس شـهر
عدم آگاهی مناسب مهمترین عامل آن بیان شـده بـود .(8) زاهدان که با نمونهگیری چندمرحلهای انتخاب شدند، انجام
از شیوههای مهم و مـورد تأکیـد افـزایش آگـاهی، آمـوزش پذیرفت. برای دستیابی به نمونـههـای موردبررسـی، ابتـدا
مناسب است بهطوریکه در بسیاری از تحقیقـات نقـش آن لیست مدارس راهنمایی دخترانه از آموزش وپرورش نـواحی
در افزایش آگاهی معنیدار بوده است .(9) آموزش بهداشت 1و2 شهرستان زاهدان تهیـه شـد و بـه طـور تصـادفی یـک
با استفاده از نظریهها یا مدلهای آموزشی جهـت افـزایش ناحیه بهعنوان گروه مداخله و یک ناحیـه بـهعنـوان گـروه
آگاهی، تغییر نگرش و اتخاذ رفتارهـای بهداشـتی، مـؤثر و کنترل انتخاب، سـپس از هـر ناحیـه 6 مدرسـه بـهصـورت
اساسی است(.(10 یکی از مـدلهـای آموزشـی مطـرح در تصادفی انتخاب شـدند؛ در مجمـوع 12 مدرسـه از هـر دو
آموزش بهداشت مدل اعتقاد بهداشـتی اسـت. ایـن مـدل، ناحیه انتخـاب و همـه معلمـین ایـن مـدارس وارد مطالعـه
الگویی جامع است که بیشتر در پیشگیری از بیماری نقش شـدند. معیارهـای ورود بـه مطالعـه شـامل معلمـین دارای
دارد و اساس این الگو بر روی انگیزه افراد برای عمل اسـت تحصــیلات در تمــامی مقــاطع (فــوقدیـپلم، لیســانس،
این مدل بر این تأکید دارد که ادراک فرد ایجـاد انگیـزه و فوق لیسـانس) و افـراد فاقـد سـابقه ابـتلا بـه بیمـاری هـای
حرکت میکند و سبب ایجاد رفتار در او میشود. بهطورکلی خوشخیم و یا بدخیم پستان بودند. همچنـین معیـار عـدم
این مدل بـر تغییـر در اعتقـادات تمرکـز دارد و تغییـر در انتخاب یا خروج شـامل کسـانی بـود کـه تجربـه ابـتلا بـه
اعتقادات منجر به تغییر در رفتار میشود .(11) مدل اعتقاد سرطان پستان را دارا بودند.
بهداشتی بر این قاعده استوار است که مردم زمانی نسـبت ابزار گردآوری دادهها پرسشنامه محقق سـاخته دوقسـمتی
به پیامهای بهداشتی و پیشگیری از بیماریها واکنش خوب بود. بخش اول سؤالات جمعیتشناختی مانند سن، وضعیت
و مناسبی از خود نشان مـیدهنـد کـه احسـاس کننـد در تحصیلی، وضعیت تأهل و بخش دوم شامل سؤالات آگـاهی
http://jech.umsha.ac.ir
Archive of SID
مجله آموزش و سلامت جامعه، دوره 1، شماره 1، بهار 1393 13
16)سؤال) با سؤالاتی نظیـر" کـدامیـک از مـوارد موجـب پرسشنامه مذکور قبل از آموزش از طریق خودگزارشدهـی
افزایش احتمال ابتلا به سرطان پستان مـیشـود"، سـؤالات توسط آنها تکمیل گردید. محتـوای آموزشـی مناسـب، بـا
حساسیت درک شده 6) سؤال) با سؤالاتی نظیر "من بـرای توجه به نتایج بهدستآمده از پیشآزمون و بر اساس مـدل
مبتلا شدن به سرطان پستان بسـیار جـوانم لـذا نیـازی بـه اعتقاد بهداشتی، در طی حدود 5 جلسه آموزشی یکساعته
انجام خودآزمائی پستان ندارم"، شدت درک شده 5) سؤال) برای گروه آزمون اجرا شـد. روشهـای مورداسـتفاده بـرای
با سؤالاتی نظیر "اگر من بـه سـرطان پسـتان مبـتلا شـوم آموزش شامل: سخنرانی و نمایش فـیلم، ارائـه پاورپوینـت،
زندگی برایم سخت خواهد شد"، منافع درک شده 5)سؤال) پرسش و پاسخ، بحث گروهی و ارسال پیام کوتـاه از طریـق
با سؤالاتی نظیر "من خودآزمائی پستان را انجـام مـیدهـم تلفن همراه بود. در طی این جلسات در ارتبـاط بـا افـزایش
چون این عمـل راحـت و سـاده اسـت"، موانـع درک شـده آگاهی گروه هـدف بـا بیمـاری و عـوارض سـرطان پسـتان،
5)سؤال) با سؤالاتی نظیر "من خودآزمائی پسـتان را انجـام آشنایی با شیوههای غربـالگری ماننـد زمـان مناسـب بـرای
نمیدهم، چون میترسم سـرطان داشـته باشـم"، سـؤالات انجام ماموگرافی، معاینه توسط پزشـک و یـا نحـوه صـحیح
خودکارآمدی 5)سؤال) با سؤالاتی نظیر "من میتوانم بدون انجام خودآزمایی و شیوه داشتن یک زندگی سالم بر اسـاس
کمک دیگران خودآزمایی پسـتان را انجـام دهـم"، راهنمـا مدل اعتقاد بهداشتی، محتوای آموزشی بر مبنای سازههای
برای عمـل 6)سـؤال) بـا سـؤالاتی نظیـر "بیشـترین منبـع مدل ارائه گردیـد. 2 مـاه بعـد از مداخلـه آموزشـیمجـدداً
اطلاعاتی شما در رابطه بـا آزمـون هـای تشـخیص سـرطان همان پرسشنامه توسـط شـرکت کننـدگان تکمیـل گردیـد.
پستان کدام است" و رفتار 5) سؤال) با سؤالاتی نظیـر "آیـا اطلاعات جمعآوریشده با استفاده از نرمافزار SPSS-15 و
تابه حـال مـاموگرافی شـدهایـد" بـود. بـرای تعیـین اعتبـار آزمونهای آماری تیمستقل و کایاسـکوئر تجزیـه وتحلیـل
پرسشنامه از روش اعتبار محتـوایی اسـتفاده شـد. بـه ایـن شدند. سطح معنی داری برای همه آزمون هـا کمتـر از 0/05
منظــور از 10 نفــر از متخصصــین آمــوزش بهداشــت، در نظر گرفته شده بود.
انکولوژیســت، زنــان و اپیدمیولوژیســت نظرخــواهی شــد و یافتهها
نسبت روایی محتوی((Content Validity Ratio و شـاخص محدوده سنی شرکت کننـدگان در مطالعـه بـین 21 تـا 65
روایی محتوی (Content Validity Index) محاسبه گردیـد. سال با میانگین 39/4 7/4 بود کـه بیشـترین افـراد 53/2)
آیتمهایی که نمره نسبت روایی محتوایی آنها بیش از 0/62 درصد) در محدوده سنی 35 تا40 سال قرار داشـتند. 40/8
و شاخص اعتبار محتوایی بالای 0/79بود، موردقبـول واقـع درصد معلمین دارای مدرک کـاردانی، 55/8 درصـد دارای
شد. همچنین پایایی همه سازههای مـدل اعتقـاد بهداشـتی مدرک کارشناسی و 3/3 درصد نیز دارای مدرک کارشناسی
در مطالعه مقدماتی بر روی 30 نفر از واحدهای پژوهشی با ارشد بودند. 90 درصد از شرکت کننـدگان متأهـل و مـابقی
استفاده از آلفای کرونباخ بررسی شد. ضـریب پایـایی کلیـه مجرد، طلاق گرفته و یا بیـوه بودنـد. جـدول شـماره 1 بـه
سازهها بیش از 0/70 محاسبه گردید. بررسی ویژگی های جمعیت شـناختی شـرکت کننـدگان در
در مرحله بعد، بهمنظور جمعآوری دادهها ابتدا توضـیحات مطالعه پرداخته است، بر اساس نتایج آزمـون کـایاسـکوئر
کافی به معلمین واجد شرایط در مـورد اهـداف پـژوهش و اختلاف آماری معنی داری ازنظر سطح تحصیلات و وضعیت
اینکه اطلاعات اخذشده از افراد شرکتکننـده در مطالعـه، تأهــل قبــل از مطالعــه بــین دو گــروه (مداخلــه و کنتــرل)
محرمانه خواهد بود، داده شد همچنین تأکید شد که در هر مشاهده نشد. همچنین مقایسه نمرات سازه های مدل اعتقاد
زمان که تمایلی بـه ادامـه حضـور در پـژوهش مـوردنظر را بهداشتی با استفاده از آزمون تی مستقل نیـز نشـان داد کـه
نداشته باشند میتوانند از مطالعه خارج شـوند. آزمـودنیهـا اختلاف معنـی داری بـین گـروه مداخلـه و کنتـرل قبـل از
در صورت تمایل با کسب رضایتنامـه وارد مطالعـه شـده و مداخله آموزشی وجود نداشت .(P>0/05)
http://jech.umsha.ac.ir
14 آموزش مبتنی بر مدل اعتقاد بهداشتی
جدول شماره -1 مقایسه توزیع فراوانی مشخصات فردی در گروههای
تحت مطالعه
متغیر گروه مداخله گروه کنترل سطح
معنیداری
تعداد درصد تعداد درصد
گروههای کمتر از30 سال 14 70 6 30 0/002
سنی 34-30 19 51/4 18 48/6
40-35 50 53/2 44 46/8
45-41 25 58/1 18 41/9
سطح 46 سال و بالاتر 12 26/1 34 73/9
فوقدیپلم 51 42/5 47 39/2 0/628
تحصیلات لیسانس 64 53/3 70 58/3
وضعیت فوقلیسانس 5 4/2 3 2/5
مجرد 8 6/7 5 4/2 0/470
تأهل متأهل 108 90 108 90
سایر 4 3/3 7 5/8
تغییرات میانگین نمرات سازه های مدل اعتقاد بهداشـتی در دو گروه پس از مداخله را با استفاده از آزمون تیمستقل در جدول شماره 2 ارائه شده است.
جدول شماره -2 شاخصهای آماری تغییرات نمرات میانگین سازههای مدل اعتقاد بهداشتی در دو گروه پس از مداخله
گروه مداخله گروه کنترل سطح
متغیر (N=120) (N=120)
معنیداری
میانگین( انحراف معیار)میانگین( انحراف معیار)
آگاهی 5/12) 5/69( 4/27) 0/796( 0/001
حساسیت درک 3/52) 1/025( 2/72) 0/025( 0/016×
شده
شدت درک شده 4/18) 1/76( 3/18) 0/33( 0/004×
منافع درک شده 3/21) 1/98( 2/43) 0/15( 0/001
موانع درک شده 4/12) 1/42( 2/72) 0/17( 0/001
خودکارآمدی 4/21) 3/59( 3/06) 0/22( 0/001×
رفتار 2/92) 1/70( 2/07) 0/042( 0/001×
طبق یافتهها، تغییرات قبـل و بعـد از مطالعـه در میـانگین نمرات آگـاهی، حساسـیت درک شـده، شـدت درک شـده، منافع و موانع درک شده، خودکارآمدی و رفتار در دو گـروه مداخله و کنتـرل تفـاوت معنـیداری داشـتند(.(P<0/001 لازم به ذکر است نتیجه آزمون کایدو نشان داد کـه ازنظـر
Archive of SID
خدیجه کلان فرمانفرما و همکاران
متغیر سن بین دو گروه مداخلـه و کنتـرل قبـل از مداخلـه آموزشی تفاوت آماری معنی داری وجود داشت. با توجـه بـه وجود تفاوت معنی دار قبل از مداخلـه بـرای تعیـین تفـاوت معنی داری در بعد از مداخله آموزشی از تحلیـل رگرسـیون خطی چندمتغیره استفاده شـد و بعـد از مداخلـه آموزشـی همچنان تفاوت معنی داری بین دو گـروه ازنظـر سـازه هـای مدل اعتقاد بهداشتی وجود داشت .(P<0/001)
مهمترین راهنمای عمـل در مـورد رفتارهـای پیشـگیرانه از سرطان پستان در افراد موردمطالعه بعد از مداخله آموزشی، به ترتیب پزشک و کارمندان بخش بهداشت 86/2) درصد)، رادیــو و تلویزیــون 79/3) درصــد)، کتــاب 71/5) درصــد)، دوستان و آشنایان 70/7) درصد)، روزنامه 63/8) درصـد) و مجلات 60/4) درصد) بود (نمودار شماره .(1
گروه مداخله ًًٌ
گروه کنترل ٍ؟ّْ َ؟ُْ ٍ؟َّ ًُ
ْ؟ًْ ِ؟ٌْ ًَ
َ؟َّ َ؟ّْ ًْ
ُ؟ًّ ِ؟ُّ ٌّ
ًّ
َ؟َِ
َ؟َُ
ًِ
ًُ
ًَ
ًٍ
ًٌ
ً
مجلات روزنامه دوستان کتاب تلویزیون پرسنل
بهداشتی
نمودار شماره -1 توزیع فراوانی(درصد) راهنمای عمل در دو گروه
مداخله و کنترل
در جدول شماره 3 در سؤال (آیا خودآزمایی پستان را انجام میدهید؟) تغییرات ایجـاد شـده بعـد از مداخلـه آموزشـی، بسیار بیشتر از موارد دیگر بود. به طوریکه میزان عدم انجام خودآزمایی پستان در شرکتکنندگان در گروه مداخله پس از برنامه آموزش از 50 درصد به 5/2 درصـد کـاهش یافتـه بود.
جدول شماره-3 توزیع فراوانی انجام رفتارهای پیشگیریکننده از سرطان پستان در گروه مداخله
زمان قبل از مداخله بعد از مداخله
همیشه گاهی اوقات اغلب هرگز همیشه گاهی اوقات اغلب هرگز
تعداد(درصد) تعداد(درصد) تعداد(درصد) تعداد(درصد) تعداد(درصد) تعداد(درصد) تعداد(درصد) تعداد(درصد)
سابقه مراجعه به پزشک 4(3/3) 4(20) 6(5) 86(71/7) 12(10/3) 20(17/2) 41(35/3) 43(37/1)
سابقه انجام ماموگرافی 4(3/3) 14(11/7) 2(1/7) 100(83/3) 3(2/6) 9(7/8) 42(36/2) 62(53/4)
سابقه انجام خودآزمایی پستان 11(9/2) 35(29/2) 14(11/7) 60(50) 20(17/2) 58(50) 32(27/6) 6(5/2)
سابقه مصرف میوه و سبزیها 67(55/8) 38(31/7) 13(10/8) 2(1/7) 66(56/9) 32(27/6) 18(15/5) ---
سابقه انجام فعالیت بدنی 21(17/5) 62(51/7) 25(20/8) 12(10) 28(24/1) 64(55/2) 20(17/2) 4(3/4)
http://jech.umsha.ac.ir
Tuong-Vi
بحث
پژوهش حاضر با هدف تعیین اثربخشی آمـوزش مبتنـی بـر مــدل اعتقــاد بهداشــتی در اتخــاذ رفتارهــای پیشــگیرانه از سرطان پستان در بین معلمـین شـهر زاهـدان انجـام شـد. یافتههای این پژوهش مؤید آن بود که آموزش تأثیر مثبتی بر افزایش میزان آگـاهی، سـازههـای منـافع و موانـع درک شده، تغییر نوع باورها و بهبود خودکارآمدی و نحوه عملکرد شرکتکنندگان داشته است. در همین راستا، نتایج مطالعـه مودی و همکاران با عنوان مقایسه تأثیر سـه روش مداخلـه آموزشی بر اساس مـدل اعتقـاد بهداشـتی بـر انجـام رفتـار غربالگری ماموگرافی که در زنـان بـالای 40 سـال اصـفهان نشان داد که نمرات آگاهی و اغلب سازه هـای مـدل اعتقـاد بهداشتی در هر یک از گروه های مورد مطالعـه، قبـل و سـه ماه بعد از مداخلـه دارای اخـتلاف معنـی داری بـوده اسـت .(14) همچنین در مطالعـه Judkin و همکـاران بـا عنـوان تأثیر آموزش بر ارتقاء مهارت پرسـتاران در مـورد بررسـی پستان و تشخیص توده در آنها نیز دستآوردهای مشابه بـا یافتههای مطالعه حاضر گزارششده بود .(15)
در این مطالعه میانگین نمرات آگاهی و رفتار افـراد بعـد از آموزش ارتقاء یافت. مطالعه Beydag و همکـاران نشـان داد که آموزش روی آگاهی و رفتـار خودآزمـایی پسـتان تـأثیر داشــته اســت .(16) در مطالعــه حاضــر میــانگین نمــرات حساســیت و شــدت درک شــده، بعــد از مداخلــه آموزشــی نسبت به قبل از آموزش افزایشیافته بود. در مطالعه ریگـی و همکاران نیز بررسی واحدهای پژوهش ازنظر نگرش نشان داد که تغییرات هر دو گروهی که بهصـورت شـبیهسـازی و سخنرانی آموزش دیدند معنیدار شده بـود((17، همچنـین
در مطالعه بر روی زنان ویتنـامی نیـز آمـوزش
تأثیر مثبتی بر روی باورها داشته است .(18) مطالعهای کـه توسط Crombie انجام یافت نیز نشاندهنده افزایش نگرش مثبت زنان نسبت به راههای تشخیص زودرس، سه ماه پس از مداخلـه آموزشـی بـود .(19) در مطالعـه Consedine و همکاران، درک زنان از در معرض خطر بـودن را بـهعنـوان یکی از عوامل اصلی رفتار پیشگیریکننده از سرطان پستان مطرحشده است. مطالعه آنان نشان داد که هر چه فرد خود
Archive of SID
مجله آموزش و سلامت جامعه، دوره 1، شماره 1، بهار 1393 15
را در معرض خطر بیشتری احساس کنـد، احتمـال انجـام دادن ماموگرافی در او بیشتر میشود .(20) تغییر نگرش در افرادی که از سطح سواد بالایی برخوردارند سریعتر از سایر افراد صورت میپذیرد. با توجه به اینکه افراد شرکتکننـده در این پژوهش معلمین تحصیلکرده بودند آموزش به ایـن افراد، نگرش آنـان را نسـبت بـه مسـائل بهداشـتی مثبـت میسـازد. بـه عقیـده محققـان داشـتن اطلاعـات و آگـاهی به تنهایی برای انجام یک رفتار کافی نیست بلکه طرز تفکر و نگرش درباره یک بیماری، عامـل مهمـی در انجـام دادن یـا ندادن یک اقدام پیشگیریکننده است .(21)
