بخشی از مقاله
مقدمه
آسیبهـای ناشـی از حـوادث ترافیکـی یکـی از بزرگتـرین مشکلات فراموش شده سلامت عمومی میباشد که کنترل و پیشگیری مـؤثر آن نیازمنـد تـلاشهـای هماهنـگ و همـه
* نویسنده مسئول: مختار سهیلیزاد، گروه بهداشت عمومی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی همدان، همدان، ایران. تلفن: 081-34928405 ایمیل: m.soheylizad@yahoo.com
جانبه است .(1) ازآنجاییکه تلفن همراه به بخشی از زندگی روزمره افراد تبدیل شده، استفاده از آن هنگـام راننـدگی بـه یک عامل تهدیدکننده امنیت ترافیکی مبـدل گشـته اسـت .(2) بااین وجـود، بسـیاری از مـردم از تلفـن همـراه هنگـام
http://jech.umsha.ac.ir
57 تأثیر برنامه آموزشی در کاهش استفاده از تلفن همراه هنگام رانندگی بابک معینی و همکاران
رانندگی استفاده می کنند .(3) در کشـورهای توسـعهیافتـه افزایش احتمال حوادث ترافیکی و به هـمریختگـی ترافیکـی
میزان استفاده از تلفن همراه بالا بـوده و همچنـان در حـال نیز میشود .(19)
افــزایش اســت .(4) آمارهــای ســازمان بـینالمللـی امنیــت با توجه به اقدامات صورت گرفته در کشورهای مختلـف بـه
ترافیک، بیانگر آن است کـه 25 درصـد راننـدگان از پشـت نظر میرسد اعمال قوانین تحکمآمیز به تنهایی کارساز نبوده
فرمان با تلفن همراه خود تماس میگیرند، با 26 درصد آنها و گسترش آگاهی و فرهنگ صحیح استفاده از تلفن همـراه
تماس گرفته میشود و 3 درصد نیز در حین رانندگی پیـام به موازات برخورد قاطع، مهمترین راهکارهای تقلیل مقطعی
کوتاه ارسال میکنند که در این میان تعداد خانمهـایی کـه و واقعی آمار حوادث راننـدگی در ایـن خصـوص بـه شـمار
در حین رانندگی از تلفن همراه استفاده کردهانـد بیشـتر از میآید .(20)
مردان بوده است .(5) طی سالهای اخیر اسـتفاده از تلفـن آموزش باعـث تغییـر پایـدار در نگـرش و عملکـرد افـراد و
همراه در ایران به طور چشمگیری افزایش پیـداکرده اسـت،
درنهایـت تغییــر در نحــوه زنــدگی آنهــا خواهــد شــد .(21)
بااین وجود مطالعات اندکی در راستای تعیین میزان استفاده آموزش بهداشت با استفاده از نظریه ها یا مدلهای آموزشـی
از تلفن همراه حین رانندگی در ایران انجامشده است .(6) جهــت افــزایش آگــاهی، تغییــر نگــرش و اتخــاذ رفتارهــای
استفاده از تلفن همراه یکی از مهمترین عـواملی اسـت کـه بهداشــتی، مــؤثر و اساســی اســت (22) و ازآنجاکــه اکثــر
موجب پرت شدن حواس رانندگان وسـایل نقلیـه موتـوری مشکلات سلامتی با رفتار انسان ارتبـاطی تنگاتنـگ دارنـد،
می شود (7) به نحویکه حتـی بیشـتر از صـحبت کـردن بـا نظریه ها و الگوهای رفتاری، می توانند بـرای درک چگـونگی
دیگر سرنشینان موجب پرت شدن حواس راننده شده (8) و پیشگیری از مشکلات بهداشتی مورداسـتفاده قـرار گیرنـد.
سلامت و امنیت آنها را به خطر می اندازد .(9) علاوه بر این، یکی از مدل های آموزشی مطرح در آموزش بهداشت، مـدل
نتایج مطالعات وسیعی نشان میدهد کـه اسـتفاده از تلفـن اعتقاد بهداشتی است .(23) این مدل بر این قاعـده اسـتوار
همراه باعث تداخل عملکردی و یا شناختی با عمل رانندگی اســت کــه افــراد زمــانی نســبت بــه پیــامهــای بهداشــتی و
می شود، به گونه ای که زمان عکس العمـل راننـده را افـزایش پیشــگیری از بیمــاریهــا واکــنش مناســبی از خــود نشــان
می دهد (10)، توجه دیداری وی را مختل می کند (11)، در می دهند که احسـاس کننـد در معـرض خطـر قـرار دارنـد
کنترل سرعت اختـلال ایجـاد کـرده (12 ,11) و همچنـین (حساسیت درک شده) و خطر تهدیدکننده آنها بسیار جدی
باعــث انحــراف از مســیر راننــدگی در بــین خطــوط (13) و است (شدت درک شده)، تغییر رفتار برای آنها منافع زیادی
افزایش فاصله بین خودروها می شود .(14) بنابراین استفاده دارد (منافع درک شـده) و موانـع موجـود در جهـت انجـام
از تلفن همراه هنگـام راننـدگی، خطـر حـوادث ترافیکـی را رفتارهای بهداشتی را می توانند مرتفع سـازند (موانـع درک
به شدت افزایش می دهد (15) به نحویکه صحبت کـردن بـا شده). در ایـن شـرایط اسـت کـه مـداخلات و برنامـه هـای
تلفن همراه خطر حوادث ترافیکی را تا بـیش از 30 درصـد آموزشــی احتمــالاً مــؤثر واقــع مــیشــود .(24) از طرفــی
بالا می برد .(16) بهطورکلی، نتایج مطالعات متعدد حاکی از خودکارآمــدی نیــز بــه معنــای قضــاوت فــرد در مــورد
آن است که صحبت کردن با تلفن همـراه هنگـام راننـدگی توانایی هایش برای انجام یک عمل، می تواند فرد را به اتخـاذ
چه به حالت در دسـت و چـه بـه حالـت هنـدزفری، خطـر رفتارهای ارتقـاء دهنـده سـلامت و تـرک رفتارهـای مضـر
تصادف را تا حدود 4 برابر نسبت به زمانی که راننده از تلفن سلامت قادر سازد .(25) بـا توجـه بـه مطالـب فـوق و ایـن
همراه استفاده نمی کنـد، افـزایش مـی دهـد .(17) در طـی موضوع که مطالعهای با این عنوان و در این زمینـه بـر روی
تحقیقات مختلف بـر روی راننـدگان کـاهش محسوسـی در رانندگان تاکسی انجام نشده است و نظر به اهمیت خطـرات
زمان عکس العمل و حفظ مسیر، هنگام نوشـتن پیامـک، در ناشی از استفاده از تلفن همراه هنگام رانندگی، این مطالعـه
رانندگی آنها مشاهده شده است .(18) نوشتن پیامک موجب باهدف تعیین تأثیر برنامه آموزشی مبتنی بـر مـدل اعتقـاد
http://jech.umsha.ac.ir
مجله آموزش و سلامت جامعه، دوره 1، شماره 2، تابستان 1393 58
بهداشتی در کاهش استفاده از تلفن همراه هنگـام راننـدگی شد. به منظور بررسی هرچه دقیقتر تأثیر برنامـه آموزشـی و
در بین رانندگان تاکسی شهر تویسرکان، انجام شد. جلوگیری از انتقال اطلاعات از افراد گروه مداخلـه بـه افـراد
مواد و روشها گروه کنترل، با توجه به وجود 6 مسیر تاکسی رانی در شـهر
این پژوهش، یک مطالعه مداخله ای نیمه تجربی بود کـه در تویسرکان، افراد گروه مداخله از 3 مسیر تاکسی رانی و افراد
بهــار 1393 در بــین 110 نفــر از راننــدگان تاکســی شــهر گروه کنترل نیز از 3 مسیر دیگر تاکسـیرانـی و بـا در نظـر
تویسرکان انجام گرفت. پس از هماهنگی با پلیس راهنمایی گرفتن تعداد رانندگان شـاغل در هـر مسـیر و متناسـب بـا
و راننــدگی و ســازمان حمــلونقــل همگــانی شهرســتان حجم نمونه به صورت تصـادفی انتخـاب شـدند. شـایان ذکـر
تویســرکان، یــک مطالعــه راهنمــا بــر اســاس مــدل اعتقــاد است که این مسیرها در دو گروه ازنظر طول مسیر و حضور
بهداشتی در بین رانندگان تاکسـی شـهر تویسـرکان انجـام پلیس به صورت مشابه و همسان انتخـاب شـدند. معیارهـای
شد. بر اساس نتایج این مطالعـه، %79 از راننـدگان، هنگـام ورود به مطالعه شامل؛ سن کمتر از 35 سال، اشتغال به کار
رانندگی از تلفن همراه استفاده میکردند و راننـدگان گـروه رانندگی تاکسی به صـورت تمـام وقـت و داشـتن پرونـده در
ســنی زیــر 35 ســال بــهطــور معنــیداری بیشــتر از ســایر سازمان تاکسی رانی و معیارهـای خـروج از مطالعـه شـامل؛
گروه های سـنی هنگـام راننـدگی از تلفـن همـراه اسـتفاده عدم رضایت جهت شرکت در مطالعه و عدم حضور مسـتمر
می نمودند، لذا افراد گروه مداخله و کنترل از این گروه سنی در جلسات آموزشی در نظر گرفته شد.
انتخاب شدند. سپس حجم نمونه با استفاده از فرمـول هـای ابزار گردآوری داده ها، پرسشنامه محقق ساخته مشتمل بـر
زیر به دست آمد: دو بخش کلی بود. بخش اول پرسشنامه مربوط به اطلاعـات
زمینه ای و بخش دوم پرسشنامه، مربوط به سؤالات آگـاهی،
رفتار و سازههای مدل اعتقاد بهداشتی بود. تعداد سـؤالات و
نحوه امتیازدهی در پرسشـنامه مزبـور بـه ایـن ترتیـب بـود؛
در این فرمول سطح اطمینان برابر بـا (Z1- /2 =1/64) 0/95 قسمت آگاهی، 6 سؤال بهصورت سه گزینهای که بـه پاسـخ
و توان آزمون برابر با 0/8 در نظر گرفته شد، و P1 (استفاده صحیح امتیاز 2، پاسخ نمیدانم امتیـاز 1 و بـه پاسـخ غلـط
از تلفــن همــراه در جامعــه آمــاری) برابــر بــا 0/79 و P2 امتیاز صفر تعلق می گرفت. قسمت رفتار، 7 سؤال با مقیاس
(اســتفاده از تلفــن همــراه بعــد از مداخلــه) برابــر بــا 0/64 رتبه ای 1 تا 5 گزینه ای لیکرت که دامنه امتیـاز هـر سـؤال
(حداقل تغییر در میزان اسـتفاده از تلفـن همـراه (P1_P2) بین 0 تا 4 متغیر بود بهگونـهای کـه بـه گزینـه "همیشـه"
برابر 0/15، در نظر گرفته شد) بود. با جایگزین نمودن ایـن امتیاز صفر، "اکثر اوقات" امتیاز 1، "گاهی اوقات" امتیاز 2،
مقادیر در فرمول تعداد نمونه برای گـروه مداخلـه و کنتـرل "بندرت" امتیاز 3 و "هرگز" امتیاز 4 تعلـق مـیگرفـت، در
70 نفر به دست آمد. ازآنجایی که تعداد نمونه محاسبه شـده این قسمت امتیازدهی به 3 سؤال به صورت معکـوس انجـام
بیشتر از 5 درصد جامعه آماری (N=212) بود، تعداد نمونه شد. سازه هـای حساسـیت و شـدت درک شـده، هرکـدام 5
موردنیاز، با استفاده از روش تصحیح برای جامعه محـدود و سؤال با مقیاس رتبه ای 1 تا 5 گزینه ای لیکـرت کـه دامنـه
طبق فرمول زیر محاسبه گردید: امتیاز هر سؤال بین 1 تا 5 متغیـر بـود بـه گونـه ای کـه بـه
گزینــه کــاملاً" مــوافقم" امتیــاز 5، "مــوافقم" امتیــاز 4،
با جایگزین نمودن این مقادیر فرمول فوق تعـداد نمونـه "نه موافق نه مخالف" امتیاز 3، "مخالفم" امتیاز 2 و کـاملاً"
مخالفم" امتیاز 1 تعلق می گرفت. سازه های موانـع و منـافع
در
برای هریک از دو گروه مداخله و کنترل، 53 نفر بـه دسـت درکشــده، هرکــدام 6 ســؤال بــا مقیــاس رتبــهای 1 تــا 5
آمد. به دلیل احتمال ریزش نمونـههـا، تعـداد راننـدگان در گزینــهای لیکــرت کــه دامنــه امتیــاز هــر ســؤال و نحــوه
هریک از دو گروه کنترل و مداخله 55 نفـر در نظـر گرفتـه امتیازدهی همانند سازه های حساسـیت درک شـده و شـدت
http://jech.umsha.ac.ir
59 تأثیر برنامه آموزشی در کاهش استفاده از تلفن همراه هنگام رانندگی بابک معینی و همکاران
درک شده محاسبه گردید. سازه راهنما برای عمل، 5 سـؤال به صورت سه گزینه ای که به گزینه "بلی" امتیـاز 2، گزینـه "تاحدودی" امتیاز 1 و به گزینه "خیر" امتیـاز صـفر تعلـق می گرفت. سازه خودکارآمدی درک شده، 4 سؤال با مقیـاس رتبه ای 1 تا 5 گزینه ای لیکرت که دامنه امتیـاز هـر سـؤال بین 1 تا 5 متغیر بود، به گونه ای کـه بـرای گزینـه "خیلـی زیاد" امتیـاز 5، "زیـاد" امتیـاز 4، "تاحـدودی" امتیـاز 3، "کم" امتیاز 2 و گزینه "خیلی کم" امتیاز 1 محاسبه شد. سنجش روایی پرسشنامه بـا شـیوه روایـی محتـوایی انجـام گرفت، بدین صورت که پرسشـنامه بـر اسـاس مـدل اعتقـاد بهداشتی و با توجه به منابع علمی معتبر تهیه و پـس از آن توسط 6 نفر متخصص آموزش بهداشت و 2 نفـر کارشـناس راهنمایی و رانندگی بررسی شد و نظرات آنها در پرسشنامه اعمال گردید که نهایتـاً پـس از رفـع برخـی از اشـکالات و ابهامات، روایی آن مورد تأیید قـرار گرفـت. بـرای سـنجش پایایی، پس از انجام یک مطالعـه مقـدماتی روی 30 نفـر از
رانندگان تاکسی از آزمون ضریب آلفـای کرونبـاخ اسـتفاده شد. ضریب پایایی برای سؤالات آگاهی و رفتـار بـه ترتیـب 0/89 و 0/87 به دست آمد، و برای سازههـای مـدل اعتقـاد بهداشــتی؛ حساســیت درکشــده 0/71، شــدت درکشــده 0/93، موانع درک شده 0/91، منافع درک شده0/93، راهنما برای عمـل 0/81 و خودکارآمـدی درکشـده 0/9 محاسـبه گردید.
درمجموع 55 نفر برای گروه مداخله و 55 نفـر بـرای گـروه کنترل در مطالعه شرکت کردند. در مرحله بعـد، بـه منظـور جمع آوری داده ها ابتدا توضیحات کافی بـه راننـدگان واجـد شرایط در مورد اهداف پژوهش و محرمانـه بـودن اطلاعـات اخذشــده از افــراد شــرکتکننــده در مطالعــه، داده شــد. همچنین تأکید شد که در هر زمـان کـه تمـایلی بـه ادامـه حضور در پـژوهش مـوردنظر نداشـته باشـند، مـیتواننـد از مطالعه خارج شوند. واحدهای پژوهش در صورت تمایل و با کسب رضایت وارد مطالعه شده و پرسشنامه مذکور قبـل از اجرای برنامه آموزشی از طریق خودگزارش دهی توسط آنهـا تکمیل گردید. محتوای آموزشی مناسب، با توجه بـه نتـایج بــهدســتآمــده از مطالعــه راهنمــا کــه در آن، ســازههــای پیش گویی کننده رفتار (عدم استفاده از تلفن همراه هنگـام
رانندگی) بر اساس مدل اعتقاد بهداشتی به ترتیب سازههای موانــع درکشــده، حساســیت درکشــده و خودکارآمــدی درک شده بود و پیش آزمون به عنوان ارزشیابی تشخیصـی و بر اساس مدل اعتقـاد بهداشـتی طراحـی و طـی 3 جلسـه آموزشی 90 دقیقهای اجرا شد.
در جلســه اول بــه افــزایش اطلاعــات، حساســیت و شــدت درک شده فراگیران نسبت به خطـرات ناشـی از اسـتفاده از تلفن همراه هنگام رانندگی و عواقب و پیامدهای نـاگوار آن و جلسه دوم به برجسته نمودن منافع ناشی از عدم استفاده از تلفن همراه هنگام رانندگی و کاهش یـا برطـرف نمـودن موانع موجود بر سر راه عدم استفاده از تلفن همـراه هنگـام رانندگی اختصاص یافت. در جلسه سوم بـه اسـتراتژی هـای افزایش خودکارآمدی در خصـوص پیشـگیری از اسـتفاده از تلفن همراه هنگام رانندگی پرداخته شد و یک جلسه یادآور آموزشی یک ماه پس از جلسـه سـوم بـرای گـروه مداخلـه برگزار گردید و گروه کنتـرل هـیچ گونـه آموزشـی دریافـت نکردند.
