بخشی از مقاله
مقدمه
امروزه متخصصان عقیده دارند که رﮊیم غذایی و داروها
به تنهایی در درمان و کنترل قند خون بیماران کافی نیستند
بلکه انجام فعالیتهای بدنی و ورزشی نیز باید به برنامهی روزانه افراد دیابتی اضافه شود۱ فعالیتهای بدنی به دلیل این که علاوه بر اثرات درمانی دارای اثر روحی و فیزیولوﮊیک مثبت نیز هست از اهمیت فوقالعادهای برخوردار
محسن شمسی و همکاران اثر آموزش پیادهروی در کنترل قندخون ۱۹۴
هستند۲ از جمله فعالیتهای بدنی مناسب برای افراد دیابتی میتوان به پیادهروی، دوچرخه سواری، شنا و غیره اشاره کرد۳ که در این میان پیادهروی سادهی ورزشی ارزنده است که هیچگونه وسیلهی خاصی نیاز نداشته، میتواند در زندگی روزانهی افراد دیابتی آمیخته شود۱ زیرا انجام آن برای هر کسی بدون توجه به سن و جنس در همه جا و همه وقت میسر است۴ چند مطالعه نشان دادهاند که پیادهروی تأثیر بهداشتی قابل توجهی بر تمام گروههای سنی دارد از جملهی این تأثیرها در افراد دیابتی میتوان به افزایش حساسیت سلولها نسبت به انسولین، کاهش وزن، کمتر شدن بافت چربی، پایین آمدن فشار خون، افزایش آمادگی جسمانی و در موارد خفیف بیماری، احتمال کاهش یا حذف داروهای مصرفی برای افراد دیابتی نوع ۲ اشاره کرد۵،۴ از سوی دیگر، مطالعهها نشان داده اند که بیتحرکی میتواند خطر بیماریهای قلبی ـ عروقی را در افراد دیابتی دو برابر کند۶ با این وجود کمتحرکی به خصوص در زنان مبتلا به دیابت نوع ۲ به دلیل شیوع چاقی زیاد است، به طوری که مطالعهها نشان دادهاند درصد بسیاری از زنان مبتلا به دیابت نوع ۲ در جامعهی ما در اوقات بیکاری خود بیتحرک هستند و حتی بیشتر فعالیتهای خانه داری آنها نیز از نوع فعالیتهای سبک یا خیلی سبک است. به عنوان مثال، بیش از ۰۹% از زنان مبتلا به دیابت نوع ۲ تحت پوشش مرکز دیابت اصفهان دچار کمتحرکی هستند و تنها ۸۲% از زنان، پیادهروی و ۱۱% از آنها فعالیت بدنی به غیر از پیادهروی دارند علاوه بر این، میزان دقایق صرف شده به منظور انجام پیادهروی در اوقات فراغت این زنان در مقایسه با زنان دیابتی سایر کشورها به طور معنیداری کمتر و قسمت اعظم این پیادهروی نیز از نوع سبک است به گونهای که اثر مثبتی را برای بیماران به همراه ندارد.۷ صاحبنظران عقیده دارند که بیشتر افراد دیابتی آگاهی لازم در زمینه نقش فعالیتهای بدنی و انجام پیادهروی در کنترل مطلوب بیماری را ندارند و از این اصل درمانی مهم بهرهی کافی را نمیبرند۳ از طرفی با توجه به گستردگی روز افزون دیابت و درمان طولانیمدت آن و نقش مستقیم فرد در کنترل بیماری خود برای این که افراد مبتلا بتوانند عمر طولانی و زندگی به نسبت سالم و فعالی داشته باشند، لازم است دانش و آگاهی کافی را برای درمان درازمدت و تغییر رفتار به دست آورند. در راستای
حصول به چنین هدفی پژوهشها نشان داده اند که شناخت عوامل مؤثر در تغییر رفتار، دستیابی به تغییر را آسان میسازد بنابراین، آموزش بهرهگیری از پیادهروی و تداوم انجام آن نیز با استفاده از الگوهایی که عوامل مؤثر در رفتار را شناسایی و تقویت میکنند، ضروری است. به این منظور پژوهشگران محققان از مدلها برای تغییر رفتار کمک گرفتهاند که یکی از این مدلهای مؤثر در آموزش بهداشت، مدل اعتقاد بهداشتی است که رفتار را تابعی از دانش و نگرش فرد میداند و با توجه به اجزایی که دارد بر اساس این اندیشه تدوین شده است که موجب ادراک افراد از یک تهدید سلامتی میشود و رفتارهای آنها را به سمت سلامتی سوق میدهد۸ به این صورت که میتواند حساسیت و شدت درک شدهی افراد دیابتی را در خصوص کمتحرکی بالا برده و با توجه به منافع و موانع درک شدهی و راهنمای عمل، فرد را به سمت انجام پیادهروی هدایت کند. جولی کوچ نیز در کاربرد مدل اعتقاد بهداشتی در این زمینه بیان میدارد زنانی که از حساسیت و شدت درک شده بیشتری در زمینهی کمتحرکی برخوردار هستند بیشتر اقدام به ورزش مینمایند۹ همچنین، در پژوهشهای شریفی راد و کامرانی نیز با کاربرد این مدل افزایش معنیداری را به ترتیب در زمینهی مراقبت از پاها و رعایت رﮊیم غذایی دیابتی در بیماران دیابتی نوع ۲ گزارش نمودند.۱۱،۰۱ پژوهش حاضر به منظور سنجش تأثیر برنامهی آموزش پیادهروی بر اساس الگوی اعتقاد بهداشتی (در مقایسه با روشهای سنتی آموزش در گروه شاهد) انجام شد که یافتههای حاصل از انجام آن میتواند در زمینهی مداخلههای آموزشی بر اساس مدل اعتقاد بهداشتی در سایر مراکز دیابت به منظور کنترل هر چه مطلوبتر قند خون مورد استفاده قرار گیرد.
مواد و روشها
این مطالعه از نوع نیمه تجربی و آیندهنگر میباشد. جمعیت هدف در این مطالعه، بیماران زن مبتلا به دیابت نوع ۲ تحت پوشش مؤسسهی دیابت اصفهان بودند که همگی از قرصهای کاهندهی قند خون استفاده میکردند و فاقد عوارض قلبی ـ عروقی، پای دیابتی و یا هر عارضهی دیگری
۲۹۴ مجلهی غدد درونریز و متابولیسم ایران دورهی یازدهم, شمارهی ۵، دی ۸۸۳۱
بودند که مانع از انجام پیادهروی در آنها میشد. نمونهها ۸۸ نفر بودند که به صورت تصادفی انتخاب شدند و در دو گروه مورد و شاهد (هر گروه ۴۴ نفر) قرار گرفتند. برای گردآوری اطلاعات از پرسشنامهای مشتمل بر مشخصات دموگرافیک (۷ سؤال)، آگاهی (۸۱ سؤال)، ابعاد مدل اعتقاد بهداشتی شامل حساسیت، شدت، منافع و موانع درک شده (۴۲ سؤال) و نیز راهنمای عمل (۲ سؤال) که از طریق مصاحبهی سازمانیافته تکمیل شده است. سؤالات مربوط به عملکرد در خصوص انجام پیاده روی صحیح و اثربخش در کنترل قند خون بیماران شامل ۴۱ سؤال و چکلیستی که تعداد روزهای پیادهروی و همچنین میزان دقایق پیادهروی را در طول یک هفته در قبل و ۳ ماه بعد از مداخلهی آموزشی با توجه به شدت پیادهروی (برحسب دقیقه) میسنجید و همچنین چکلیستی که میزان قند خون ناشتا (FBS) و هموگلوبین گلیکوزیلهی (HbA1c) بیماران قبل و ۳ ماه بعد از
مداخلهی آموزشی در آن ثبت میشد. پایایی پرسشنامه از طریق انجام آزمون مجدد بررسی و با اطمینان ۳۸% تعیین و اشکالات آن نیز برطرف شد. نمرهی مقیاس در نظر گرفته شده برای تجزیه و تحلیل دادهها در رابطه با سوالهای آگاهی، ابعاد مدل اعتقاد بهداشتی و عملکرد در خصوص انجام پیادهروی صحیح، ۰۰۱ بود که برای آگاهی از سوالات ۵ گزینهای و برای سؤالات ابعاد مدل اعتقاد بهداشتی از مقیاس نگرشسنج ۵ گزینهای لیکرت استفاده شد و میزان پیادهروی زنان نیز در طول یک هفتهی گذشته و بر حسب دقیقه سنجیده شد و پیادهروی کمتر از ۵/۳ کیلومتر در ساعت به عنوان پیادهروی با شدت سبک و ۵/۳ تا ۶ کیلومتر در ساعت پیادهروی متوسط و بیش از ۶ کیلومتر در ساعت به عنوان پیادهروی شدید یا سنگین به حساب آمد. میزان قند خون ناشتا (FBS) بیماران نیز بر حسب میلیگرم در دسیلیتر و میزان هموگلوبین گلیکوزیلهی (HbA1c) بیماران
نیز برحسب درصد توسط یک آزمایشگاه واحد در قبل و ۳ ماه بعد از مداخلهی آموزشی سنجیده شد.
قبل از انجام مداخلهی آموزشی در هر دو گروه مورد و شاهد اطلاعات جمعآوری و از همهی بیماران نیز آزمایشهای FBS و HbA1c توسط یک آزمایشگاه واحد
انجام شد. سپس مداخلهی آموزشی برای گروه مورد طی یک ماه و در قالب ۴ جلسهی آموزشی ۰۶ دقیقهای به
صورتهای سخنرانی، پرسش و پاسخ، بحث گروهی، برنامه پاورپوینت و نمایش عملی (پیادهروی همراه بیماران در پارکهای شهری) به همراه نمایش تصاویر افراد دیابتی که در اثر کمتحرکی دچار اضافه وزن و مبتلا به برخی از عوارض دیابت شده بودند، انتخاب و اجرا شد. در پایان جلسههای آموزشی نیز مطالب به صورت بوکلت آموزشی، پمفلت و پوستر در اختیار بیماران گذاشته شده است. با توجه به این که بیشتر افراد در پیشآزمون، یکی از افراد خانواده و پزشک را به عنوان راهنمای عمل خارجی خود در جهت انجام پیادهروی عنوان کرده بودند، از حضور این افراد (نیز جهت تشویق بیماران برای پیادهروی) در جلسههای مداخلههای آموزشی استفاده شد. بعد از مداخلهی آموزشی بیماران به مدت ۳ ماه پیگیری شدند که در این مدت علاوه بر برگزاری کلاسها آموزشی به منظور مرور مطالب، پژوهشگران نیز همراه بیماران در پارکهای درونشهری پیادهروی نمودند و سؤالها و ابهامهای آنها را در زمینهی انجام پیادهروی صحیح پاسخ گفتند. پس از پایان ۳ ماه اطلاعات دوباره از هر دو گروه مورد و شاهد جمعآوری و آزمایشهای FBS و HbA1c انجام شد.
لازم به ذکر است که قبل از انجام مطالعه از شرکتکنندگان رضایتنامهی آگاهانهی شرکت در پژوهش بر اساس مصوبات کمیتهی اخلاق شورای پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان گرفته شد و اصول اعلامیهی هلسینکی در تمام مراحل پژوهش مد نظر قرار گرفت.
به منظور بررسی اطلاعات با استفاده از نرمافزار SPSS
علاوه بر آزمونهای آمار استنباطی و آزمون مجذور خی در هر یک از گروهها از آزمون تی جفتی و برای مقایسهی بین دو گروه از آزمون تی مستقل استفاده شد.
یافتهها
در این پژوهش میانگین و انحراف معیار سن گروه مورد
ﻭ شاهد به ترتیب ۹/۴±۹/۳۴ و ۸/۳±۱/۵۴ سال و میانگین مدت ابتلا به بیماری دیابت نوع ۲ در گروه مورد ۸۲/۳±۵۴/۵
ﻭ در گروه شاهد ۷/۳±۱۵/۶ سال بود. همچنین، بیشتر
محسن شمسی و همکاران اثر آموزش پیادهروی در کنترل قندخون ۳۹۴
جدول ۱- توزیع فراوانی نسبی افراد مورد بررسی بر حسب، وضعیت تأهل، شغل و تحصیلات
مشخصات دموگرافیک گروه مورد گروه شاهد کل
تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد
وضعیت شغلی خانه دار ۲۴ ۶۴/۵۹% ۱۴ ۰۲/۳۹% ۳۸ ۴۹%
شاغل ۲ ۴۵/۴% ۳ ۰۸/۶ ۵ ۶%
آزمون مجذور خی ۶۶۳/۰P=
وضعیت تأهل متاهل ۳۴ ۷/۷۹% ۱۴ ۲%/۳۹ ۴۸ ۵۹%
مجرد ۱ ۳/۲% ۳ ۸/۶% ۴ ۵%
آزمون مجذور خی ۸۰۳/۰P=
بیسواد ۹ ۵/۰۲% ۰۱ ۳/۲۲% ۹۱ ۱۲%
ابتدایی ۴۱ ۸/۱۳% ۵۱ ۱/۴۳% ۹۲ ۲۳%
تحصیلات راهنمایی ۹ ۵/۰۲% ۰۱ ۳/۲۲% ۹۱ ۱۲%
دیپلم ۲۱ ۳/۷۲% ۹ ۵/۰۲% ۱۲ ۶۲%
آزمون مجذوز خی ۴۰۹/۰P=
نمونهها (بیش از ۰۹%) در هر دو گروه مورد و شاهد غیر شاغل و از نظر وضعیت تأهل بیشتر آنها متاهل بودند. از نظر سطح تحصیلات نیز در هر دو گروه مورد و شاهد بیشتر افراد سطح تحصیلات ابتدایی داشتند.
با توصیف دادههای گردآوری شده در این پژوهش (جدولهای ۱ و ۲) یافتهها نشان دادند که قبل از مداخله هیچ اختلاف معنیداری بین دو گروه مورد و شاهد از نظر متغیرهای نامبرده وجود ندارد. ولی بعد از مداخله آموزشی آزمون تی مستقل نشان داد که بین گروه مورد و شاهد در همهی متغیرهای ذکر شده به جز وزن اختلاف معنیداری وجود دارد (جدول ۲).
با توجه به جدول ۲، آزمون تی جفتی حاکی از اختلاف معنیدار بین میانگین نمرههای متغیرهای مورد نظر در گروه مورد قبل و بعد از مداخله آموزشی بود در حالی که آزمون تی جفتی در گروه شاهد هیچ اختلاف معنیداری را نشان نداد.
همچنین، گروه مورد نسبت به گروه شاهد عملکرد بهتری در خصوص انجام پیادهروی ۳ ماه بعد از پایان برنامهی
آموزشی داشت به طوری که میزان HbA1c (از ۹۵/۹ به ۳۶/۸
سه ماه پس از مداخلهی آموزشی) و قند خون (از ۳۶/۴۸۱ قبل از مداخله به ۹۲/۱۵۱ سه ماه پس از مداخلهی آموزشی) نیز کاهش چشمگیری داشت که از نظر آماری معنیدار است (۱۰۰/۰.(P<
همچنین، یافتههای این پژوهش نشان داد که قبل از مداخلهی آموزشی بیشترین راهنماهای عمل خارجی در گروه مداخله و شاهد به ترتیب شامل پزشک (۹۵% و۳۶%)، خانواده و آشنایان (۰۳% و ۷۲%) رادیو و تلویزیون (۷۲% و ۵۲%) و سایر بیماران دیابتی (۰۲% و ۵۱%) بوده است که آزمون مجذور خی اختلاف معنی داری را بین دو گروه نشان نداد در حالی که بعد از مداخلهی آموزشی، بیماران به مقدار بیشتری اعضای خانواده، سایر بیماران دیابتی و کتابچههای آموزشی را به عنوان راهنماهای عمل خارجی خود برای انجام پیادهروی عنوان نمودند (جدول ۳).
۴۹۴ مجلهی غدد درونریز و متابولیسم ایران دورهی یازدهم, شمارهی ۵، دی ۸۸۳۱
جدول ۲- مقایسهی میانگین نمرههای آگاهی، حساسیت، شدت، تهدید، منافع و موانع درک شده و عملکرد در خصوص انجام پیادهروی صحیح، تعداد روزها و دقایق صرف شده برای انجام پیادهروی در یک هفته قبل از مداخلهی آموزشی و ۳ ماه بعد از مداخله آموزشی، میانگین قند خون ناشتا (FBS) و هموگلوبین گلیکوزیله (HbA1c) بیماران قبل و ۳ ماه بعد از مداخلهی
آموزشی و مقایسهی آنها بین دو گروه مورد و شاهد
متغیر مورد نظر گروه قبل از مداخله ۳ ماه بعد از مداحله
میانگین±انحراف معیار میانگین±انحراف معیار
مورد *۶/۱۲±۷۶/۴۵ ۳۲/۲۱±۰۸
آگاهی شاهد ۱۲±۱/۳۵ ۲/۸۱±۹/۵۵
آزمون تی مستقل ۰۴۷/۰P= ۱۰۰/۰P<
مورد ۱۹/۴۱±۷۸/۲۵ ۵۲/۰۲±۱۷/۳۷
حساسیت درک شده شاهد ۳۵/۵۱±۱۳/۱۵ ۱۴/۴۱±۸۰/۱۵
آزمون تی مستقل ۴۳۶/۰P= ۱۰۰/۰P<
مورد ۹۸/۶۱±۸۹/۰۵ ۷۹/۷±۶۱/۴۷
شدت درک شده شاهد ۱۳/۷۱±۱/۳۵ ۷۸/۰۱±۶۳/۶۵
آزمون تی مستقل ۲۶۵/۰P= ۱۰۰/۰P<
مورد ۵۶/۳۱±۳۹/۱۵ ۵۴/۰۱±۳۹/۳۷
تهدید درک شده شاهد ۹۰/۴۱±۷۹/۱۵ ۵۲/۰۱±۹۷/۳۵
آزمون تی مستقل ۸۸۹/۰P= ۱۰۰/۰P<
مورد ۱۶/۴۱±۲۷/۲۶ ۷۲/۵±۶۴/۴۹
منافع درک شده شاهد ۲۰/۲۱±۱۸/۶۶ ۷۷/۱۱±۵۹/۷۶
آزمون تی مستقل ۵۵۱/۰P= ۱۰۰/۰P<
مورد ۲۸/۵۱±۲۵/۵۵ ۲۵/۰۱±۰۴/۳۳
موانع درک شده شاهد ۶۹/۱۱±۰۳/۷۵ ۰۵/۰۱±۵۱/۵۵
آزمون تی مستقل ۶۶۵/۰P= ۱۰۰/۰P<
مورد ۳۷/۰۳±۱۳/۷۳ ۴۷/۰۲±۴۹/۵۷
عملکرد در خصوص انجام پیادهروی صحیح شاهد ۱/۹۲±۷۱/۶۳ ۲۳±۲۷/۹۳
آزمون تی مستقل ۹۵۸/۰P= ۱۰۰/۰P<
تعداد (دفعات) روزهای پیادهروی در یک مورد ۹۶/۰±۱۱/۲ ۱۱/۱±۲۷/۴
شاهد ۰۸/۰±۹۰/۲ ۵۸/۰±۰۲/۲
هفته گذشته
آزمون تی مستقل ۵۷۸/۰P= ۱۰۰/۰P<
مورد ۶۸/۹۱±۲۷/۷۹ ۴/۸۲±۷/۶۲۲
دقایق پیاده روی شاهد ۶۴/۱۲±۵۶/۴۹ ۳/۵۲±۶/۸۹
آزمون تی مستقل ۸۸۴/۰P= ۱۰۰/۰P<
مورد ۴۵/۸±۶۸/۷۷% ۰۹/۶±۸۲/۶۳%
در صد پیادهروی با شدت سبک شاهد ۹۹/۱۱±۰۴/۴۷% ۳۱±۱۰/۱۷%
آزمون تی مستقل ۳۲۱/۰P= ۱۰۰/۰P<
مورد ۱۱/۸±۸۸/۱۱% ۵۶/۷±۰۳/۹۳%
درصد پیادهروی با شدت متوسط شاهد ۵۸/۹±۶۴/۴۱% ۱۶/۱۱±۷۲/۶۱%
آزمون تی مستقل ۴۸۱/۰P= ۱۰۰/۰P<
مورد ۱۵/۷±۴۲/۰۱% ۲۳/۵± ۱۴/۴۲%
درصد پیادهروی با شدت سنگین شاهد ۶۸/۷± ۳۱/۱۱% ۴۴/۷±۰۷/۲۱%
آزمون تی مستقل ۱۹۵/۰P= ۱۰۰/۰P<
قند خون ناشتای بیماران (FBS) بر حسب مورد ۶۶/۴۴±۳۶/۴۸۱ ۲۹/۰۴±۹۲/۱۵۱
شاهد ۸۰/۶۴±۴۳/۸۷۱ ۷۷/۵۴±۶۸/۳۷۱
میلیگرم در دسیلیتر
