بخشی از مقاله
مقدمه جهانی بهداشت و یونیسف در سال 2013 روزانـه بـیش از
آسیب های ناشی از حوادث در سراسـر جهـان یـک مشـکل 2000 نوجوان به دلیل آسـیب هـای ناشـی از حـوادث کـه
مهــم بهداشــتی را تشــکیل مــیدهــد و یکــی از مهــمتــرین قابل پیشگیری هستند جان خود را از دست می دهند، ده هـا
علت های مرگ ومیر در میان افراد زیر 45 سال می باشد -2) میلیون کودک در بیمارستان بستری شده و اغلب آنها دچـار
.(1 بر اساس گزارش مشـترک منتشرشـده توسـط سـازمان معلولیت مادام العمر می شوند .(3) بر اساس گزارش سـازمان
* نویسنده مسئول: فروزان رضاپور شاه کلائی؛ همدان، خیابان شهید فهمیده، بهداشتی جهانی در سال 2013 آسیب های ناشی از حوادث
دانشگاه علوم پزشکی همدان، دانشکده بهداشت، گروه بهداشت عمومی ترافیکی، غرق شدن، مسمومیت ها، سـقوط، یـا سـوختگی و
تلفن: 081-38380025 ایمیل:: f.rezapur@umsha.ac.ir
http://jech.umsha.ac.ir
2 پیشگیری از آسیبهای ناشی از حوادث مدرسهای بر اساس مدل اعتقاد بهداشتی زهرا فرهادی و همکاران
خشونت، تجاوز، خشونت خودسوزی، حوادث ناشی از جنگ سـقوط بــوده اسـت (در منــاطق شـهری 62/4 درصــد و در
سالانه باعث مرگ 5 میلیون نفر در سراسر دنیا شده و باعث مناطق روستایی70 درصد بود) .(10) در تحقیق دیگری در
آسیب رساندن بـه میلیـونهـا نفـر مـیشـود و 9 درصـد از ســال 1385، نظــری نشــان داد کــه از بــین 42/1 درصــد
مرگ ومیر جهانی را به خود اختصاص داده و تهدیدی بـرای کشتهشدگان عابر پیاده، 8/9 درصد کودکان بودند .(11)
سلامتی در هر کشور هسـتند، بخـش عظیمـی از جراحـت بعد از خانواده، مدرسه مهم ترین نقش را در سلامت کـودک
وارده به مردم باعث تحمیل معلولیت موقت یا دائم بـه آنهـا دارد. در محیط مدرسه کودک زمـان بسـیاری را بـه همـراه
میشود .(4-5) گروه همسالان صرف می کند. مدرسه به دلیل شرایط خاص
بــیش از90درصــد از مــرگ ناشــی از حــوادث در دنیــا، در موجود مانند تجمع تعداد زیاد کودکان، مشخصـات تکـاملی
کشورهای با درآمد کم یا متوسط رخ داده است وبـر اسـاس کودکان و مشـکل بـودن نظـارت بـر آنـان، شـرایط خـاص
مدل بار جهانی بیمـاری هـا در سـال2020، مـرگ ناشـی از محیطی نظیر وجود پله، راهرو، حیاط مدرسه، زمـین بـازی،
حوادث در کشورهای درحال توسعه 80 درصد افـزایش و در احتمالاً سالن ورزشی و غیر؛ مـی توانـد زمینـه سـاز حـوادث
کشورهای با درآمد بالا 30درصد کاهش خواهـد یافـت .(2) ناتوان کننده و حتـی مـرگ آور بـرای کودکـان باشـد .(12)
در کشــور مــا نیــز بــیش از 48000 کشــته در حــوادث حوادث مدرسه ای حـوادثی هسـتند کـه در حیطـه اختیـار
غیرعمدی، بیش از 300 هزار مورد بستری شده بیش از یک مدرسه اتفاق می افتنـد. منظـور از حیطـه اختیـار مدرسـه،
روز در بیمارستان های کشور و حدود 3 میلیون آسیبدیـده محوطه داخل مدرسه، در مسیر رفتن به مدرسـه، در مسـیر
منجــر بــه درمــان ســرپایی در نتیجــه حــوادث عمــدی و بازگشت به خانه، در فعالیـت هـای خـارج از مدرسـه تحـت
غیرعمدی بوده اسـت .(6) بـر اسـاس آمـار پزشـک قـانونی مسؤولیت مدرسه، در محل توقف سرویس و داخل سرویس
کشور، حوادث دومین علت مرگ ومیر کودکان شناخته شـده رفت وآمد تحت مسؤولیت مدرسه مـیباشـد .(8) حـوادث از
و حوادثی نظیر حوادث ترافیکی که درنتیجه برخورد با یـک سه بعد انسانی، اجتماعی و اقتصـادی دارای اهمیـت اسـت.
وسیله نقلیه با وسیله نقلیه دیگر، اشیاء یا با عـابر پیـاده بـه بروز حادثه از جنبه فرد آسیب دیده بـه دلیـل ایجـاد درد و
وجود می آید و سقوط که در نتیجه زمین خوردن در برف و رنج، از لحاظ فرد به وجود آورنده حادثه به دلیـل احسـاس
یخ، لیز خوردن، سکندری خـوردن، سـقوط حـین اسـکی و گنـاه و تقصــیر و از دسـت دادن آرامــش روحـی و آســایش
اسکیت، سقوط از صندلی چـرخ دار، صـندلی، نردبـان، پلـه، جسمی، از لحاظ اقتصادی به دلیل ضرر و زیان مـالی بـرای
محل های مختلف در ساختمان، درخت، پل عابر پیاده، کـوه درمان و جبران توان از دست داده و در صورت شدت حادثه
و نظایر آن به وجود می آید در کودکان سن مدرسه به عنوان و مرگ یا معلولیت به دلیل آزردگی های روحی و زیان هـای
مهمترین علت مرگومیر محسوب میشوند .(6-7) اقتصادی قابلملاحظه مشکلآفرین است .(13)
کشور ایران با جمعیت دانش آموزی حدود 12میلیـون نفـر، در خصوص ایجاد نگرش برای کنتـرل و مهـار آسـیب هـای
یکی از جوان ترین جوامع معاصر میباشد و لذا در جامعـهای دانش آمـوزان، کـاهش مـرگ ومیـر ناشـی از آن و افـزایش
با این ساختار جمعیتی، بهداشت و آموزش دو موضوع مهـم کیفیت زندگی کودکـان مـی تـوان از تئـوری هـای آمـوزش
پیش روی برنامه ریزان و سیاست گذاران می باشد .(8) نتایج بهداشت بهره گرفت. تئوری های آموزش بهداشت می تواننـد
پژوهشــی کــه در کرمانشــاه صــورت گرفــت نشــان داد کــه از طریــق تعیــین و جمــعآوری اطلاعــات، ارزیــابی نیازهــا،
به طورکلی 75/5 درصد کودکان مـورد مطالعـه 67) درصـد طراحــی برنامــه، تــدوین محتــوا و همچنــین ارزشــیابی
پسران و 48 درصد دختران) حداقل یک حادثه آسـیب زا را برنامه های اجرا شده در سطوح مختلف پیشگیری محقـق را
در زندگی تجربه کرده اند (9)، همچنین پژوهشی در اسـتان یاری کنند. الگوی اعتقاد بهداشتی الگویی روانشناسی اسـت
فارس نیز نشان داد که بیشترین فراوانـی حـوادث، مربـوط که چارچوبی را برای بررسی عوامل روانی احتمالی مـؤثر بـر
http://jech.umsha.ac.ir
تصمیم فراهم می کند. ایـن مـدل بـا توجـه بـه سـازه هـای حساسیت و شدت درک شده از یک سو موجب درک فـرد از یک تهدیـد سـلامتی شـده و از سـویی دیگـر بـا توجـه بـه محــرکهــای رفتــار (منــافع درکشــده، موانــع درکشــده، خودکارآمدی و راهنما برای عمل) دلیل اتخاذ یا عدم اتخـاذ رفتار بهداشتی یـا پیشـگیری کننـده توسـط افـراد را بیـان می کند .(14) با توجه به این موضـوع ایـن مطالعـه باهـدف تعیین تأثیر برنامه آموزش پیشگیری از آسیب های ناشـی از حوادث مدرسه ای در دانش آموزان دوره اول دبیرستان شهر فامنین بر اساس مدل اعتقاد بهداشتی انجام شد.
مواد و روشها
این مطالعه یک پژوهش مداخله ای از نوع تجربی مـی باشـد که در آن 144 نفـر از دانـش آمـوزان دوره اول دبیرسـتان شهر فامنین شرکت داشتند. به علت تغییـر نظـام آموزشـی کشور از دوره راهنمایی به دوره اول دبیرستان، در سال اول تغییر (سال تحصیلی(91-92، مدارس فاقد پایه هفـتم و در سال دوم تغییر (سال تحصیلی(93-92 مـدارس فاقـد پایـه هشتم یا دوم راهنمایی بودند، بنابراین این مطالعـه بـر روی دانش آموزان پایه های هفتم و نهـم صـورت گرفـت. بـرآورد حجم نمونه با لحاظ کردن توان آزمون معادل 80 درصـد و خطــای نــوع اول 5 درصــد و بــا اعمــال 15 درصــد ریـزش نمونه ها، به تعداد 144 نفر شـامل 72 نفـر بـهعنـوان گـروه مداخله و 72 نفر به عنوان گروه کنترل در نظر گرفتـه شـد. روش نمونه گیری طبقـه بنـدی تصـادفی و تعـداد نمونـه هـا متناسب با اندازه هر طبقه بود. مطالعه در فاصله زمـانی 12 اسفند 92 تا 20 اردیبهشتماه 93 انجام شد.
ابـزار جمــعآوری اطلاعــات، پرسشــنامهای محقــق ســاخته مشتمل بر سـه بخـش بـود. قسـمت اول شـامل 11 سـؤال ویژگیهای جمعیت شناختی شرکت کننـدگان، قسـمت دوم شامل 9 سؤال چهارگزینه ای آگاهی بود (ماننـد "بیشـترین مـوارد آسـیب دانــش آمـوزان در کجـا اتفــاق مـیافتــد؟) و 17سؤال دوگزینه ای عملکرد با حداقل نمره صفر و حـداکثر نمره 17 (مانند"در هنگام عبـور از خیابـان از خطـوط عـابر پیـاده اســتفاده مـیکــنم") بــود. قســمت ســوم، ســؤالات سازه های مدل اعتقاد بهداشتی به صورت مقیـاس لیکـرت 6
مجله آموزش و سلامت جامعه، دوره 1، شماره 3، پاییز 1393 3
گزینه ای را در برمیگرفت و شامل 5 سؤال برای حساسـیت درکشـده بـا حـداقل نمـره 5 و حـداکثر نمـره 30 (ماننــد "چون تاکنون دچار آسیب دیدگی به علـت حادثـه نشـده ام پس دیگر به این آسیب دچار نخواهم شد")، 5 سؤال بـرای شدت درک شده با حداقل نمره 5 و حداکثر نمره 30 (مانند "آسیب های متوسط باعث ناتوانی موقـت در دانـش آمـوزان میشود")، 4 سؤال برای منافع درک شده با حداقل نمـره 4 و حداکثر نمره 24 (مانند"توجه به توصـیه هـای ایمنـی در مورد آسیب هـای ناشـی از حـوادث بـهسـلامت مـن کمـک میکند")، 7 سؤال برای موانع درک شده با حداقل نمره 7 و حداکثر نمره 42 (مانند"حوادث غیرقابل پیشبینی هستند و قسمت هر چه باشد همان اتفاق میافتـد")، 7 سـؤال بـرای راهنمــای عمــل بــا حــداقل نمــره 7 و حــداکثر نمــره 42 (مانند"کارمندان مرکز بهداشتی و درمـانی مـرا بـه رعایـت نکات ایمنی در مدرسه توصیه میکننـد") و 6 سـؤال بـرای خودکارآمدی با حداقل نمره 6 و حداکثر نمـره 36 (ماننـد" اطمینان دارم که با رعایت نکات ایمنی مـیتـوانم از آسـیب دیدن به علت حادثه جلـوگیری کـنم") بـود. پـس از اخـذ رضایت نامه کتبی از والدین و اخذ رضایت آگاهانـه از دانـش آموزان پرسشنامه ها توسط داوطلبین گروه کنترل و مداخله به صورت خودگزارش دهی قبـل و بعـد از مداخلـه آموزشـی تکمیل شدند. در تهیه پرسشنامه اولیه از منابع علمی معتبر مربوط به حوادث با در نظر گرفتن سازه هـای مـدل اعتقـاد بهداشــتی اســتفاده شــد .(15-16) بــرای ســنجش روایــی محتوایی پرسشنامه از نظـر 4 نفـر از متخصصـین آمـوزش بهداشت و ارتقاء سـلامت و پیشـگیری از حـوادث اسـتفاده شده و نظرات اصلاحی آنـان در پرسشـنامه اعمـال گردیـد. همچنین در این مطالعه به منظـور بررسـی روایـی ظـاهری پرسشــنامه از 10 نفــر از دانــشآمــوزانی کــه در مطالعــه مقدماتی جهت سـنجش پایـایی پرسشـنامه شـرکت کـرده بودند، در خصوص سـطح دشـواری و نـوع برداشـت آنهـا از سؤالات پرسیده شد و اصلاحات لازم در پرسشـنامه اعمـال گردید. پایایی پرسشنامه پس از جمع آوری اطلاعات مربوطه از 30 نفر از دانش آموزان با روش همسانی درونی و از نـوع روش ضریب آلفای کرونباخ برای متغیرهای آگاهی، عملکرد
http://jech.umsha.ac.ir
4 پیشگیری از آسیبهای ناشی از حوادث مدرسهای بر اساس مدل اعتقاد بهداشتی زهرا فرهادی و همکاران
و سازه ها سنجیده شد. ضریب پایایی سؤالات بـرای آگـاهی 0/71، حساسیت درک شده 0/71، شـدت درک شـده 0/71، منافع درک شده 0/7، موانع درکشـده 0/72، راهنمـا بـرای عمل 0/81، خودکارآمدی 0/83 و عملکـرد 0/7 بـه دسـت آمد.
با توجه به نتایج به دست آمده از مطالعه پایه (17) و مطالعـه پیش آزمون کتابچه آموزشی تهیـه و توزیـع گردیـد. در هـر جلسه آموزشی از ترکیـب روش هـای سـخنرانی، پرسـش و پاسخ و بحث گروهی استفاده شـد. درمجمـوع پـنج جلسـه آموزشی برگزار شد. قبـل از انجـام مداخلـه آموزشـی، یـک جلسه توجیهی با عنوان آشـنایی و توجیـه گـروه در مـورد اهمیت پیشگیری از آسیب های ناشی از حوادث مدرسهای و آموزش آن به دانش آمـوزان بـرای مـدیر و معـاون و مربـی بهداشــت مــدارس منتخــب برگــزار شــد. پرسشــنامههــای پیش آزمون بین دانـش آمـوزان توزیـع گردیـده و بـه روش خودگزارش دهی توسط دانش آموزان تکمیـل و جمـع آوری شدند. پس از آن سه جلسـه آموزشـی 45 دقیقـه ای بـرای دانش آموزان گروه مداخله برگـزار شـد. هـدف از برگـزاری جلسه اول آشنایی فراگیران با تعاریف آسیب هـای ناشـی از حوادث، عوامل مؤثر در بروز حوادث و زمـان و مکـان بـروز حوادث در دانش آموزان بود. در جلسـهی دوم فراگیـران بـا اهمیت پیشگیری از آسیب ها و صدمات و آسیب های شـایع در دانش آموزان آشنا شدند و در جلسه سوم آشنایی دانش آموزان با رفتارها و اقدامات پیشگیریکننده از آسـیب هـای ناشی از حوادث مدرسه ای مـوردنظر بـود. یـک مـاه بعـد از جلسه سوم یک جلسه یادآور آموزشی اجرا و دو ماه پـس از مداخله آموزشی پرسشنامه های پسآزمون برای هر دو گروه مداخله و کنترل توزیعو مجدداً به روش خـودگزارش دهـی تکمیل و جمع آوری شدند. همچنین یـک جلسـه آموزشـی برای والدین دانش آموزان گروه مداخله باهدف آشنایی آنهـا با اهمیت پیشگیری از آسـیب هـا و چگـونگی پیشـگیری از آسیب های ناشی از حـوادث مدرسـه ای برگـزار شـد. بـرای دانش آموزان گروه کنترل نیـز یـک جلسـهی آموزشـی بـه همـــراه ارائـــه کتابچـــه آموزشـــی پـــس از جمـــعآوری پرسشنامههای پسآزمون برگزار شد.
تحلیل دادهها بـا نـرم افـزار SPSS-16 انجـام گرفـت. بـرای تحلیل دادهها از آمـار اسـتنباطی شـامل آزمـون تـی در دو گروه مستقل و وابسته و آزمون کایدو استفاده شـد. سـطح معنیداری آزمونها کمتر از 5 درصد در نظر گرفته شد.
یافتهها
یافته های این مطالعه نشان داد که هیچ گونه اختلاف آماری معنیداری بین دو گروه کنترل و مداخله از نظر متغیرهـای سن، جنس، پایه تحصیلی، بعد خـانوار، رتبـه تولـد، میـزان تحصیلات مادر، میزان تحصیلات پدر، شغل مـادر و سـابقه آسیب وجود نداشت (جدول شماره .(1
