دانلود مقاله اثربخشی حضور در مراسم دهه اول محرم بر سطح دینداری عزاداران

بخشی از مقاله

مقدمه

دین به شکل خاصی در هر فرهنگ شناختهشـدهاي وجـود دارد. فـرد دینـدار، بـه نـوعی بـا یـک منبـع آفرینش، که بر زندگی بشر و امور طبیعی تأثیر دارد، ارتباط برقرار میکند. ویلیام جیمز در کتـاب دیـن و روان میگوید:

دین عبارت است از: اعتقاد به اینکه نظم نامرئی در اشیا و موجودات این جهان است و بهترین کـار ایـن است که خود را با این نظم هماهنگ کنیم. یا احساسات و اعمال و تجارب انسان در خلوت با آنچـه کـه آن را خدا میداند مطابق میباشد. پژوهشها، دینداري و معنویت را به گونه مناسبی بـا یکـدیگر ترکیـب نکردهاند. در ادبیاتنای حوزه، دینداري و معنویت غالباً بـهجـاي یگـدیگر بـه کارگرفتـه شـده اسـت. درحالیکه دینداري بهطور عمده با رفتارهاي آشکاري مانند حضور در اماکن مذهبی و برگـزاري مراسـم مذهبی و همچنین باورهاي شخصی افراد دربارة دین مشخص میشود. اما معنویـت یـک تجربـه درونـی است که شامل نوعی باور و یا رابطه با خدا یا یک نیروي ماورایی است (پارگامنـت، 1997، ص 60، بـه نقل از راهبرد فرهنگ، .(1389

کراس » (Krause)دینداري« را مفهومی مرکب از سه جزء دینداري سازمانی، دینـداري ذهنـی و باورهـاي دینی تعریف میکند (کراس، .(1993 دینداري سازمانی، عبارت اسـت از: مشـارکت در مراسـم مـذهبی، حضور در اماکن مذهبی و عضویت در اینگونه اماکن. دینداري ذهنی، شامل تعهد و اهمیتـی اسـت کـه افراد براي دین بهعنوان بخشی از زندگی قائل هستند. باورهاي دینی دربردارنده عقاید افـراد دربـارة دیـن و رابطه با خداست. پژوهشهایی که با توجه به تعریف چندبعدي از دینـداري صـورت گرفتـه، نشـانگر آن است که دینداري با جنبههاي گوناگون زندگی، سلامت جسمانی و روحی در ارتباط مثبت میباشد.

پژوهشهاي متعدد به وجود رابطه مستقیم میان باورها و اعتقادات مذهبی با سلامت جسـمی و روانی (کامپتون (Compton)، 2005 )، شادمانی (قمري، (1389، بهداشت روانی و پایـداري عـاطفی (کوئنیک (Koeing)، 1995 )، اعتماد بینفردي (بگیـو (Begue)، (2002، نـوعدوسـتی (لـوفر و والـد (& wald Lupfer)، (1985، سازگاري فردي و اجتماعی (سـراتون و ریـد (& Reid Sratton) ،(2003، رضـایت از زنــدگی، بهکــامی روانشــناختی و ســبک زنــدگی (بــالتر (Boulter)، 2002، ص (234، همسازي اجتماعی ( شورتز و همکاران (Shortz)، (1994، برقراري ارتباط مؤثر با دیگران و اعضـاي خــانواده (تامپســون (Thompson)، (1999، ابعــاد ســازشیــافتگی زناشــویی (تورنتــون و همکــاران (Thronton)، (1992، جلوگیري از گرایش به سوي بزهکاري (چادویک و تاپ (& Top Chadwick)، (1993، جمعگرایی اشاره دارد.

اثربخشی حضور در مراسم دهه اول محرم بر سطح دینداری عزاداران  ۳۴

دین اسلام داراي پایهها و ارکانی است که بر آنها بنا شده و بدانها قوام یافته است. یکی از این ارکان، عزاداري محرم است. آنگونه که امام خمینی گفته است: »این محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است« (موسوي خمینی، 1373، ص .(331 از امام صادق نقل شده است که بـه فضیل فرمودند:

آیا با هم مینشینید و حدیث میگویید؟ او در پاسخ گفت: بلی. امام فرمودند: همانا مـن ایـن مجـالس را دوست دارم، پس امر مرا احیا کنید. خدا رحمت کند کسی را که امر ما را احیا کند. یا فضیل! کسـی کـه ما را یاد کند، یا در نزد او ما یاد شویم و از دو چشم او بهاندازه بال مگسی اشـک بیـرون آیـد خداونـد گناهانش را میآمرزد، هرچند بیشتر از کف آب دریا باشد (مجلسی، 1403ق، ج 43، ص .(282

از امام باقر نیز روایت شده است: »گرد هم آیید و ما را یاد کنید، فرشتگان اطراف شما جمع میگردنـد. خدا رحمت کند کسی را که امر مـا را احیـا کنـد« (حرعـاملی، 1403ق، بـاب 66، ص .(26 در آیـه 32 سورة مبارکه »حج«، برپاداشتن شعائر دینی، نشانذلِکَهتقوايوَدلمَنْبهشمار یُعَظﱢمْمیآید:» شَعائِرَ اللﱠـهِ تَقْوَي الْقُلُوبِ» .«شعائر« جمع »شعیره«، بهمعناي علامت اسـت. منظـور از شـعائراالله، نشـانههایی است که خداوند براي اطاعتش نصب کـرده اسـت. تمـام عبـادتهـاي گروهـی، ماننـد نمـاز جمعـه و مراسمهاي مذهبی جز شعائر الهی محسوب میشود. با توجه به مفهوم شـعائراالله و جایگـاه عـزاداري در میان شیعیان، این مراسم نیز از شعائر الهی و دینی بهشمار میآید. بزرگداشت آن نیز شـرکت در مجـالس عزاداري، برگزاري باشکوه و رعایت آداب آن است. برخی بـر ایـن باورنـد کـه شـرکت در مراسـمهاي سوگواري به تزکیه معنوي و رشد بعد الهی و انسانی افراد میانجامد. در تعریـف دورکیمـی از دیـن، دو عنصر بنیادین وجود دارند که تشکیلدهنده دین هستند: باورها و مناسـک. دورکـیم بـا تأکیـد بـر اینکـه تقلیل دین به مجموعهاي صرف از باورها کاري نادرست است، به اهمیت مناسک در حیات دینی اشـاره میکند و آن را مجراي اصلی تجربه دینی و کسب ایمـان دینـی و بـروز پیامـدهاي حیـات دینـی بـراي مؤمنان میداند. کیش عبادي یا مناسک، مجموعه اعمال منظم تکراري شـده اسـت کـه فقـط دسـتگاهی متشکل از علائم، که ایمان از راه آنها ترجمان بیرونی پیدا میکند، نیست، بلکه مجموعـه وسـایلی اسـت که ایمان و احساس دینی از طریق آنهـا ایجـاد و دوره بـه دوره تکـرار میشـود. دورکـیم (Dourkim) در مباحث مربوط به مناسک، بیش از همه بر مناسک جمعی و مشترك و نظریهپردازي بر مبناي آنهـا تأکیـد

دارد و چندان به مناسک فردي و منفرد اشاره نمیکند (دورکیم، 1383، ص .(85

مهمترین مخاطب مناسک درون افراد است. تصوراتی که در طـی مناسـک در درون فـرد برانگیختـه

۴۴  ، سال هفتم، شماره چهارم، زمستان ۳۹۳۱

میشود، آنهایی هستند که »براي کارکرد نیکوي حیات اخلاقی« مؤمنان ضروري هسـتند (همـان). ایمـان مذهبی در جریان مناسک مذهبی ایجاد میشود (رهبري، 1380، ص .(93

هیئتهاي عزاداري، یکی از مهمترین عرصههاي دینورزي مؤمنـان اسـت. در مراسـم و آیـینهـاي دینی است که آمیختگی نمادین روحیات معنوي و جهانبینی به وجود میآید و آگاهیهاي معنوي مردم را شکل میدهد. آیین یا مناسک، با ایجاد مجموعهاي از حالات معنوي و انگیزهها و نیز ارائـه تصـویري از نظم جهان هستی، بهوسیله مجموعه واحدي از نمادها، همـراه بـا اجـراي آیـینهـاي دینـی، باورهـا و عقاید دینی را جایگزین منحصر به فرد یکدیگر میکنند. به عقیده گیرتـز، سـازوکار ایجـادکننـده ایمـان، مناسک است. ایمان مذهبی در جریان مناسک ایجاد میشود. براي نمونه، او میگوید: پذیرش مرجعیتـی که حاکم بر چشمانداز مناسک مذهبی است، از خـود مناسـک سرچشـمه میگیـرد (گیرتـز، 1973، ص .(15 مناسک هم مفاهیم کلی مذهبی را صورتبندي کرده و هم تکلیف مرجعیتی را مشـخص میسـازد که پذیرش و حتی التزام به پذیرش این مفاهیم مذهبی را توجیه میکند. تحقیقـات ثابـت نمـودهانـد کـه نکته اصلی در باب مناسک دینی، رابطه آنها با تجربههاي دینی مؤمنان اسـت (دورکـیم، 1383، ص .(85 مسئله تجربه دینی، ناشی از حضور در مناسک براي مؤمنان، به سبب آنکه تجربه دینـی امـري درونـی و فردي است، دشواريهایی بسیار در حوزه پژوهش خود دارد.

مجالس عزاداري از چند جهت در تقویت و دینداري و معنویـت تأثیرگـذار اسـت. از یـکسـو، بـا ایجـاد همبستگی اجتماعی، ایجـاد فضـاي معنـوي، شـکلدهـی بـه مراکـز دینـی– فرهنگـی و تقویـت عواطـف و احساسات دینی و از سوي دیگر، با نشر معارف الهی، فرهنگ دینی را استمرار میبخشد (عابدینی، .(1389

همچنین مراسم عزاداري، موجب تقویت روحیه دینی در جامعه و ارتباط افـراد بـا مراکـز مـذهبی و عالمان دینی میگردد. در این فضاي معنوي، نـور ایمـان و عشـق حسـینی بـر قلبهـا میتابـد و افـراد بیشتري با معارف اهلبیت آشنا میشوند. درنتیجه، در دینداري خود پایدارتر میشـوند. همچنـین ایـن فضا موجب میگردد افراد بسیاري دست از انحرافات عملی و عقیـدتی خـود بردارنـد. بـه همـین دلیـل ارتکاب جرایم و انحرافات در جامعه کاهش مییابد. در ایام عزاداري حضـور روحانیـان، و مبلغـان، کـه نماد دین و دیندارياند، در شهر و روستا پررنگ میشود. پس از دوره کاهش نسبی ارتباط میان مـردم و روحانیت، دوباره آنها در ارتباط بیشتر و چهره به چهره قرار میگیرند (فیاض و رحمـانی، .(1385 یکـی از مهمترین آثار برگزاري مجالس عزاداري این است که دستکم در زمان کوتاهی، جامعـه را از زنـدگی روزمره و مشکلات و عادات آن رهایی بخشیده، در آن فضـاي معنـوي ایجـاد میکنـد. طبـق آمارهـاي

اثربخشی حضور در مراسم دهه اول محرم بر سطح دینداری عزاداران  ۵۴

رسمی نیروي انتظامی، میزان کاهش جرم در ماه محرم، بین 40 الی 60 درصد میباشد. دلیل ایـن مسـئله را همان مذهب و فضاي معنوي میباشد »از دیدگاه جامعهشناختی گفته میشود خودکنترلی فرد در ایـن حالت بالا میرود. در عین حال، فرد خود را در برابر دیگران میبیند و احسـاس میکنـد بیشـتر در برابـر دید مردم است؛ زیرا همه مردم مشغول کاري خوب هستند با این اقدام او بیشـتر در معـرض دیـد قـرار میگیرد و به خاطر همراهی نکردن با مردم خود نیز عذاب وجدان میگیرد« (شریفی، .(1381
در مجالس عزاداري محرم، ارزشها و پیامهاي دینی بسیاري ترویج میشود. این پیامهـا مکـرر و بـه شیوههاي گوناگون براي مردم القا میشود که در نهادینه شدن آن در جامعه و دلهـا بسـیار مـؤثر اسـت. اهمیت امر به معروف و نهی از منکر، آزادمردي، عزت نفـس، شـجاعت، غیـرت دینـی، رعایـت اصـول انسانی، عشق به نماز، دعا و مناجات، نمونهاي از ارزشهاي دینی است که در تابلوي عاشورا بـه بهتـرین شکل نقش بسته است. البته در اینجا منظور از عزاداري، آن عزاداري میباشد که با حضور قلب و توجـه به یاد خداوند صورت گیرد. آیینها و نمادهاي مـذهبی نیـز پژوهشهـاي علمـی متعـددي را بـه خـود اختصاص داده است (گریفیـت و همکـاران (Griffith)، .(2008 برخـی از پژوهشهـا نشـان دادهانـد کـه مشارکت در مراسم مذهبی و عباداتی مثل نماز موجب کاهش تـنش و رهـایی از پریشـانیهاي عـاطفی میگردد. با مرور جامعی از بررسیها، دعا را یکی از رفتارهاي مـذهبی مـرتبط بـا سـلامت و تندرسـتی گزارش میدهد (شریفی، 1381، ص .(98

عابدینی (1389) در پژوهش خود درباره نقش عزاداري محرم در خویشتنداري جنسـی دانشـجویان به این نتیجه دست یافت که ارتباط معنیداري بین شرکت در مجالس عزاداري و خویشـتنداري جنسـی وجود دارد. مجد تیموري (1376) به نقش مراسم مذهبی، عبادات و مکانهـاي دینـی در بهداشـت روان اشاره میکند. وي با ارائه تحلیلی در این زمینه نتیجه میگیرد: مراسم عبـادي بـه شـکل دسـتهجمعـی در بهداشت روانی تأثیر گذاشت و گذشته از احساس آرامشی که حاصل کلیه مراسـم عبـادي دسـتهجمعـی است، همدلی را به وجود میآورد. این امر، حالت خلسهاي را به جمع میبخشد کـه ناشـی از فرامـوش کردن خود و توجه به حق است و تسکیندهندة اختلالات جسمی و روانی میباشد.

توجه به آثار مناسک و آیین عزاداري محرم، توصیف، تحلیل و تبیین روانشناختی آن، از این جهـت که آثار دینداري مورد بررسی قرار میگیـرد، از اهمیـت و ارزش زیـادي برخـوردار اسـت؛ زیـرا برخـی روانشناسان دین آثار دینداري را ملاك داوري و معیاري براي حقانیت آن میدانند.

ویلیام جیمز (1372)، که ملاك حقانیت هر چیزي را پیامدهاي عملی مفیـد آن میداننـد، بـراي

۶۴  ، سال هفتم، شماره چهارم، زمستان ۳۹۳۱

اثبات حقانیت دین به آثار و نتایج مثبت و مفید آن روي آورده است. هـرچنـدعمـدتاً ایـن شـیوه تفکر، دین و آموزههاي دینی را به یک فعالیت بشري تقلیل میدهد و فایـده عملـی دیـن، درسـتی اعتقاد به آن را اثبات نمیکند، ولی نمیتوان انکار کرد که کارکردگرایی ما را به واقعیتهاي زمینـی بازمیگرداند. ما را وادار میکند تجارب عینی و عملی را لحـاظ، واقعیتهـا را لمـس و پیامـدهاي عملی واقعیتها را ملاحضه کنیم. زمینه نظري این بحث، دیدگاه کارکردگرایی است. کانون توجـه و هدف این پژوهش، بررسی تأثیر ظرفیتهاي بالقوه و بالفعل عـزاداري و کارکردهـایی اسـت کـه عزاداريها در خود دارند. همچنین توجه به کارکردهاي پنهـان عـزاداري: نشـر آموزههـاي دینـی و احیاي ارزشهاي دینی و بررسی میزان تأثیرگذاري عزاداري محرم، بهعنـوان یـک نـوع از مناسـک رفتاري در شیعه و تأثیر آشکار و پنهان آن در فرد، بخصوص در بعد دینداري میباشد.

روش پژوهش

این پژوهش تحلیلی و توصیفی و از نوع مقطعی است که بر روي دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد نظرآباد انجام شده است. در این پژوهش، پرسشنامه جهتگیري مـذهبی آذربایجـانی بـراي سنجش میزان دینداري در دو مرحله به فاصله یک ماه (ده روز قبل از ماه محـرم و بیسـتم محـرم) روي 90 نفر از دانشجویان اجرا شد. این تعداد از افراد آزمودنیهایی هستند که داوطلبانه در هر دو مرحله پژوهش با پژوهشگر همکاري کرده و پرسشنامهها را در هر دو مرحله پیش و پـسآزمـون اجرا کردهاند.

آزمودنیها افرادي بودند که تصمیم به شرکت در مراسم عزاداري ماه محرم را داشتند. این عمل را سال قبل نیز انجام داده بودند. منظور از شرکت در مراسـم عـزاداري در ایـن پـژوهش، حضـور دستکم هفت جلسه در مساجد و هیئتهاي عـزاداري بـود . بـراي دقـت بیشـتر تحقیـق در مـتن پرسشنامه، سؤالی براي حذف افرادي که به هر دلیلی موفق به شـرکت در مراسـم نشـده بودنـد و همچنین حذف افرادي که برخلاف انتظار در مراسم شرکت کرده بودند، در نظر گرفتـه شـد. بـراي دستیابی مجدد در مرحله دوم، به افراد آزمودنی و جهت ترغیـب آنـان بـه دادن پاسـخ صـحیح، از شماره رمز انتخابشده توسط خود داوطلبانه در هر مرحله استفاده شد.

جامعه آماری و روش نمونهگیری

در این پژوهش جامعه آماري شامل تمامی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد نظرآباد که تعـداد آنهـا

اثربخشی حضور در مراسم دهه اول محرم بر سطح دینداری عزاداران  ۷۴ ۸۴  ، سال هفتم، شماره چهارم، زمستان ۳۹۳۱

حدود 700 نفر بودند در سال تحصیلی 92-91 استفاده شد. بر همین اساس در این پـژوهش، از جامعـه آماري مزبور تعداد 90 نفر به تصادفی ساده انتخاب شدند.
ابزار اندازهگیری

مقیاس جهتگیري مذهبی اسلامی: این مقیاس با تکیه بر اسلام، توسط آذربایجانی (1382) تهیه شده است. پرسشنامه نهایی آن، مشتمل بر هفتاد سؤال و داراي دو زیرمقیاس عقاید- مناسک و اخلاق است.

الف. خرده مقیاس عقاید- مناسک(:(R1 زیرمقیاس نخسـت، مشـتمل بـر 43 مـاده، داراي ضـریب آلفـاي 0/947 بهوسیله 302 نفر آزمودنی پاسخ داده شده و عامل عقاید – مناسک (R1) را میسنجد.

ب. خردهمقیاس اخلاق(:(R2 زیرمقیاس دو، مشتمل بر 27 ماده با ضریب آلفاي 0/793، بهوسیله 321 نفـر آزمودنی پاسخ داده شده و عامل اخلاق (R2) را میسنجد.

اعتبار پرسش نامه: آذربایجانی (1382) در گـزارش خـود دربـارة سـنجش اعتبـار دو زیـرمقیـاس عقایـد مناسک (R1) و اخلاق (R2)، ضریب آلفاي کرونباخ، اعتبـار (R1) معـادل 0/947 و اعتبـار (R2) معـادل 0/793 گزارش نموده است. گزارش وي در مجموع ضریب آلفاي کرونبـاخ جهـتگیـري مـذهبی کـل (R)، در سه حوزه عقاید – مناسک و اخلاق را معادل 0/936 نشان میدهد.

براساس نتایج بهدستآمده، در مورد عامل (R1)، هر سه گروه دو بـه دو تفـاوت معنـادار دارنـد (در سطح معناداري .(a=0/0001 در مورد عامل (R1) (عقاید – مناسک)، میان هر سه گره دو بـه دو تفـاوت معنادار وجود دارد (در سطح معناداري ضریب آلفاي معـادل0/0001 و ضـریب آلفـا معـادل .(0/044 در مورد زیرمقیاس اخلاق (R2)، هیچگونه تفاوت معناداري مشـاهده نمیشـود (ضـریب آلفـا بـزرگتـر از .(0/05 در مورد (R) (جهتگیري مذهبی اسلامی) در میان گروههاي 1 و 2 (حـوزه و دانشـگاه تهـران)، گروههاي 2 و 3 (دانشگاه تهران و دانشگاه آزاد)، تفاوت معنادار وجـود دارد: امـا میـان گروههـاي 2 و 3 (دانشگاه تهران و دانشگاه آزاد) تفاوت معناداري مشـاهده نمیشـود (ضـریب آلفـا بـزرگتـر از .(0/05 همچنین در بررسی اعتبار محتوایی مقیـاس، از راه جمـعآوري نظـرات کارشناسـان اسـلامی، میـزان آن 0/775 بهدست آمد (آذربایجانی، 1382، ص .(18

فرضیه اول: عزاداري محرم، سطح دینداري افراد را افزایش میدهد.

براي بررسی این فرضیه، به کمک طرح آماري t وابسته به مقایسـه میـانگین نمـرات آزمـودنیهـا در مراحل دوگانه پیش و پسآزمون پرداخته شد که نتایج در جدول 2 آمده است.

جدول :2 نتایج آزمون t وابسته براي مقایسه میانگینها در مراحل دوگانه آزمون جهتگیري مذهبی و خردهمقیاسهاي آن
میانگین درجه آزادي t معناداري

دینداري پیشآزمون 66/0435 89 -3/561 0/000
پسآزمون 68/8315
اخلاق پیشآزمون 91/70 9 -3/442 0/000
پسآزمون 95/92
مناسک پیشآزمون 123/01 89 -2/102 0/001
پسآزمون 125/98

نتایج جدول 2 نشان میدهد که میانگین نمرات آزمودنیها در پسآزمون، در مقایسه با پـیشآزمـون بهطور معناداري بالاتر است؛ بدینمعنا که با وجود عزاداري محرم، سطح دینـداري آزمـودنیهـا افـزایش یافته است. این تأثیرگذاري را میتوان در خردهمقیاسهاي جهتگیري مذهبی نیز مشاهده کرد.

فرضیه :2 تأثیرگذاري عزاداري محرم بر دینداري آزمودنیهاي مذکر و مؤنث تفاوت معنادار وجود دارد. بهمنظور بررسی این فرضیه، از طرح آماري t مستقل، بهمنظور مقایسـه میانگینهـاي آزمـودنیهـا در

پیشآزمون و پسآزمون پرداخته شد، نتایج در جدول 3 ارائه شده است.