بخشی از مقاله
چکیده
بررسی مراسم سوگواری در ایام محرم و مکانهای اجرای این مراسم در جوامع شیعهنشین نشان میدهد که این مکانها میتوانند تأثیر بسیار مهمی در هویتبخشی به معماری و شهرسازی این شهرها داشته باشند. مراسم آئینی سنتی به خصوص تعزیه و شبیهخوانی به عنوان عناصر فرهنگی پویا که از اعتقادات و باورهای انسانی نشأت گرفته، نقش مؤثری در افزایش پیوندهای اجتماعی افراد ایفا میکند. نظریهی پیوند اجتماعی هیرشی به عنوان چارچوب تحقیق، زیرشاخههای نظریهی کنترل اجتماعی بوده و مؤلفههای آن، مشارکت اجتماعی، باور، دلبستگی و تعهد است. با توجه به ویژگیهای فرهنگی کشور ما و بهویژه نقش اسلام و باورهای دینی، در هویت ملی و اجتماعی ایرانیان، بررسی چیستی و ماهیت ویژگیهای کالبدی فضاهای آئینی بدیهی مینماید. فرض براین است که فضاهای آئینی بر میزان پیوند اجتماعی افراد تأثیرگذار است و باعث افزایش سطح هویت فرهنگی در شهرها میشود. از اینرو سؤالاتی از این دست مطرح میشود که آیا معماری میتواند به اعتلاء و باززندهسازی فرهنگ و نمایشهای آئینی کمک کند؟ معماری فضاهای آئینی چه تأثیری بر میزان مشارکت اجتماعی افراد دارد؟ در مقاله حاضر، براساس روش تحقیق توصیفی- تحلیلی، بحث در خصوص اینکه فضاهای آئینی چیست و قرارگاههای مذهبی-آئینی مانند حسینیهها باید دارای چه مؤلفههایی باشند، بیان شده است. در ادامه به بررسی شاخص های کالبدی حسینیهها و تطبیق این شاخصهها با مؤلفههای برقراری پیوند اجتماعی، پرداخته شده است. نتایج پژوهش نشان میدهد که قرارگاههای مذهبی-آئینی چه از نظر عملکردی، چه کالبدی و معنایی، برشهروندان و محیط شهری تأثیرگذارند. لذا ساماندهی به این فضاها، موجب ارتقاء پیوندهای اجتماعی میشوند.
کلمات کلیدی: مراسم آئینی، پیوندهای اجتماعی، حسینیهها، قرارگاههای مذهبی- آئینی
.1 مقدمه
با قبول شهر به عنوان موجودی که دارای حیات است، دیگر نمیتوان تنها به بعد کالبدی آن نگریست. باتوجه به اینکه، شهری که از ابعاد تاریخی، اجتماعی و هویتی انسانها سرچشمه گرفته است، در نتیجه کالبد آن از نیازها، رفتارها و عقاید ساکنان آن پیروی میکند. از این میان میتوان اشاره به این مطلب داشت که آئینها تأثیرات بسزایی بر هنر جامعهی خود، خصوصاً بر معماری داشتهاند. حضور و نفوذ این آئینها در معماری، کالبد شهر را متأثر ساخته است و در بافت سنتی شهرها رابطهی آئین و شهر و تعامل موجود بین این دو، منظر آئینی را پدیدار میسازد.
با توجه به گ سترش شهرنشینی و نیاز جامعه به فضاهای عمومی و جمعی به منظور بستری برای پیوندهای اجتماعی، طراحی فضاهای گردهمایی به شدت احساس میشود. فضای عمومی، بستر مشترکی که مردم فعالیت-های کارکردی و مراسمی را که پیوند دهنده اعضای جامعه است در آن انجام میدهند، چه روزمرگیهای معمولی باشد، چه جشنوارههای دورهای - مدنیپور، . - 1384 پیشبینی و خلق رویدادهای اجتماعی در عین ایجاد فرصت-های مشارکت در فعالیتهای اجتماعی میتواند زمینهساز ارتقاء حس تعلق به مکان نیز باشد. هدف از ایجاد فضایی با عنوان فضای آئینی، ایجاد ظرفی برای اجرای انواع نمایشهای آئینی سنتی است که علاوه بر احیاء، پاکسازی آئینها و مراسم سنتی، بستری را برای پیوندهای اجتماعی افراد فراهم سازد. فضای آئینی1 به عنوان یک ظرف فرهنگی است که برگزاری و اجرای مراسمهای آئینی سنتی، جزء فعالیتهای اصلی آن به شمار میرود.
فضای آئینی به عنوان ظرف فرهنگی و اجتماعی، نقش مؤثری را در ارتقاء بعد فرهنگی و اجتماعی جامعه ایفا میکند. طبق نظریات موجود در حوزهی روانشناسی و مطالعات اجتماعی افراد با شرکت در فعالیتهای عرفی جامعه، پیوند فرد با ارزشها و قواعد جامعه افزایش مییابد. به این صورت که فرد در حین انجام این فعالیتها، ارزشها و هنجارهای عرفی را درونی کرده، ویژگیهای سازگارکننده درونی فرد تقویت شده و در نتیجه به اجتماع-پذیری افراد و ارتقاء مشارکت اجتماعی کمک میکند - رضاییشریف، . - 1391 از طرفی با شرکت در فعالیتهای آئینی سنتی که از اعتقادات و باورها نشأت گرفته، باعث افزایش دلبستگی و تعهد میشود.
حسینیه، از مکانهای مذهبی شیعیاناست که بیشتر در آن، مراسمِ سوگواری امام حسین - ع - و شهدای کربلا برگزار میشود. در مناطق گوناگون شیعهنشین نامهایی مانند مَأتَم، امامباره، عاشورخانه و عزاخانه برای اشاره به این مکان به کار میرودظاهراً. حسینیهها، در امتداد ساختارهای مسجد، زاویه و تکیه، و در نتیجه تلفیق و بازتولید بخش هایی از ساختار و کارکردهای آنها، به وجود آمده اند. در طراحی حسینیههای معاصر به صورت یک بنای منفرد، که فقط در ماههای محرم و صفر درهای آن رو به مردم گشوده میشود، مفاهیم بسیاری گم شده است. بخشی از رسالت مهم زنده نگهداشتن حادثه و واقعه کربلا برعهدهی حسینیهها و تکایا است.
فرض براین است که فضاهای آئینی - حسینیهها - بر میزان پیوند اجتماعی افراد تأثیرگذار است و باعث افزایش سطح هویت فرهنگی در شهرها میشود. از اینرو سؤالاتی از این دست مطرح میشود که آیا معماری می-تواند به اعتلاء و باززندهسازی فرهنگ و نمایشهای آئینی کمک کند؟ معماری فضاهای آئینی چه تأثیری بر میزان مشارکت اجتماعی افراد دارد؟. در مقاله حاضر به دنبال پاسخ به سؤالات مطرح شده و آزمون فرضیه میباشیم.
.2 روش تحقیق
این پژوهش بر پایه روش کیفی و بر استدلال منطقی استوار است و روش تحلیل دادهها، دستور زبان شکل است. مطالعه اسنادی و کتابخانهای نیز بیان تحلیل و توصیف مطالب این پژوهش است. با استفاده از استخراج معیارها و شاخصهها، ابتدا به بررسی بحث در خصوص اینکه فضاهای آئینی چیست و فضاهای مذهبی-آئینی مانند حسینیهها باید دارای چه مؤلفههایی باشند، به بررسی شاخص های کالبدی حسینیهها و تطبیق این شاخصهها با مؤلفههای برقراری پیوند اجتماعی، پرداخته شده است.
.3 پیشینه تحقیق
متأسفانه در خصوص حسینیهها و مراسمهای آئینی تحقیقات وسیعی انجام نشده است. در کتابهایی که درباره بناهای مذهبی نوشته شدهاند مساجد از جایگاه ویژهای برخوردارند، اما نوبت به حسینیهها و تکایا که می-رسد با اشاره مختصری معرفی شدهاند. اگر حسینیهها را بعد از مساجد به عنوان پر کاربردترین بنای مذهبی بپذیریم، اهمیت توجه به نحوه و جزئیات شکلگیری آن آشکار میشود. البته تحقیقاتی ارزنده در این زمینه صورت گرفته که به برخی از آنها اشاره میگردد:
"مسعود ناریقمی" در مقالهای با عنوان " الگوهای کالبدی حسینیهها: ریشهها و تحولات" در جستجوی روندهای کالبدی فرهنگی است که به ظهور پدیده منحصر به فرد شهری ایران دوران اسلامی یعنی حسینیه، به عنوان گونه ای از فضای شهری که برای آئین عزاداری کاربرد دارد، منجر شده است. در این پژوهش به بررسی نقش عوامل فرهنگی کالبدی مؤثر و فرضیههای جدید قابل طرح در این موضوع پرداخته و مواردی را همچون فاصله داشتن الزامات رفتاری آئینهای خاص مکان با چارچوب فرهنگی کالبدی مسجد، نقش تکایای صوفیه و نیز هویت جویی اجتماعی، در عرصه محیط مصنوع، مطرح کرده و در کنار آن، فرضیه تأثیر عوامل دارای جنبه معمارانه بیشتر مانند داشتههای معماری ایران در نقطه تحول، نمونههای الگووار حسینیههای متقدم و الزامات تکنیکی معماری سنتی ایران، به عنوان فرضیاتی برای بروز ویژگیهای فیزیکی این قالب کالبد شهر ایرانی، بیان نموده و به ارائه شواهد تاریخی درباره آنها اقدام کرده است - ناریقمی، . - 1395
نویسندگان در پژوهشی با عنوان " گفتمانی تحلیلی در ماندگاری حسینیهها به مثابه کنشپذیریِ عملکردیِ فضاهای عمومی شهری در بازتاب باورها و آئینهای جمعی" با رجوه به نظریات اندیشمندان و صاحبنظران این حوزه به دلایل ماندگاری فضاهای عمومی شهری به طور اعم و ماندگاری حسینیهها به طور اخص و نحوه تأثیرپذیری کالبد آنها از اقلیمهای مختلف پرداخته شده است و نکاتی چند در این رابطه پس از بررسی و تحلیل نمونههای موردی از هر اقلیم مورد اشاره قرار گرفته است - مختاباد و حبیب و شعاعی، . - 1390
"بهناز امینزاده" در مقاله خود با عنوان"حسینیهها و تکایا بیانی از هویت شهرهای ایرانی" با بررسی اهمیت مراسم ماه محرم و شناسایی اجمالی مکانهایی با عملکرد خویش در سایر جوامع شیعه نشین، به تحلیل ویژگی-
