بخشی از مقاله
چکیده
هدف کلی این پژوهش تبیین عوامل ارتقاء کیفیت محیط شهری جهت برگزاری مراسم آیینی و مذهبی می باشد . آیین اجرای داوطلبانه رفتاری است که به شکلی سزاوار به منظور تاثیر گذاری نمادین یا مشارکت در زندگی جمعی طراحی شده است و طیف وسیعی از فعالیت های انسانی در جوامع را شامل می شود . آیین با دارابودن سه ویژگی : تکرارپذیری در زمان و مکان مشخص ، برخورداری از ماهیتی نمادین و استعاری ، کنش و فعالیتی اجتماعی ، با سه مولفه اصلی فضای شهری و کیفیت محیط شامل کالبد ، معنا ، عملکرد در تعامل و ارتباط تنگاتنگ است در نتیجه آیین را می توان پدیده فضایی و به تبع آن پدیده ای شهری دانست . در پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و در قالب مطالعه کیفی به بررسی مولفه های کیفیت فضای شهری جهت برگزاری مراسم آیینی و مذهبی پرداخته میشود ، بررسی انجام شده در قالب مدل مفهومی به دست آمده حاکی از آن است که از بعد کالبدی، آیین های مذهبی سبب ایجاد عناصر و فضاهایی خاص گردیده و یا به آن ها شکل داده است و اجرای آن در سازمان فضایی شهر در گذشته انسجام کالبدی - فضایی شهر را بدنبال داشته است . از بعد معنایی، آیین های جمعی سبب ایجاد فضاهایی خاطره انگیز ،خوانا ، بامعنا و نمادین ، تنوع بصری و غنای حسی گردیده و در هویت بخشی به فضاها و حس تعلق به آن ها اثرگذار بوده است از بعد عملکردی، افزایش حضور پذیری ، ایجاد قلمرو همگانی ، تعاملات اجتماعی، مشارکت و مردمی بودن را می توان مهمترین وجوه رفتارهای آیینی در فضای شهری دانست .
مقدمه
یکی از بنیادی ترین عوامل تأثیرگذار بر شکل گیری شهر یا هر مجتمع زیستی، جها نبینی و تفکر انسان هایی است که آن را برای زیستن خویش می سازند. در این میان آیین به مثابه کنشی جمعی در پیوند با اعتقادات مذهبی بی تردید می تواند در تعامل با کالبد و ساختار فضایی مجتمع های زیستی باشد. مطالعات نشان می دهد که آ یین ها گاه محیط کالبدی را شکل داده اند، الگوهایی خاص بر زمینه شهری اعمال نموده اند، محدوده هایی خاص را تعریف کرده و به فضاهای شهر شخصیتی ویژه بخشیده اند آ یین ها قادر هستند بخش های مختلف شهر را به یکدیگر پیوند دهند و از آن موجودی پیوسته و منحصر به وجود آورند. در شهرهای ایران نیز آیین های عاشورایی ردپای شاخصی از خود برجای گذاشته است . نمود کالبدی این آیین ها را می توان در قالب سه دسته "مسیرهای حرکتی"، "فضاهای ایستا و پویای آیین" و "نقاط عطف" گنجاند. بررسی ها نشان می دهدکه مسیر حرکت آیین های عاشورایی در شهر همواره مشخص و تعیین شده هستند. مسیرهای آیینی در سالیان متمادی منطبق بر سازمان فضایی شهر بوده و در استخوان بندی آن جایگاهی ویژه داشته است . رد پای خود را بر کالبد بسیاری از شهرهای سنتی ایران برجای گذاشته و سازمان فضایی منسجم از مجموعه شبکه راه ها، فضاهای مطلوب و نقاط عطف را شکل داده است.
مسیرها همواره محل بروز رویدادهای متنوع از جمله انجام مراسم مذهبی بوده است در حال حاضر مسیرها بیشتر دارای عملکرد جابجایی و دسترسی اند ، تسلط خودرو در شهرهایمان به حدی است که زندگی اجتماعی هرچه بیشتر از پیشتر از مسیرها حذف شده است خیابان شهری مجموعه ای از تداخل حرکت سواره وپیاده ، اغتشاش و بی نظمی ، ترافیک ، سروصدا و آلودگی شده است که باعث عدم ایمنی عابر پیاده شده است ،حرکت های آیینی بعنوان بخشی از زندگی جمعی شهر در طراحی فضای شهری به فراموشی سپرده شده است و همه جا محل عبور سواره است . آیین ها با هویت فردی و جمعی شهروندان گره خورده و عامل ایجاد نوعی پیوند میان انسان ، کالبد ، تاریخ و فضا بوده است. درک ناصحیح و عدم توجه کافی به این موضوع در طرح های شهری امروزی منجر به از هم گسیختگی ساخت اجتماعی، از ساخت کالبدی - فضایی و در نتیجه از دست رفتن سرمایه های هویتی، مذهبی و شکل گیری فضاهای نامطلوب شهری شده است .
.1 خیابان به مثابه فضای شهری
فضای شهری به مفهوم صحنه ای است که فعالیتهای عمومی زندگی شهری در آن به وقوع می پیوندد . - بحرینی،1383 ، - 313 ، مشخصه های اصلی یک فضای شهری سه عنصر فرم ، عملکرد و معنا می باشند - پاکزاد،1385 ، - 101، همچنین از جمله ویژگی های مهم فضاهای شهری "باز بودن" ،"مالکیت عمومی" و " برقراری تعاملات اجتماعی" است. - پاکزاد،1385 ، - 5 ، فضای شهری به عنوان یکی از زیر مجموعه های مفهوم فضا دارای ابعاد اجتماعی و فیزیکی است . - مدنی پور،1387 ،. - 48 مسیرها به عنوان یکی از انواع فضاهای شهری ، یکی از عناصر اصلی و زیربنایی ترین عنصر در ساختار ذهنی از یک شهر هستند . آن ها در ذهن شهروندان به صورت خطوطی ظاهر می شوند که ارتباط و اتصال نقاط مختلف شهر را میسر می سازند . به عبارتی دیگر مسیرها در عینیت بصورت انواع خیابان ها ، کوچه ها ، بن بست ها و بزرگراه ها و ... خود را نشان می دهند . از این حیث آنها بیشترین سهم را نسبت به سایر فضاهای شهری دارا بوده و نیز بیشترین سطح را پس از اراضی مسکونی در هر شهر اشغال نموده اند . این فضاها جمعی و حاوی ارزش های فرهنگی و محیطی می باشند که طی دوران مختلف جهت دسترسی و زندگی اجتماعی شکل گرفته اند. به واقع مسیرها گذر تاریخ و بازتاب تنوعات اجتماعی و اقتصادی شهرها هستند. آنها همواره محل بروز رویدادهای متنوع شهر از قبیل رفت و آمد ، دادوستد ، تبادلات فرهنگی ، انجام مراسم مذهبی ، بیان آرا سیاسی و تفریح ، پرسه زدن و ... بوده است . - پاکزاد ، 1387 ، - 118 خیابان های شهری مکان هایی هستند که تعاملات اجتماعی و جنب و جوش شهری در آنها به حداکثر کمی و کیفی خود رسیده و سرشار از رویدادهای متعدد و متنوع اند.خیابان های شهری گویای نوع زندگی،طرز تفکر،سطح اقتصادی،نوع روابط اجتماعی و سایر اشتراکات ذهنی و عینی شهروندان در مقیاس شهر است و محصول رشد تدریجی و روند طبیعی تغییرات و تبلور زندگی مدنی یک شهر در طول زمان است.با وجود اینکه خیابانها ساختار حیاتی و اصلی شهرها را تشکیل می دهند،تداخل حرکتهای سواره و پیاده و اغتشاش و بی نظمی،ترافیک و سروصدا وآلودگی از مشکلات روزافزون آنها شده است که با ایجاد شبکه های جایگذین برای خیابانهای شهری می توان از انواع حرکتهای عبوری از مرکز شهر به آن کم کرد و به نقش آن به عنوان مرکز تعاملات اجتماعی که در رابطه بین پیاده ها جستجو می شود، افزود - پاکزاد ،1387،. - 132
در یک جمع بندی کلی ، خیابان های شهری به عنوان بسترهای جریان ساز در بازتاب شیوه های معیشت ساکنین یک شهر، فضاهایی را تصویر می کنند که به صورت روزمره بیشترین حیات جمعی را در خود جای می دهند، بویژه اینکه عمده ترین سهم را نسبت به سایر فضاهای شهری به خود اختصاص می دهند .بر این مبنا دیگر نمی توان آنها را معبر یعنی محل عبور لقب داد.خیابان در معنای امروزی به مفهوم فضایی شهری و محملی برای فرآیندهای اجتماعی مکانی تلقی می گردد .ازاین رو برنامه ریزی و طراحی در آنها حساسیت و ظرافت خاصی را طلب می نماید. خیابان بیش از آنکه ساختاری کالبدی تلقی شود، بیانگر ساختار اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه است .بنابر این نمی توان با دیدگاهای صرفا ترافیکی، برنامه ریزی و حتی شهودی هنری صرف به تغییر، تزیین و سازماندهی خیابان ها پرداخت .این مسئله در مورد خیابان هایی که قرار است در دل شهر ایجاد گردد و در مرحله اجرا قرار گیرد بسیار مهمتر تلقی می شود. در اینگونه خیابان ها نمی توان تنها به بهانه مرتفع نمودن مسائل ترافیکی و افزایش ضریب نفوذپذیری به بافت، جایگاه ونقش آن را در حد یک شریان عبوری تنزل داد .خیابان شهری تبلور زندگی مدنی در طول زمان بوده به همین خاطر نباید اقدام به ساخت یکباره خیابان شهری نمود، بلکه می بایست با توجه به شرائط اقتصادی اجتماعی ساکنین بافت و پیش بینی - مبتنی بر رو شهای علمی و تجربی - علائق و نیازهای شهروندان در آینده، به مطالعه، برنامه ریزی و طراحی با تعییت اولویت های زمانی متفاوت در اجراء پرداخت زیرا تجربه ثابت نموده است که شکل گیری یکباره فضاهای شهری به شدت بر کیفیت اجتماعی و مکانی آن تاثیر می گذارد و توان جذب امکانات بالقوه محیطی و اجتماعی پیرامون را نخواهند داشت . - خادمی ، 1389، . - 8
طراحی
-تمایز صریح بین فضاهای عمومی و خصوصی -وجود چشمان ناظر به عنوان مالکین اصلی خیابان
-تردد مستمر عابرپیاده و عدم حذف کامل ارتباط اتومبیل از خیابان نماسازی جداره های خیابان
رعایت مقیاس انسانی
-حذف ناسازگاری و کشمکش میان سبک های مختلف ساختمانی -ارتقاء کیفیت نمای ساختمان های بزرگ
