دانلود مقاله ارزشیابی برنامه آموزش پیشگیری از آسیب های ناشی از حوادث مدرسه ای در دانش آموزان ناشنوا و نیمه شنوای دبیرستانی بر اساس مدل اعتقاد بهداشتی

بخشی از مقاله

مقدمه

بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت آسیب های ناشی از حوادث، آسیب هـای ناشـی از حـوادث ترافیکـی، غـرق شدگی، مسمویت ها، سقوط، یا سوختگی وخشونت، تجاوز، خودسوزی و اعمال جنگی است که سالانه باعـث مـرگ 5 میلیون نفر در سراسر دنیا شده و آسیب به میلیون ها نفـر می شود .(1) آسیب ناشـی از حـوادث، جراحتـی فیزیکـی

* نویسنده مسئول: فروزان رضاپور شاهکلائی؛ همدان، بلوار شهید فهمیده، دانشگاه علوم پزشکی همدان، دانشکده بهداشت، گروه بهداشت عمومی.

تلفن: 081 -38380025، پست الکترونیک: f.rezapur@umsha.ac.ir http://jech.umsha.ac.ir

است کـه بـه دنبـال ورود و اعمـال ناگهـانی یـک انـرژی (مکانیکی، حرارتی، شیمیایی یا اشعه) بـیش ازحـد آسـتانه تحمل بدن، بر پیکر انسان یا نبود و کمبـود یـک یـا چنـد عنصر حیاتی مثل اکسـیژن ایجـاد مـی شـود .(2) حـوادث مدرسه ای نیز حوادثی را شامل میشوند که در طی ساعات مدرسه و در فعالیت های مدرسه ای داخل و خـارج مدرسـه از جمله مسیر مدرسه اتفاق میافتد .(3)

ارزشیابی برنامه آموزش پیشگیری از آسیبهای ناشی از حوادث مدرسهای فاطمه وجدانی آرام و همکاران 33

بر اساس گـزارش مشـترک منتشـر شـده توسـط سـازمان نه تنها بر اساس رشد و توسعه اقتصـادی، بلکـه بـر اسـاس
جهانی بهداشت و یونیسف، هر روز بیش از 2000 نوجـوان میزان توجه به آموزش و پرورش اسـتثنایی مـورد ارزیـابی
به دلیل آسیب های ناشی از حـوادث کـه قابـل پیشـگیری قــرار مــیگیرنــد .(10) در ســال 1393 حــدود 115 هــزار
هستند جان خود را از دست میدهند، دهها میلیون کودک دانش آموز استثنایی با انواع معلولیت هـا در حـال تحصـیل
در بیمارستان بسـتریشـده و اغلـب آنهـا دچـار معلولیـت بودند که با توجه به محدودیت های خاص خـود، مشـکلات
مادام العمر مـیشـوند، همچنـین حـدود 1/2 میلیـون نفـر این قشر در مقایسه با دیگر دانـش آمـوزان بیشـتر بـوده و
هرساله به علت حوادث جان خود را از دست میدهند -4) نیازمند توجه بیشتری میباشند .(11) در این میان توجـه
.(1 به دانش آموزان ناشنوا و نیمه شنوا به علـت محرومیـت از
عامل مرگ های ناشی از آسیب ها در کودکان زیر 17 سـال شنوایی به عنوان یکی از مهـم تـرین حـواس سـازگاری بـا
بــه ترتیـب مربــوط بــه حــوادث ترافیکـی 22/3) درصــد)، محیط و تحول فرایندهای ذهنی و قرار گـرفتن در معـرض
غرق شدگی 16/8) درصد)، سوختگی 9/1) درصد)، سـقوط خطر آسیب هـای ناشـی از حـوادث، بسـیار حـائز اهمیـت
4/)2 درصد) و مسـمومیت بـا 3/9 درصـد در سـال 2008 مـیباشــند .(12) عــدم آگــاهی کــافی دانــش آمــوزان از
میباشد .(5) بر اساس آمار پزشکی قانونی کشـور، حـوادث آسیب های ناشی از حوادث، آنها را در معرض آسـیب هـای
دومین علت مرگ ومیر کودکـان شـناخته شـده و حـوادثی جسمی، روحی و زیان های اقتصادی قـرار مـی دهـد .(13)
نظیر تصادف و سقوط در کودکان سن مدرسه، مهـم تـرین در این مطالعه به علت تفاوت در شـیوه آموزشـی در انـواع
علت مرگومیر محسوب میشوند .(6-7) معلولیت ها و کثرت ناشنوایان به نسبت دیگر معلولین، این
مروری بر متـون علمـی مبـین ایـن اسـت کـه حـوادث و گروه جهت مداخله انتخاب شدند.
آسیب های مربوط به مدرسه از جمله مشـکلات مهـم دنیـا در حال حاضر آموزشهای محـدودی در زمینـه ایمنـی بـا
میباشد. ازآنجاکه دانش آموزان در حـدود 5-7 سـاعت در تأکید بر حوادث ترافیکیو عمدتاً مربوط به رعایت قـوانین
روز و 5 روز در هفته و حدود 9 ماه در سـال را در مدرسـه رانندگی گنجانده شده اسـت. ایـن مسـئله توجـه و تأکیـد
میگذراند، سهم حوادث در مدرسه ها میتوانـد چشـم گیـر مسئولین در زمینه آمـوزش را مـیطلبـد. در ایـن مطالعـه
باشد. جمعیت تقرباًی 14 میلیونی دانـش آمـوزان کشـور و جهــت ارزشــیابی برنامــه آموزشــی پیشــگیریکننــده از
شرایط سنی و بیتجربگی، آنان را در معرض خطرات ناشی آسـیبهــای ناشـی از حــوادث، از مــدل اعتقــاد بهداشــتی
از وقوع حوادث در مدرسه و مسیر مدرسـه قـرار مـیدهـد استفاده شده است. مدل اعتقاد بهداشتی، یک مدل فـردی
.(8) در کشور ما برآورد میشود کـه بـین 10 تـا 15 هـزار مطالعــه رفتــار بهداشــتی و شــامل ســازههــای حساسـیت
دانش آموز در سال به علت حوادث مدرسهای در بیمارستان درکشــده، شــدت درکشــده، منــافع درکشــده، موانــع
بستری میشوند و حدود 150000 تا 200000 مـورد نیـز درکشده، خودکارآمدی و راهنمـا بـرای عمـل مـیباشـد.
به سبب این حوادث نیاز به خدمات درمانی پیدا میکننـد. برنامه های آموزشی بر اساس این مـدل، تمرکـز بـر تغییـر
به طورکلی حوادث داخل مدرسه بین 10 تا 15 درصد کـل نگــرش و اعتقــاد افــراد بــه ســمت انجــام رفتارهــای
حوادث دانش آموزان را شامل میشود. علاوه بر ارقام فـوق پیشگیریکننده و بهداشتی دارد .(14)
تعداد قابل توجهی مصدومیت خفیف در مورد دانش آموزان در این گروه خاص از دانش آموزان، بـا توجـه بـه شـناخت
رخ میدهد که با استفاده از کمـکهـای اولیـه در مـدارس فرد از محدودیت های خود و در نتیجه احساس حساسـیت
مداوا شده و هرگز در جایی ثبت نمیشود .(9) و شدت بیشتر بـه نسـبت افـراد عـادی، اتخـاذ رفتارهـای
امروزه توجه به آموزش و پرورش از شـاخصهـای عمـده و محافظتی در برابر عوامل خارجی از جمله آسیب های ناشی
توسعه جوامع انسانی محسوب می شود، به عبارتی کشور ها از حوادث، استقلال فردی در این گروه سنی مـیتوانـد در
http://jech.umsha.ac.ir



34 مجله آموزش و سلامت جامعه، دوره 1، شماره 4، زمستان 1393

رابطه با تصـمیم گیـری در جهـت ارزیـابی منـافع و موانـع
درکشــده و افــزایش خودکارآمــدی خــویش مهــم باشــد.
همچنین نقش افرادی به عنوان راهنما برای عمـل نیـز بـا
توجه به تهدید درک شده در این دانش آمـوزان مـیتواننـد
مؤثرتر باشند. احتمالاً الگو و حوادث در این گروه از دانـش
آموزان متفاوت میباشد.
با توجه به اینکه تـاکنون مطالعـهای در ایـن زمینـه انجـام
نشده است، مطالعه حاضر با هدف ارزشیابی برنامه آمـوزش
پیشگیری از آسـیب هـای ناشـی از حـوادث مدرسـه ای در
دانش آموزان ناشنوا و نیمه شنوای مقطع دبیرسـتان شـهر
همدان بر اساس مدل اعتقاد بهداشتی انجام شد.
مواد و روشها
با توجه به محدود بودن جامعه پـژوهش، نمونـه گیـری بـه
روش سرشماری انجام گردید. در این پژوهش مداخله ای از
نوع نیمهتجربی، پـس از همـاهنگی بـا مسـئولین دانشـگاه
علوم پزشکی و نیز اداره کل آموزش و پـرورش، حراسـت و
مدیریت مدارس، حدود 91 درصد کل دانش آموزان ناشنوا
و نیمه شنوای مقطع متوسطه شهر همدان شامل50 نفر از
پنجم اسفند ماه سال 1392 لغایت نوزده خرداد مـاه سـال
1393 با رضایت آگاهانه والدین دانشآمـوزان وارد مطالعـه
شدند.
ابزار مورد استفاده در این پژوهش، پرسشـنامه ای از پـیش
طراحیشـده توسـط رضـاپور و همکـاران (15) شـامل 10
سؤال مربوط به مشخصات جمعیت شناختی افراد، سـؤالات
آگاهی شامل 9 سؤال 4 گزینهای بـا حـداقل نمـره صـفر و
حداکثر نمره 9 (به عنـوان مثـال: بـروز حـوادث در کـدام
جنس بیشتر است؟ با پاسخ های الـف) در دختـران بیشـتر
است، ب) در دختران با افزایش سن افزایش مییابد، ج) در
پسران بیشتر است، د) در پسران با افـزایش سـن افـزایش
می یابد)، که به پاسخ درست نمره 1 و به پاسخ غلـط نمـره
صفر تعلق گرفت. سؤالات مربوط به سازه های مدل اعتقـاد
بهداشتی به صورت 6 گزینه ای با مقیاس لیکـرت شـامل 5
سؤال حساسیت درک شده با حداقل نمره 5 و حداکثر نمره
30 (به عنوان مثال: با توجه به اینکـه مـن بـزرگ شـده ام
احتمال بروز حادثه برای من کـم اسـت)، 5 سـؤال شـدت
http://jech.umsha.ac.ir

درک شده با حداقل نمره 5 و حداکثر نمره 30 (بـه عنـوان مثال: آسیب هـای شـدید باعـث نـاتوانی دائمـی در دانـش آموزان میشود)، 4 سؤال منافع درک شده با حـداقل نمـره 4 و حداکثر نمره 24 (به عنوان مثال: آگاهی از آسیب های ناشی از حوادث باعث کاهش بروز حوادث در دانش آموزان میشود)، 7 سؤال موانـع درک شـده بـا حـداقل نمـره 7 و حداکثر نمره 42 (به عنوان مثال: اگر من نکـات ایمنـی را در مدرسه رعایت کنم همکلاسیهایم مرا مسخره خواهنـد کرد)، 7 سـؤال راهنمـا بـرای عمـل بـا حـداقل نمـره 7 و حداکثر نمره 42 (به عنوان مثال: معلمان مدرسـه مـرا بـه رعایت نکات ایمنی در مدرسه توصیه میکنند) و 6 سـؤال خودکارآمدی با حداقل نمـره 6 و حـداکثر 36 (بـه عنـوان مثال: اطمینان دارم که با رعایت نکات ایمنی مـیتـوانم از نــاتوانی و معلولیــت ناشــی از حادثــه جلــوگیری کــنم). همچنین 17 سؤال مربوط به رفتارهای پیشگیریکننـده از آسیب های ناشی از حوادث با پاسخ بلـی-خیـر بـا حـداقل نمره صفر و حداکثر نمره 17 (بـه عنـوان مثـال: در فصـل زمستان برای گرم شدن به بخاری خیلی نزدیک میشـوم) بود. به رفتاری که درست انجـام مـیگرفـت نمـره 1 و بـه رفتاری که نادرست انجام میگرفت نمره صفر تعلق گرفت. لازم به ذکر اسـت درنهایـت تمـامی نمـرات از 100 طـراز گردید.

این پرسشنامه برای دانش آموزان عادی طراحیشده بـود و با توجه به اینکه این مطالعه در دانش آموزان ناشنوا و نیمه شــنوا انجــام مـیگرفــت، بــهمنظــور تائیـد پایـاییمجــدداً پرسشنامه در اختیار30 نفر از این دانش آموزان قـرار داده شد و با روش همسانی درونی و از نوع روش ضریب آلفـای کرونباخ مورد سنجش قرار گرفت. پایـایی سـؤالات آگـاهی 0/68، حساسیت درک شده 0/66، شدت درک شـده 0/68، منافع درکشده 0/66، موانع درکشده 0/69، راهنما بـرای عمل 0/69، خودکارآمدی 0/85 و رفتار پیشگیریکننده از آسیب 0/65 به دست آمد. پس از تائید پایایی پرسشـنامه، پیش آزمون (ارزشیابی تشخیصی) در هر دو گـروه انجـام و دادهها جمعآوری گردید.

در تخصیص گروه مداخله و کنترل و به منظور جلوگیری از

ارزشیابی برنامه آموزش پیشگیری از آسیبهای ناشی از حوادث مدرسهای فاطمه وجدانی آرام و همکاران 35

آلودگی داده ها، دانش آموزان یک جنس (دختر) به تعـداد 23 نفر، به عنوان گروه مداخله و جـنس دیگـر (پسـر) بـه تعداد 27 نفر، به عنوان گروه کنتـرل بـه صـورت تصـادفی انتخاب شدند. لازم به توضیح است که در قبـل از مداخلـه میانگین نمره آگاهی، سازه های مدل و رفتارهای پیشگیری از آسیب بین دو جنس اختلاف معنیداری وجود نداشـت. در ابتدای مطالعه فرم رضایت نامه والدین تکمیـل و دانـش آموزان شرکت کننده در پژوهش حاضر در زمینه چگـونگی انجام مطالعه، محرمانه بودن اطلاعات و هدف از انجام ایـن مطالعه توجیه و در صـورت داشـتن رضـایت وارد مطالعـه شدند.

با توجه به کـم بـودن جمعیـت هـدف و اسـتفاده از روش سرشماری، کلیه افراد شرکت کننده در ارزشیابی تشخیصی که به عنوان پیش آزمون انجام گرفت، در مطالعه مداخلهای شرکت نمودند. نتایج حاصل از ارزشیابی تشخیصی نشـان داد که بین آگاهی و کلیه سازههای مدل اعتقـاد بهداشـتی به غیر از حساسیت درک شده با رفتار دانشآموزان ارتبـاط وجود داشت و منافع درک شده پـیش بینـیکننـده بهتـری بــرای رفتــار بــود .(P=0/046) میـزان آگــاهی 58 درصــد، حساســیت درکشــده 67/20 درصــد، شــدت درکشــده 40/53 درصــد، منــافع درکشــده 31/58 درصــد، موانــع درک شده 69/52 درصد، راهنما برای عمل 34/19 درصـد، خودکارآمدی 33/05 درصد و رفتار 83/05 درصد به دست آمد.

با در نظر گرفتن میزانها و روابط بـین سـازههـا، محتـوای آموزشی به صورت کتابچه آموزشی با عنوان "پیشـگیری از آسیب های ناشی از حوادث" توسط گروه تحقیق و بـا نظـر متخصصین آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت و ایمنی و بـا استفاده از منابع معتبر علمی طراحی گردید. بـا توجـه بـه تفاوت روش آموزش در این گروه خاص از دانـش آمـوزان، دو روز قبل از شروع کلاس های آموزشی، کتابچه آموزشـی در اختیار هر یک از دانش آموزان گروه مداخلـه قـرار داده شد و تأکید گردید که طی دو روز ایـن کتابچـه را مطالعـه کنند. سپس سه جلسه آموزشی 40 دقیقـه ای در روزهـای متوالی بـه صـورت یـک روز در میـان بـا در نظـر داشـتن

سازه های مدل اعتقاد بهداشتی، برای دانش آمـوزان گـروه مداخله 23) نفر) در مدرسه توسط محقق تشکیل شـد. در صورت غیبت دانش آمـوزان، مبحـث آموزشـی بـرای فـرد غایب در روز بعد ارائه میشد.

لازم به ذکر است بـه منظـور افـزایش مهـارت در برقـراری ارتباط با دانش آموزان ناشنوا و نیمه شنوا از مربیان دانـش آموزان کمک گرفته شد و در این راسـتا گـروه تحقیـق از روش های آموزشی مـؤثرتری کـه حـس شـنوایی را کمتـر درگیر میکرد، بهره برد. ازجمله شیوههای آموزشی بـهکـار رفتــه نمــایش عملـی، بــازی کــردن نقــش، زبــان اشــاره، ســخنرانی، پرســش و پاســخ، تصــویر، اســلاید و کتابچــه آموزشی بود. به عنوان مثال برای آموزش طریقه درست بـالا یا پایین آمدن از پله هـا دانـش آمـوزان بـه راهـرو مدرسـه انتقال یافتند و ایـن رفتـار بـا کمـک گـرفتن از نـردههـا و کنترل سرعت بـا اسـتفاده از روش نمـایش عملـی و زبـان اشاره نشان داده شد.

همچنین با در نظر داشتن سازه راهنمـا بـرای عمـل، یـک جلسه آموزشی برای والدین و یک جلسـه آموزشـی دیگـر به منظور توجیه و هماهنگی برای مربیان مدارس این دانش آموزان به عنوان راهنما برای عمل تشکیل شـد. بـه منظـور پیگیری و مرور مطالب ارائه شده، یک جلسـه آموزشـی 40 دقیقه ای یک ماه بعد از آخرین جلسه آموزشـی بـرای ایـن دانش آموزان برگـزار شـد. بـه علـت یکسـان بـودن نحـوه آموزش های ارائه شده در این مدارس بـرای دانـش آمـوزان ناشنوا و نیمه شنوا و نیز با توجه به حضور فعال و بـازخورد یکسان آنها در فراینـد آمـوزش، در کـلاس هـای آموزشـی همزمان دانش آموزان ناشنوا و نیمه شنوا حضـور داشـتند. یک ماه بعـد از تشـکیل جلسـه پیگیـری و مـرور مطالـب، پس آزمـون در دو گـروه مداخلـه و کنتـرل بـا اسـتفاده از پرسشنامه انجام گرفت.

داده ها با استفاده از ویرایش 16 نرم افزار آماری SPSS و بر اســاس آزمــونهــای آمــاری کــایدو، فیشــر، تـیزوجـی و تیمستقل مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. برای تمـامی آزمون ها سطح معنـیداری کمتـر از 0/05 در نظـر گرفتـه شد.

http://jech.umsha.ac.ir

36 مجله آموزش و سلامت جامعه، دوره 1، شماره 4، زمستان 1393

یافتهها
مطابق جدول شماره 1 سن اکثر دانش آموزان گروه کنترل
و مداخله (به ترتیب 63 درصد و 39 درصد) بین 16 تا 19
ســال بــود (P=0/268) و بیشــتر ســاکن شــهر بودنــد
.(P=0/094) همچنین نتایج نشان داد بیشتر دانشآموزان

در هر دو گروه در پایه دوم دوره دوم متوسطه مشـغول بـه تحصــیل بــوده (P=0/393) و دارای بعــد خــانوار چهــار و پنج نفره (P=0/723) بودند. بیشتر دانش آموزان رتبه تولد دو داشتند .(P=0/523) اکثریت مادران و پدران در هر دو گروه مداخلـه و کنتـرل دارای تحصـیلات کمتـر از دیـپلم

جدول شماره :1 مقایسه متغیرهای جمعیتشناختی دو گروه مداخله و کنترل قبل از شروع مطالعه

متغیرهای جمعیتشناختی مداخله 23) نفر) کنترل 27) نفر) سطح
معنیداری*
تعداد درصد تعداد درصد
سن (به سال) 15تا 12 6 26 1 3/7 0/268
19 تا 16 9 39 17 63
23 تا 20 8 35 9 33/3
محل سکونت شهر 20 87/1 18 88/9 0/094
روستا 3 12/9 9 11/1
پایه تحصیلی هفتم 4 17/2 1 3/7 0/393
نهم 5 21/7 4 14/8
اول متوسطه 4 17/2 8 29/6
دوم متوسطه 5 21/7 9 33/3
سوم متوسطه 5 21/7 5 18/5
بعد خانوار دو و سه نفره 1 4/3 3 11/1 0/723
چهار و پنجنفره 13 56/4 12 44/4
شش و هفت نفره 8 34/7 9 33/3
هشت و نه نفره 1 4/3 3 11/1
رتبه تولد اول 9 39/1 7 25/9 0/523
دوم 9 39/1 9 33/3
سوم 2 8/7 3 11/1
چهارم 2 8/7 2 7/4
پنجم، ششم و هفتم 1 4/3× 6 22/2 0/088**
تحصیلات مادر بیسواد 8 34/7 16 59/3
کمتر از دیپلم 15 65/3 10 37
دیپلم 0 0 1 3/7 0/882**
تحصیلات پدر بیسواد 8 34/8 10 37
کمتر از دیپلم 13 56/5 16 59/3
دیپلم 1 4/3 1 3/7
بالاتر از دیپلم 1 4/3 0 0 0/995**
شغل مادر کارمند 0 0 1 3/7
خانهدار 22 95/7 25 92/5
آزاد 1 4/3 1 3/7
شغل پدر کارمند 1 4/3 2 7/4 0/737
کارگر 13 56/5 17 63
آزاد 9 39/2 8 29/6 0/412**
سابقه آسیب بدون آسیب 18 81/5 17 63
آسیبدیدگی خفیف 5 18/5 8 29/6
آسیبدیدگی شدید 0 0 2 7/4
معلولیت ناشنوا 6 26 8 29/5 0/781
نیمهشنوا 17 74 19 70/5
* نتایج مربوط به آزمون کای اسکوئر می باشد، **نتایج مربوط به آزمون دقیق فیشر می باشد.

http://jech.umsha.ac.ir

ارزشیابی برنامه آموزش پیشگیری از آسیبهای ناشی از حوادث مدرسهای

بودند (P=0/112) و .(P=0/748) بیشتر مـادران در هـر دو گروه خانه دار (P=0/645) و پدران کـارگر (P=0/737) بودند. در خصوص سابقه آسیبدیدگی دانش آموزان نتـایج نشان داد که 29/6 درصد از دانش آموزان گـروه کنتـرل و 18/5 درصد از گروه مداخله دارای سـابقه آسـیب دیـدگی خفیف (آسیب های منجر به درمان خانگی) طی یـک سـال گذشته بودند .(P=0/283) شرکت کننـدگان ایـن مطالعـه شامل دانش آموزان ناشنوا ( به ترتیـب 29/5 و 26 درصـد در گروه کنترل و مداخله) و نیمه شنوا (به ترتیـب 70/5 و 74 درصد در گروه کنترل و مداخلـه) بودنـد .(P=0/781) به طورکلی بـر اسـاس یافتـههـای پـژوهش، بـین دو گـروه مداخله و کنتـرل از نظـر متغیرهـای دموگرافیـک تفـاوت معنیداری وجود نداشت.

همان طـور کـه نتـایج جـدول شـماره 2 نشـان مـی دهـد،

فاطمه وجدانی آرام و همکاران 37

متغیرهای موردبررسی در گروه هـای مداخلـه و کنتـرل در قبل از مداخله تفاوت آماری معنی داری با هـم نداشـتند و دو گــروه از نظــر متغیرهــای مــذکور در مرحلــه پــیش از مداخله با هم یکسان بودند.